ӘР ҚАЗАҚ БАЛАСЫ ҰЛТШЫЛ БОЛУЫ КЕРЕК!

Мұхтар ТАЙЖАН, Болатхан Тайжан атындағы қордың жетекшісі:  

Ұлттық мүдде жолында қиян-кескі өмірді басынан кешірген белгілі дипломат, саясаттанушы Болатхан Тайжан егер арамызда болғанда биыл тұпа-тура 70 жасқа келетін екен. Соңына қалдырған ізгі мұраттар жемісі мен ерен еңбегінің нәтижесін қаймана жұрт есінен шығармақ емес. Артында қалған асылдың сынығы, Болатхан Тайжан атындағы қордың директоры Мұхтар Тайжанмен сұхбаттасудың реті түскен де еді.

– Сiздiң «Қазақ» альмана­ғындағы «На каком языке будут говорить в Казахстане завтра?» («Қазақ» альманағы, №4, 2009 жыл) атты мақалаңызда ұлт ті­лінің болашағы баянды боларына сенім білдірген екенсіз. Тарқатып айтсаңыз... – Менi де алаңдататын осы мәселе. Қазiр қазақ «таза қазақ», «шала қазақ», «қала қазағы», «ауыл қазағы» болып бөлiнедi. Әрi олардың бiр-бiрiмен сорпасы қосылмайды. Бұл, әрине, орыстандыру саясатының жемiсi. Менiң ойымша, бұндай бөлiнушiлiк негiзiнен Алматыда. Айталық, Шымкент, Қызылорда, Ақтау, Ақтөбе, Атыраудың халқы негiзiнен бiртiлдi. Мен тек қазақтар жайында айтып отырмын. Ал, Астана, Көкшетау, Петропавл, Павлодар қаласындағы қазақтар қазақша өте жақсы сөйлейдi. Олар дәстүрiн өте сыйлайды. Неге десеңiз? Алматыда 5 ұзағанда 8 пайыз ғана қазақ болды. Демек, халықтың 93-95 пайызы өзге ұлт өкiлдерi болды деген сөз. Менiмен бiрге оқыған үш-ақ қазақ болған едi. Бiрақ, бұл топ жылдан-жылға азайып барады.

– Ең әуелi, Болатхан Тайжан атындағы қор жа­йында тарқатып айтып өт­сеңiз? Негізгі мақсат-мүдде қандай? Атқарылған іс пен болашақтағы бағдар­лама­ла­рыңыздан сыр шерт­сеңіз. Қор­дың қазіргі жағдайы қалай? – Әкем Болатхан Құл­жанұлының атындағы қор 2009 жылы ол кiсiнiң туғанына 68 жыл толуына орай құрылған болатын. Негiзгi мақсатымыз – оның өмiрбақи армандаған ойларын жүзеге асыру, соңына қалдырған интеллектуалдық iрi мұрасын жинап, халқына таныстыру. Бұл қордың негiзгi құрылтайшысы да, президентi де өзiм боламын. Қордың екi түрi бар. Бiрi – қоғамдық, екiншiсi – жеке. Бiздiң қорымыз жеке қорға жатады. Яғни, құрылтайшысы бiр адам. Қамқорлық кеңесiнiң төрағасы – әкеммен 23 жыл бiрге ғұмырын өткiзген жары – Айсұлу Абдоллақызы Тайжан. Қор өмiрге келген бiр жыл iшiнде бiз бiраз жұмыстардың басын қайырдық десек болады. Бiрiншiден, Болатхан Тайжанның рухани мұрасын бiршама жүйеге түсiрдiк. Оның жеке кiтапханасын ақтарып, қалдырған мұрасын екшеп, 3 тiлдi сайт жасақтадық. Онда әкемнiң қалдырған мұраларының барлығы дерлiк орын алды десем болады. Әрине, бұл жұмыс әлi де жалғасын табатын болады. Былтыр мамыр айында Мемлекеттiк қызмет ака­демиясының дипломатия институтының 4 студентi мен Мәскеу мемлекеттiк Ха­лықаралық қатынастар инсти­тутының 1 студентiне 100 мың теңге көлемiнде шәкiртақы тағайындап, материалдық тұрғыдан қолдадық. Жас ғалым Мұхит Асанбаевтың «Арабийские монархии» атты кiтабын шығаруға көмектестiк. Қазiр Дiлмұхамедов Елтоқтың «Кенесары Қасымұлының қолбасшылығымен болған қазақтар көтерiлiсi» атты кiтабы баспаға берiлдi. Бұл кiтап 1946 жылдың 17-желтоқсанында қорғалған диссертация негiзiнде дайындалып отыр. Көрдiңiз бе, бұл тақырыптағы диссертация 1986 жылғы Желтоқсан көтерiлiсiнен тура 40 жыл бұрын қорғалған. Бұны кездейсоқтық деуге бола ма?! Демек, Кенесары Қасымұлының рухы бiздiң жастарды қолдаған деуге негiз бар. Дiлмұхамедовтар отбасында бұл диссертацияның бiр ғана данасы сақталып қалған екен. Өйткенi, бұл диссертация қорғалғаннан кейiн, тақырыбына байланысты оны тәркiлеп, нәтижесiн жоққа шығарады. Сөйтiп, сол отбасының өзiнде бiр данасы ғана қалыпты. Осы бiр баға жетпес туындыны жарыққа шығаруды бiз мақсат еттiк. Сонымен қатар, бiздiң де қолдауымызбен Павлодар қаласында «Серпiн» атты жастар газетi, «Abai.kz» интернет газетi және «Қазақ» альманағы жарық көрiп келедi. Бұл ақпарат құралдарының жүргiзiп отырған ақпараттық саясаты бiздiң көзқарасымызбен сәйкеседi. «Жас тұлпар» деген Павлодарда жарыққа шыққан сайтқа көмек көрсеттік. Және әкем өзі оқыған Павлодардағы №10 Абай атындағы мектеп бар, сонда пікірсайыс клубы бар, ал студенттердің құрған «Парасат» атты клубына көмек қолын созып жатырмыз. Ал қазіргі іске асырылу барысындағы нысан – ол «Қазақ Республикасының Тарихы» 1943 жылы осы Алматыда шыққан Бекмаханов, Панкратова деген ғалымдар жазған екен. Ал содан бері ешбір басылым бетінде қайта жарық көрмеген кітапты біз қолымызға алдық. Қазір дайындық үстінде. Ал былтыр қараша айында Кеден одағы мәселесімен «Альтернатива» ұйымымен бірге дөңгелек үстел өткіздік. Қорды өзiм қаржылан­ды­рамын. Яғни қордың ма­те­риалдық өмірі менің тәуелділігімде деген сөз. Мен – кәсiпкермiн. Сондықтан да, өзiмнiң адал еңбегiммен тапқан қаржымды әкемнiң атындағы қордың жұмысын жүргiзуге арнап отырмын. Қордың жұмысы басталған кезде Майдан Сүлейменов 1 миллион теңге көлемiнде үлес қосқан болатын. Әкемнiң алдағы туған күнiне орай, тағы екi томдық кiтабын шығарып отырмыз. Бұған дейiн 3 томдығы жарық көргенiн бiлесiздер. Ал, төртiншi томы – ол кiсiнiң алдыңғы кiтаптарына енбеген сұхбаттары, мақалалары мен жарияланымдарына арналды. Бесiншi томы – ол кiсi туралы естелiктерден тұрады. Кейінде түрлі телеарналардан көптеген сұхбаттары мен конференциларын жинақтап, оны видео таспа етіп жарыққа шығардық. Мiне, бiр жыл бойы Болатхан Тайжан атындағы қордың жүзеге асырған iстерi осылар. Құранда да айтылады ғой «Қолыңнан келгенiнше көмек ет» деп. Менiңше, Қазақстанда бұл жақсы дәстүр болып қалыптасуы керек. Бiз шамамыз жеткенше, плюрализмдi дамытуға, демократияға, сөз бостандығын дамытуға көмектесуiмiз керек. Қазақ қоғамы сонда ғана алға жылжитын болады. – Болатхан Тайжанның үлкен өнегесі ол сіздің асау өмірге аяқ басуыңыздың бірден бір алғышарты болғанына күмән жоқ. Болатхан Тайжан әкеңіз жайлы естеліктерден, елеулі тұлға жайында ел білмеген сырларды алға тартсаңыз... – Бұл өте маңызды мәселе. Әкем елдің азаттығын елден бұрын ойлап, соның амалдарынан ойын сан-саққа жүгірткен адам. Тіпті тәуелсіздігімізді аламыз деген үміттің үзілмеуінен тұңғыш қызына Үміт деп ат қоюының өзінен көрінеді. Әкем өз хал­қын қалай сүйсе, менi сол деңгейде тәр­биелеуге тырысты. Бәлкiм бұл қазiр жасанды естiлуi мүмкiн. Қалай дегенмен де, әкем өз ұлты десе өзегiн жұлып беруге дайын адам едi. Ол, қазақтар – ең ақылды, ең дана және ең талантты ұлт деп есептейтiн. Менiң бала кезiмде, өткен ғасырдың 80-шi жылдарында әкем қазақ әндерiнiң күйтабақтарын ойнатып қоятын. Менiң түсiнбеген тұстарымды түсiндiрiп, қазақтың ұлттық рухани мұрасын дарытуға тырысатын. Сол күйтабақтар үйде әлi күнге сақтаулы. Сондай-ақ, бiз бүкiл Қазақстанды машинамен аралап шығушы едiк. Атамекенiмiздiң әрбiр тау-тасын ерекшелiктерiн санама құюды мақсат еттi. Бала күнiмнен қазақ тарихы жайында көп сыр шертетiн. Сол кездердегi қазақта мемлекеттiк болмаған, тарихы жоқ деген жалған идеяларға жан-тәнiмен қарсы болды. Қазақ халқының тарихындағы батырлардың, хандар мен билердiң рөлi, мемлекетшiлдiк тұлғаларымыздың қасиеттерi менiң санама ерте сiңдi. Мен оны кiтаптан немесе оқулықтан емес, әкемнiң аузынан естiп бiлдiм. Ол қазақтардың ұлттық идея жолында бiр жұдырықтай жұмыла бiлгендiгiн тәптiштеушi едi. Күнi бүгiнге дейiн қазақтардың ру-руға бөлiнiп, жақ-жақ болып тартысып келдi, сол себептi де бiр тудың астына жинала алмады деген жалған пiкiрлер басым айтылып келедi. Мәселен, Италияның солтүстiгi мен оңтүстiгi бiрiн-бiрi түсiнбейдi. Ал, Алтай мен Атырауға дейiн созылып жатқан ұланғайыр даланы мекендеген халқымыздың тiлi бiртұтас. Демек, ұлт бiртұтас. Екiншiден, жетi атаға дейiн қыз алыспау дәстүрi халықты тұтастандару мақсатынан туған. Әрине, алғашқы көздегенiмiз – қанның тазалығы болғаны рас. Сонымен бiрге, сыртқы жауға бiрге төтеп беру де көзделген. Әкем 30-шы жылдардың аштығы мен орыстандыру саясаты, тың игеру жөнiнде жақсы мағлұмат бердi. ХХ ғасырдың басындағы Алаш зиялылары жайында ең алғаш әкемнен естiп бiлген едiм. Жұмабаевтың, Байтұрсыновтың кiм болғанын, олардың Алаштың рухани-саяси өмiрiнде алар орнын тәптiштеп баяндайтын. «Елiм-ай» әнiн қандай тебiрене айтушы едi. Әкем менi қазақша тәрбиелеуге тырысты. Менi қаладағы жалғыз қазақ мектебi №12 мектепке бердi. Бiрақ, қаланың басқа басында тұратын бiздiң онда келуiмiз тым қиынға соқты. Екi автобуспен жетушi едiк. Сол себептi де, екiншi кластан бастап, орыс мектебiнде оқуға тура келдi. Ал, әкемдi қуантқаны – менiң балаларымның қазақ мектебiне барғаны. Олардың қазақшасы менi екi орайды. Мен де балаларымды осы рухта тәрбиелеймiн деп ойлаймын. – Сiздiң «Қазақ» альмана­ғындағы «На каком языке будут говорить в Казахстане завтра?» («Қазақ» альманағы, №4, 2009 жыл) аттымақалаңызда ұлт тілінің болашағы баянды боларына сенім білдірген екенсіз. Тарқатып айтсаңыз... – Менi де алаңдататын осы мәселе. Қазiр қазақ «таза қазақ», «шала қазақ», «қала қазағы», «ауыл қазағы» болып бөлiнедi. Әрi олардың бiр-бiрiмен сорпасы қосылмайды. Бұл, әрине, орыстандыру саясатының жемiсi. Менiң ойымша, бұндай бөлiнушiлiк негiзiнен Алматыда. Айталық, Шымкент, Қызылорда, Ақтау, Ақтөбе, Атыраудың халқы негiзiнен бiртiлдi. Мен тек қазақтар жайында айтып отырмын. Ал, Астана, Көкшетау, Петропавл, Павлодар қаласындағы қазақтар қазақша өте жақсы сөйлейдi. Олар дәстүрiн өте сыйлайды. Неге десеңiз? Алматыда 5 ұзағанда 8 пайыз ғана қазақ болды. Демек, халықтың 93-95 пайызы өзге ұлт өкiлдерi болды деген сөз. Менiмен бiрге оқыған үш-ақ қазақ болған едi. Бiрақ, бұл топ жылдан-жылға азайып барады. Келесi буында мен секiлдi қазақтар болмайтынына мен кепiл. Бiрақ, сiздер ойлағандай «орыс» қазақтар мүлдем орыстанып кеткен жоқ. Оларда намыс та бар, өздерiнiң қазiргi жағдайына ұялады да, уайымдайды. Менiң көптеген достарым өздерi қазақша бiлмесе де, балаларын қазақ мектебiне бердi. Яғни, олардың патриоттық деңгейi орташадан жоғары деуге болады. Ал, бiзге бөлiнудiң қажетi жоқ. Керiсiнше, бiр жұдырыққа жұмыла түсуiмiз керек. Бiздi әуелi аштық жылдарында тең жартымызды қырып тастады, сосын Қазақстанға 5-6 миллион славян халқының өкiлдерi келдi. Қалаға қазақты енгiзбедi, тiркеуге тұру қиямет-қайымға айналды. Ал мұнда енген азғана қазақ орыстанып кеттi. Қазiр бұған керiсiнше тенденция жүрiп жатыр. Ендi аз жылда Алматы да қазақшаланады. Менi тағы бiр мәселе қатты алаңдатады. Қазiргi жағдайды түсiнбеген кейбiр ағайындар балаларын ағылшынтiлдi мектептерге берiп жатыр. Алматыда тек қана ағылшынтiлдi мектеп бар. Сол мектепте үзiлiстiң өзiнде тек ағылшынша сөйлеу керек екен. Сонда бұл балалар қайда өмiр сүрмек? Олар бәлкiм болашағын Қазақстанмен байланыстырмайтын шығар. Демек, мен бұлардың бойында патриоттық сезiм бар дей алмаймын. Ол бала қандай сана сезiммен тәрбиеленедi. «Бiз әлемнiң баласымыз» дейтiн көрiнедi. Әлемнiң баласы деген болмайды. Әлемнiң әрбiр адамы өзiнiң ұлттық бет бейнесiн, өзгелерден ерекшелiгiн сақтауға ұмтылады. Еуропаның көптеген мемлекеттерiнде монархия сақталған. Ал, бiз өз қағымыздан өзiмiз жерiнбекпiз. Бұл балалар өскен кезде халықтың басым бөлiгi қазақша сөйлейтiн болады. Сонда олар қалай нанын тауып жемек?! Бүгiнгi жүргiзiлiп отырған саясат та мәңгiлiк емес. – Кезiнде әкеңiз «үш тұғырлы тiл» саясатына қарсы болып едi. Сiз бұған не дейсiз? – Мен де қарсымын. Мен бұл тұжырымдаманы жасаған адамдарды да бiлемiн. Ол кезде мен де мемлекеттiк қызметте едiм. Мен ол адамдарға бұл тұжырымдаманың мүлдем дұрыс емес екенiн айтып ем. Қазақстанда қазақ тiлiнiң мәртебесiн ағылшын және орыс тiлдерiмен теңестiру дұрыс емес. Қашанда мемлекеттiк тiлдiң мәртебесi жоғары болуы керек. «Үш тұғырлы тiл» дегенiмiздiң артында, ұлтты ұмыттыру саясаты жатқандай. Әрине, шет тiлдерiн бiлу әркiмнiң өз шаруасы. Бiрақ, бала ең әуелi өзi тiлiнде ойлап, өзi тiлiнде сөйлеп, жазып үйренуi керек. Бұл әлемдiк тәжiрибе. Тiл тұжырымдамасы – үш тұғырлы деп аталмауы керек. Бiр тiлге – мемлекеттiк тiлге басымдық берiлiп, өзге шетел тiлдерiн үйренуiне ерiк берiлген жөн.Орыс тілді білмесек ешқандай да трагедия болмайды. Дүние жүзінде орыс тіл тұтынушылары қазірде аз екенін білеміз, енді неге орыс тілін қазақ халқы қимайтынын білемеймін. Қазір Арменияда, Түркіияда, Молдовада, тіпті Өзбектсан, Тәжікстанда орыс тілі қолданыста жоқ. Егер тiл саясатын ары қарай жалғастыра беретiн болсақ, бiзде әлi күнге дейiн орыстандыру саясаты жалғасып жатыр. Мемлекет қазақтiлдi ортаны қалыптастыра алмай отыр. Теледидарды алайық, бiзде 90 пайыз Ресей телеарналарын көрсетедi. Қазақ тiлiнде бағдарламаларды түнгi уақытқа ысыра салу – тiлге деген немкеттiлiктiң көрiнiсi. Тiркелген 5200 мерзiмдi басылымның 400-дейi ғана қазақ тiлiнде. Демек, мемлекеттiң тiл жөнiндегi саясаты бұған сай емес. Қараңыз, Қазақстанда қазақтардың саны 64 пайыздан асты. Ал менің жеке пікірім бойынша қазақ ұлтының саны қазірде 70 пайыз. Ресми санаққа келіспейтінім сол. Ал орыс халқының саны 23 пайыз. Оқушылардың ішінде 65 пайызы тек қазақ тілінде білім алып жатыр. Енді болашаққа көз жүгіртсек жаңағы алпыс бес пайызымызыдың ішіндегі мүлдем жаңа, мүлдем басқа буын қатарымызды толықтырады. Он-он бес жыл ішінде менің, обьективті пікірім бойынша, тіл мәселесі шешіледі. Және ол кезде тілдің дамуына теріс ықпалын әкеліп жатқан қазіргідей саясат болады деп ойламаймын. Тағы да бір дерек, 1991 жылы қазақтардың саны 38 ғана пайызды көрсетсе, ал қазір тіпті екі есе артты! Сондықтан мемлекеттің саясаты да тез өзгереді. – Мұхтар Шахановтың тіл дауылпазы екенін білеміз. Қайтсек те тіл мәселесіз шешеміз деп ұран салған қазақ тілі қоғампының жұмысына көзқарасыңыз қалай? – Бұл кісілердің бастамасы өте дұрыс. Десе де мәселенің шешілу жолы М.Шахановтың талабы бойынша орындалар болса онда тіл мәселесі өз уақытынан бұрын шешіледі деген ойдамын. Ал жалпы процесстің бізге берер нәтижесі күмәнсіз, яғни тл мәселесі көп уақыт өтпей өзінен-өзі шешіледі. Мәселен Ресей федерациясы бұрынғыдай дүбірлеп, үстемдік етуші деңгейіне жете алмайды. Себебі БҰҰ-ның болжамы бойынша 2050 жылы Ресейде 100 миллион ғана адам қалады екен. Ал қазір жалпы саны - 141 миллион. Оның ішінде орыс халқы тіпті азаяды. Ал өзге ұлттардың саны басым жағына өтеді. Қазіргі демографтардың геосаяси болжамы бойынша ғана дерек келтіріп отырмыз. Ал қазақ мемлекетімен салыстырсақ, біз тіпті мақтанарлықтай жағдайдың куәсі болмақпыз. –«Қазіргі қоғам және мәдениет қайраткерлеріне мәдениетті болуды үйрету керек» бұл сіздің бір сұхбатыңызда айтқан сөзіңіз. Қоғам және мәдениет қайраткерлерінің болмыс-тұрысы жайлы айтасаңыз... – Меніңше, дәлелмен келтіру, сын айту, мін айту, дискуссия жасау және ол орынды болса, дұрыс болатын сияқты. Ал ешқандай дәлелсіз, факт келтірмей біреудің басыбайлы болмысына сөз жүгірту бұрыс болар еді. Әркімнің өз пікірін ұстануына құқығы бар. Және сол пікірді ұстағанына ол кінәлі емес. Олардың намысына тиіп, құқығын аяқасты ететін сөз айту орынсыз. Оның өажеті де жоқ. Саяси шешімдер институты атты ұйымында осы пікірімді де алға тартқан болатынмын. Біздің саяси мәдениеттің жемқорлығы бар. Жасыратыны жоқ. Белгілі бір ортада ара-қатынасымыз бола тұра кейде біз шындықты айтпай жатамыз. «Ұят болады»-ның бұғауынан босай алмаған пендешілігіміз ғана дер едім. Ал меніңше, егер халықтың мүддесіне қатысты дүниелер болса біз тек ақиқат тереңіне бойлауымыз керек. Бетін ашып, әшкерелей білуіміз керек. Бетің-жүзің демей, мейлі ол дос-жолдас болса да. Мен сондықтан да өзімнің пікірімді айтып жүрмін. Өйткені ұлт тағдыры ісінде біздің адамшылығымыздың арзан тұстары көрінеді. Қазіргі қоғамда, мейлі менде болса да кемшіліктерімді көлденең біреу айтса мен оған ренжімеймін. Бұзықты түзікке айналдыру деген де болады. Өйткені мұсылман – мұсылманның айнасы. Мұны жаппай қаралаумен шатастыруға болмайды. – «Бiз шамамыз жеткенше, плюрализмдi дамытуға, демократияға, сөз бостандығын дамытуға көмектесуiмiз керек. Қазақ қоғамы сонда ғана алға жылжитын болады». Бұл да сіздің пікіріңіз... – Меніңше, зиялы қауымның барлығы да патриот болуы керек. Бәріміздің мақсатымыз ортақ болуы да ләзім. Ол мақсат – қай жағынан болса да халыққа тиімді көзқарастар мен шешімдер. Барды бар деп айту керек, қазірде салық комитетінің төрағасы Дәулет Ерғожаұлы Қарашығанаққа екі миллиард салық қосымша алдын. Ашық айтсақ, бұл өте дұрыс шешім. Бізге де тиімді. Қаншама өз мүдделері басқандай болса да, мұны билік те, оппозияция да бір ауыздан қолдауы керек. Мұнай компанияларына салықты көбейтуіміз керек. Солай еткенде ғана халыққа тиімді болады. Себебі қазіргі қазақ ұлты қорқақ сияқты. Ал негізінде халқымыыз батыр халық қой. Жиырмасыншы ғасыр нәубетінен, ашаршылық, репрессия, соғыс, желтоқсан оқиғаларынан кейін халық жаппай бой тасалауға ден қойғандай. Шындықты айту керек. Егер халық қорқақ болса саяси төңкеріс болмайды, рухани да, экономикалық та әл-ауқатымыз нашарлай түседі деген сөз. Халық өз несібесін өз батылдығымен алу керек. – Ал мұнда қандай ұсы­ныстарыңыз бар? Қайткенде халықтың намысын қашап, оята аламыз? – Меніңше, қазір сөздің ашығын айтуымыз керек. Ол мейлі билікте болсын, мейлі оппозицияда болсын. Мен өзімнің мақалаларымды жазып, дөңгелек үстелдерге қатысып, сұхбаттар беруімнің бірден бір себебі қоғамда пікір тудыру. Және халықтың ойлау деңгейін жаңа бір белеске шығару болып табылады. Мысалы біреулер менің пікірімді оқып, қолдап жатады. Сәт тілеп жатады. Бойға қуат айтып, осы ізгі істі өзім жалғастыра беремін. Әрине, өзгеше пікірлі азаматтар да бар. Қарсы ойын жасырмай айтып жатады. Мәселен маған бір шала қазақ қызы «Сен нациоаналистсің» дейді. Ұлтшылдықты қазақты танымда қанша көркем етіп қабылдағанымызбен, орыс тілінде қаныпезер біреуге айтылатын сөз екенін білемін. Ал меніңше, әр қазақ баласы националист болуы керек! Біреу менің пікірім туралы басқаша ойда екен деп мен өз ойымды өзгерпеймін ғой. – Қазір халықтың улап-шулап жүрген бір түйткілі бар, ол сайлау науқаны. Сайлаудың әділ өтіп жатыр деп ойлайсыз ба? – Меніңше, түк те әділдігі жоқ. Не нәрсе болса да саясатта барлығы жоспар бойынша өтуі керек. Қазір, Аллаға шүкір, еліміз тыныш, халық жағдайы жақсы, міне, сондықтан да сайлауды белгіленген мерзімі бойынша өткізуіміз керек еді. Бұл сайлауға алғашқы кезде парламент талқылап, конституцияға өзгеріс енгізу арқылы қол жетіп отыр. Бұл дұрыс емес. Мысалы Монғолияда 1992 жылдан бері конституциясына өзгеріс жасамай, жоспар бойынша орындап келеді. Ал бізде ылғи да төтенше іс-әрекеттер жүзеге асырылып жатады. Мен жаңалықтардан мына сұмдыққа көзім түсті. Президенттікке үміткер Мэлс Елеусізов өз дауысын қазіргі елбасыға бергенін айтты. Күлкілі емес пе? Өзі презиеденттікке үміткер бола отырып, ашықтан-ашық өзінің дауысын басқа кандидатқа беріп отыр. Меніңше, басқа да саяси істерді былай қойып, азаматтық арына сын емес пе? Ал кейбір халық дауысын Мэлс Елеусізовке берді ғой. Сол сайлаушыларды ақымақ етіп отырғаны ма? Меніңше, ол біздің саяси өміріміздің бір әжуасы секілді. Мұндайды естіген де, көрген де емеспін. Ал басқа кандидатураларды айтатын болсақ, бұлардың істері тек жоғарғы жақтың арнайы сценариі бойынша жүзеге асырылып отырған дүние. – Алматы қаласының көшелеріне ат қою мәселесін көтергеніңізді білеміз... – Алматы қаласында күнi бүгiнге дейiн Фурманов даңғылы өзгертiлмей келедi. Алматыдағы басты көшеге Керей мен Жәнiбектiң бiрiнiң атауын неге бермеймiз? Қазақ хандығының негiзiн қалаған хандарымызға әр қалада, әр облыс орталығында iрi ескерткiштер тұрғызылып, көше атауы берiлуi тиiс. Қараңыз, Киевте Ярослав Мудрый мен Богдан Хмельницкийге, Мәскеуде Андрей Первозванный мен Юрий Долгорукийге, Будапеште Мыңжылдық ескерткiшi, Венгрияның мемлекетшiл қайраткерлерiнiң пантеоны, Анкарада ұлы түрiк жауынгерлерiне орнатылған ескерткiштер қандай керемет. Ал, бiзде тарихымызды ұлықтау iсi жолға қойылмай отыр. Тарихи жадынаманы қалыптастырудың орнына тарихпен байланыс көп үзiлiп қалған. Әрине, бұның барлығы уақытша құбылыс деп ойлаймын. Бүгiн қазақтың мықты да, патриот жастары қаулап өсiп келедi. Билiк қаласын, қаламасын тарих барлығын өз орнына қояды. Мысалға айтайық, доктринада мынадай бір тармақ бар. «Продолжение многовековой казахской государствы», яғни ғасырлар бойына жалғасқан қазақ мемлекеті. Осы мемлекеттің тұңғыш хандары Керей мен Жәнібек. Ал неге қазақта сол ұлы тұлғалардың біреуінің де есімі басты-басты көшелерімізге берілмеген? Тіпті жоқ қой! Ал президент осы доктринаға қол қойды ғой. Тек қана Керей мен Жәнібек емес, онда Мұрындық, Қасым, Хақназар, Есім хандардың және басқа да ұлт тұлғаларының есімі неге ұмытылып жатыр? Мен жақында Палодарға барып келдім. Онда бүгінгі күні де Крупская, Ленин, Кутузов, Суворов атындағы көшелер бар. Меніңше, Кутузов пен Суворов Қазақстанда болған жоқ. Тіпті Ленин де болған жоқ. Мейлі олар Ресей үшін жасаған ерен еңбегі бар шығар, ал қазаққа осы тұлғалар не берді? Ал Абай атындағы көше он үйлі қысқа көшеге берілген. Сұмдық емес пе? Жалпы солтүстік шаһарларда ономастика мәселесі күшін жойды. Мұны да ұлттың бір қасіреті деп айтуға толық негіз бар. Намысқа тиетіні де осы. Ақпараттық қауіпсіздік деген бар. Ресейден айына 4.5 мың газет ақпарат құралы Қазақстанға кіреді. Оларға телеарналарды қосыңыз. Қарап отырсақ, отандық телеарналарымызда солардың үлгісімен жасалған көшірме бағдарламалар қаптады. Ал біз білеміз көшірменің сапасы қандай болатынын. Онда неге біз оларға шектек қоймаймыз? Біріншіден, бізге шетел телебағдарламалары керек емес. Екіншіден, көшірмеден біз Ресейдің айнасы болатын сияқтымыз. Өзге мәдениеттің біздің ділімізге, салт-санамызға тигізіп жатқан кері әсерін неге айтпаймыз? Тағы бір айта кететін уәж ол – Алматы көшелерінде қаптаған билбордтар мазмұны. Яғни, әйелі қазақ, күйеуі орыс, және балаларымен көрсетіледі. Онда алкогольге қарсылық, темекіге қарсы жарнамалар. Осы жерде бір сұрақ, әйелі мен ері өзге ұлт болғандар бізге әлдебір жарнама жасағандығы мақтаныш па? Тура осы мәселе киноөндірісте бар, «Ирония любви» фильмі. Қыздарымыз өзге ұлт өкіліне тұрмысқа шығып жатқанын жарнамалау мен насихаттаудың неге қажеті бар? Бұл әрине бізге теріс тәрбие береді. – Рахмет!

Әңгiмелескен Ардақ ҚҰЛТАЙ