Дулат ИСАБЕКОВ, жазушы, драматург, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты: Жазушылардың жалаң мақтауы жеке басқа табынушылықты күшейтеді...

d184d0bed182d0be-d0b4d183d0bbd0b0d182-d0b8d181d0b0d0b1d0b5d0bad0bed0b2

ДРАМАТУРГИЯ - ТӨБЕСІНЕН ТОҚПАҚ КЕТПЕГЕН ЖАНР

 

Аға, драматургиядағы дара дүл­дүл­дердің бірісіз. Жалпы дра­матургия бү­гінгі қоғам талабын қан­шалықты орындап келеді... 

Драматургия - өте керек жанр. Бүгінде режиссерлер бұқара­лық ақпарат құралдарынан сөйлей қалса болғаны, қазақта драматургия жоқ дегенді айтады. Шын мәнінде сол сын айтқыштардың өздері ешнәр­се оқымайды. Барды жарқыратып көрсете алмайды. Мұнымен қоймай, айдаладағы біреуді құлағынан жетектеп Алматыға әкеледі.

Драматургия деген төбесінен тоқпақ кетпеген жанр. Жалғыз бізде емес, өзге елдерде де осындай. Мәселен, орыстар Гоголь, Островский, Чеховтардың кезінде де драматургия жоқ деді. Қазір де қаптаған драмтургтері бола тұра осындай пікірде. Сын айтатындай жөні де бар. Өйткені Әлжаппар Әбішев, Қалтай Мұхамеджанов, Тахауи Ахтанов, Сәкен Жүнісов сынды дарынды драматургтер бүгінде жоқ. Қазір драматургтердің өзі саусақпен санарлықтай. Олар Әкім Тарази, Қалихан Ысқақ, Сұлтанәлі Балғабаев Шахимардан Құсайынов, Тынымбай Нұрмағамбетов, Исраил Сапарбай, Иранғайып т.б. Басыбайлы драматургиямен айналысып жүргендер аз.

Өздерің көріп жүргендей, соңғы кезде драматургияға көп көңіл бөліп жүргенім бар. Бірақ бұл драматургияның үңірейіп тұрған тесігін бекітейін деген ой емес. Прозаға қалам тартуды да армандаймын. Дегенмен, драматургия жауынгер жанр болғандықтан тиімді. Бұл салада қандай да бір пьеса жазсаң, уақыт оздырмай, көрерменмен қауышуға қол жеткізесің. Ал, роман жазсаң, ол оқырманға жетемін дегенше арада біраз уақыт өтеді. Оның үстіне қазір кітаптың таралымын көбейту де қиын. Драматургия бүгінгі қоғам талабын жүз пайызға орындамаса да, шама-шарқынша қоғам үшін қызмет етіп келе жатқан жайы бар.

Драматургияға дендеп бет бұрдыңыз. Шығармашылығыңыздағы соңғы жаңалықтармен бөліссеңіз...

Жақында «Жаужүрек» атты пьесам Солтүстік Қазақстан мемлекеттік театрында қойылды. Бұл пьеса былтырғы жылы республикалық конкурстан бірінші орын алған еді. Жалпы өзім драматургия саласында бар-жоғы бес конкурсқа қатыссам, бесеуінде де бірінші орынды иемденіппін.

Алдағы уақытта «Жаужүрек» пьесасы еліміздің басқа да театрларында қойылатын болады.

 -Аға, осы Қазақстан Халқы Ассамблеясының ұсынысымен жазған пьесаңыздан кейін, сізді «Ассамблеяның мұңын мұңдап кетті» дегендер де табылды. Ұсыныс қалай болып еді? Оқырмандарымызға тарқатып айтып берсеңіз...

Қазақстан Халқы Ассамблеясының бастамасымен елімізде Ұлттар театры ашылғаны белгілі. Аталған театрдан маған Қазақстанда тұрып жатқан ұлттардың бірлігі, достығы турасында пьеса жазу туралы ұсыныс болды. Бірден қабылдай қойған жоқпын, әрине. «Сіздің шығармаңызбен тұңғыш рет сахна шымылдығын түрейік» деп қайта-қайта қолқа салғасын, ойлана келе, келістім.

Сөйтіп, елімізде ғұмыр кешіп жатқан өзге ұлт өкілдерінің тағдырына тереңірек үңілуді жөн санадым. «Осылар шын мәнінде Қазақстанды Отаным дей ме, жоқ әлде тықыр таянса тайып тұра ма? Бұлар Отаны үшін не істеп жатыр?» деген сауалдарға жауап іздеуге тырыстым. Шығарманың кілті табылып, «Бақыт құсы» атты пьесаны жазып шықтым. Жақында ғана Астанадағы К.Байсейітова атындағы опера және балет театрында Ұлттар театры қазақ, орыс және кәріс актерлары осы пьесаның қойылымын өткізді. Қойылымға Қазақстан Президенті әкімшілігі басшысының орынбасары Мәулен Әшімбаев, Қазақстан Халқы Ассамблеясының өкілдері, бірқатар депутаттар қатысты. Осыдан кейін, «Дулат Исабеков Ассамблеяның жырын жырлап кетті» деген қаңқу сөзді де құлағым шалды. Кім не айтса да, өзі білсін. Маған театр керек. Кімнің театры болады – ол маңызды емес.

Осы тұста бір нәрсені айтқым келеді. Бұл ұранға құрылған пьеса емес. Мен ондай шығарманы жазбас та едім.

Шығарманың мазмұнына үңілер болсақ, онда Карл деген шал айтады: «Мен кеше ордендерімді тағып, скверде демалып отырсам 3-4 жігіт келді. Сәл ішіңкіреп алған. Ордендермді шұқылап көре бастады. «Мынаны сен қандай еңбектерің үшін алдың?» - деп мысқылдады. Бір орденімді қолына алып: «Мына орденді капитализмді жойып, социализмді орнатқаның үшін алдың ғой. Ал мынау ше? Бұны социализмді жойып, қайтадан каптиализмді орнатқаның үшін алған шығарсың. Барлық тірлікті бастап-бастап аяғына дейін жеткізбеген біздің қара нар ардгерлеріміз-ай, - деп келеке қылды. Осыларда отан деген ұғым бар ма? Біз ғой, отан үшін от кештік, қара нан, қара сумен жүрсек те отанымызға пайдамызды тигізуге тырыстық. Ал бұларда отан деген ұғым жоқ сияқты» - дегенде, Григорий тұрып: «Сендер ескіше ойлайсыңдар, ол жастардікі де дұрыс шығар. Олар қазір пікірін жасырмай ашық айтады. Қазір оларда отан бар ма? Сонда біреуі айтыпты дейді: «Отан сендерде жоқ дегенде, сіз қай отанды айтып отырсыз? Баяғыда Отан болатын. Ал қазір біз қандай Отанды қорғауымыз керек? Жердің бәрін латифундистер бөліп алды. Қазір завод, фабрика бәрі де шетелдіктердің қолында. Енді оларда шаруамыз жоқ, олар бізді маңына да жолатпайды. Сонда біз қай отанды қорғауымыз керек? Елді қырып салса да, жұрт осы Сталинді неге жақсы көрді? Ұлы Отан соғысында неге танкінің астына түсті? Мұның бәрін сендер білесіңдер ме? Білмесеңдер мен айтайын. Сталиннің баласы қан майданда қатардағы солдат болып соғысқа қатысты. Ал қазір қатардағы солдаттар арасынан аудан әкімінің болмаса, бір министрдің баласын таба алмайсың. Сонда Отанды сүю тек кедейлердің үлесіндегі нәрсе ме? – деген сөздер бар еді. Ассамблея өкілдері осындай қатты кеткен тұстарын күзегісі келгенде, мен билік өкілдерінің әскерде орын алатын осындай әділетсіздікті білгені дұрыс дедім. Меніңше көркем шығарманы жазғанда қоғамда орын алған осындай келеңсіздіктерді көрсетуіміз керек. Көбіне пьесаға көп бүйрегім бұратыны да осыдан.

 Маған тіпті Үлкен кісі туралы да пьеса жазу жайында ұсыныс болған. Бірақ ұсыныс жасады екен деп, кез-келгенін қабылдай беруге болмайды ғой.

Соңғы ұсынысты неге қабыл алмадыңыз?

Бұл жоғары жақтан жасалған үлкен тапсырыс еді. Мұндай тақырыпқа ойланбастан бара салуға болмайды. Бұған қорықпай баратын адамдар бар шығар. Бірақ оған менің жүрегім шыдамайды. Менің талантым премьер-министрдікіне дейін жетеді екен...

Кезінде Пушкин Петр І туралы, Михаил Булгаков Сталин, Максим Горький Ленин туралы шығармалар жазды. Бірақ көпшілігі өмірден өкініңкіреп өтті. Бірақ олар ешуақытта көркемдік дегенді ұмытқан емес. Ал, біздің ақын-жазушылар болса, жалаң мақтауға кетіп қалады. Сөйтіп, олардың жазған дүниелері бір күндік, бір сәттік болып шығады.

Осының бәрі жеке басқа табынуды қалыптастыратын, қала берді күшейтетін дүниелер. Қазір газетті ашып қалсаңыз тек бір адамға арналған туындыны оқисыз. 

Бір адамның аяғын жерге тигізбей мақтау бұл поэзия емес, поэзияны қорлау. Осы тақырыпта жазатындардың көпшілігінде үлкен дәме болары анық. Құдды бір отқа ұмтылған көбелектер сияқты. Бірақ олар өзінің ертең опынатынын білмейді. Бұл «тырнақтап жиған мал еді, етектеліп төгілдінің» кері. Бір ғана кісіні мақтау арқылы ешкім ұшпаққа шықпайды. Бұл дегеніңіз - өмір бойы тер төгіп жинаған шығармашылық қазынаңды лақ еткізіп төге салғанмен тең. Әдебиет - ардың ісі. Біз әдебиетті әуелі осылай әспеттеп аламыз да, сосын жылт еткен жылтырауыққа айырбастай саламыз. Бұл шығармашылық сатқындық. Осы бір жаман қасиеттен қолына қалам ұстаған ағайын аулақ болса екен.

 

ҚАЗІР ЖАЗУШЫНЫҢ ОЙЫ ҚОҒАМҒА ҚАЖЕТ БОЛМАЙ ҚАЛДЫ

 

Дулат аға, бір сөзіңізде «Бүгінгі таңда қазақ жазушыларының ұлттық категория ретінде үнінің өшіп бара жатқанын халық та, биліктегілер де жақсы біледі», - деген едіңіз. Елдің жазушылар қауымының айтқанына құлақ аспайтындай күйге түсуіне не себеп?

Мұның бірнеше себебі бар. Совет өкіметінің кезінде жазушылар жасырын болса да, көп нәрсені айтты. Ол кезде жұрт қаламгерлердің сөзіне кәдімгідей құлақ асатын. Шама-шарқым келгенше мен де қоғамдағы өзекті деген мәселелерге үн қостым. Бүгінде жазған мақалаларым екі-үш том кітап болып қалды.

Ал қазір қазақ жазушыларының ұлттық категория ретінде үнінің өшіп бара жатқаны анық. Олардың өмірі есіктің алдындағы қабаған итке қатты ұқсайды. Ит үйге қонақ келсе, шынжырды үзіп кете жаздап арпылдап үреді. Кейін келетін адамдардың таусылмайтындығын білген соң, шаршап, жата салады. «Ит үреді, керуен көшеді» деген мақал осындайда айтылса керек. Жазушылар да өзінің дауысы естілмегесін, айтқандары елдің құлағына жетпегесін жазуды да қойды. Содан жазушының ойы қоғамға қажет болмай қалды. Яғни, біздің қоғам ақылды қажет етпейтін болды. Одан әрі не болатыны бір Аллаға аян.

Қазақта «өзің білме, білгеннің тілін алма» деген жаман қарғыс бар. Сол айтпақшы халық өздері білмегенімен қоймай, білгеннің де тілін алмайтын болды. Демек, жұртың бәрі өзімбілермендікпен өмір сүреді. Бәріне өзінікі дұрыс болып көрінеді. Біздің қоғам «өзімдікі дұрыс» деп алға тартып бара жатыр. Бұл алға тарту ма, әлде кері кету ме, шаруасы жоқ.

Күні кеше арыстай азаматтарымыз атылып кетті. БАҚ арқылы мұны қолына қалам ұстаған ағайын жазудай-ақ жазды. Бірақ айтылды екен деп ешқандай шара қолданылып жатқан жоқ. Сосын жұрт айтып жеккөрінішті болғанша, айтпай қоюды жөн санады. Сонымен қатар, жазушылардың басқа адамдар сияқты балалары, немерелері бар. Олар да ЖОО-да білім алып, қызметке араласуы керек. Өйткені біздің елде атасы қоғамның кемшін тұсын көрсетіп жатса, немересіне қырын қарайды. Сондықтан да, жазушылар ертеңгі күні немересінің алдында өзін кінәлі сезінгісі келмейді. Арпылдап айтуын айттық қой, енді тынышталайықшы деп қаламгерлер үнсіз қалды. Мен де қазір мақала жазуды қойдым. Жазыла-жазыла сөздің қадірі кетіп бара жатқан сияқты. Сосын өзімнің де қадірімді кетірмейін деген тоқтамға келдім. Дегенмен, әлі де айтып келеміз. Мүлдем айтпай қалуға тағы да болмайды.

 

Секталардың сайран салуына кінәлі – көңілшек билік...

 

 

«Шындығын айтайын, ең алдымен маған қазағым керек, ұлтым керек. Ұлтымды, дәстүрімді мойындамаған дін керек емес. Егер ұлтымды жоятын болса, дін маған неге керек? Қазағым қымбат, қалғаны содан кейін», - деген едіңіз, осы турасындағы пікіріңізді тарқата түссеңіз жөн болар еді. Өйткені қазір діннен адасқан бауырларымыз көбейіп кетті ғой...

Иә менің пікірім осы. Дін мемлекеттен бөлек. Бұл заң әлі өз күшінде. Бірақ қоғамның жағдайына, өміріне, дамуына түрлі саяси оқиғаларға байланысты дін мемлекетке қажет болды. Дін өкілдерінің халыққа ықпалы көп. Сондықтан саяси құрылымдарға, сайлауларға, науқандарға байланысты, сондай-ақ қоғамдағы тұрақтылықты сақтауға мемлекет дін өкілдерінің ықпалын пайдаланды. Яғни біздің қоғамға діннен гөрі діни өкілдер қажет болды. Қазақстан дін мемлекеттен бөлек деген үрдісті қабылдағанымен, қазір дін мен мемлекет егіз болып кетті.

Кезінде Ататүрік Түркия Европаның қақ ортасында тұрғандықтан дінді мемлекеттен бөліп тастады. Сөйтіп кәдімгі өркениетті зайырлы мемлекет болды. Осыдан кейін олар қуатты мемлекетке айналды. Ататүріктің түрік халқы үшін жасаған ең бір елеулі ісі осы болғандығын түркі халқы әлі күнге дейін айтып жүр.

Саясат дінге қажеті жоқ болуы мүмкін. Бірақ саясатты дін қажет етеді. Оның үстіне Қазақстан, әртүрлі секталардың алаңына айналып кетті. Қазір оларға әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ. Өйткені елімізде жат діни құрылымдар, ұйымдар секталар жұмысын өте белсенді жүргізіп келеді. Ал біздегі, дін өкілдерінің жат ағымдарға қарсы күресуе қауқары жетпейді. Әлі күнге дейін олар дәрменсіз. Молда, имамдарымыз құрғақ, дәмсіз уағыз айтудан әріге бармайды. Жалпы бізде дін саласында қордаланған мәселе жетерлік. Олардың бәрін тізбектей берсең құдды бір дін өкілдерін кінәлап жатқандай көрінесің. Бірақ айтпасаң тағы да болмайды. Бізде діни кітаптар жеткіліксіз. Тіпті жоқ десе де болады. Құран Кәрімнен өзге балаларға арналып, ұғынықты тілмен жазылған кітаптар шығаруды дін өкілдері неге қолға алмайды? Құран Кәрімді үлкендер оқығанмен, жасөспірімдер түсіне бермейді. Ал өзге діннің өкілдері болса, насихат жұмыстарын жақсы жүргізеді. Керек десеңіз апта сайын есігімізді қағып кітаптарын беріп кетеді. Исус Христостың, (Иса Масіхтың) өмірі жазылған ондай кітаптардың тілі өте жатық. «Жаңа өсиет» пен «Көне өсиет» те қазақ тіліне тамаша аударылды. Ашып қарағаннан кейін, аяғына дейін қалай оқып шыққаныңды да байқамай қаласың. Мұны, әрине, өзге дінге берілгендіктен емес, білу үшін оқисың.

Неге бізге қазақ тілінде Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбардың өмірі туралы қарапайым тілмен кітап жазбасқа? Араб тілін араластырып шығарған кітапты көбісінің оқығысы келмейді....

Бұрын Қалмахан Әбдіқадіров «Мың бір түнді» қазақшалап, жатық тілмен жеткізе білген еді. Осындай кітаптар шығаруды қолға алу керек.

Мұндай ұсыныс жасай қалсаң, дін өкілдері қаржы жоқ дегенді алға тартады. Мешіттің өзінен ең құрығанда шағын кітапшалар шығаратын қаржы табылады ғой.

Елімізде діни секталардың сайран салуына кінәлі – өзіміздің көңілшектігіміз.

Кришнайдтарға құнарлы же­рімізді беріп қоямыз да, өзіміз жер үшін көтеріліп жатамыз. Ал, оларға тиер болсаң, бүкіл дүниежүзіне жар салады. Тіпті БҰҰ-ға дейін барады.

Бүгінгі күні жастарымыз үл­кендерге қарағанда мешітке көбірек баратынына қуанам. Имандылыққа жастайынан бет бұрғанына сүй­сінем. Таза жүретін шығар, жаман қылықтардан бойын аулақ ұстайтын шығар деп. Дегенмен осындай жастардың көпшілігінде формализм бар сияқты. Мешітке барып намаз оқып шықтық, Құдай істеген күнәміздің бәрін кешірді деген тоқмейілсу бар сияқты. Сөйтіп одан әрі қарай әркім өз тіршілігін жалғастырып кететін сияқты. Өсекшілер өсегін айтып, алаяқтар арамы ісімен айналысуды.

Мен бұған дейін қазағым қымбат десем әлі де сол пікірдемін. Өзіміздің қаракөз қандастарымыз өзінің мұсылман екендігін ескеріп, ислам дінінің қағидасымен жүріп-тұратын болса, мен,әрине, қуанамын. Бірақ олар мұсылмандық жолмен жүрдім деп, қазақтың салт-дәстүрін, өлең-жырынан мақұрым болатын болса, мен оларды құрметтеймін деп айта алмаймын. Мұндай жағдайда олардың кез-келген мұсылман дінін қабылдаған адамнан айырмашылығы болмайтыны анық. Мысалы, шетелдік Майк Тайсон, Мұхаммед Әлилер мұсылман дінін қабылдағанмен, араб мәдениетін қабылдаған жоқ қой. Егер де күнделікті күйбең тіршілікпен мұсылманның парызын толығымен орындай алмай бір қазақ жүр делік. Бірақ ол башпайынан бастап, құйқа тамырына дейін қазақ болса, әрине мен үшін сол қазағым қымбат. Маған Арабияда оқып келдім деп, бойына араб мәдениетін сіңірген қазақтан гөрі, Абайды, Бұхарды, Алпамысты білетін, ән-күйім мен жыр-дастанымды тыңдайтын, әрі сыйлайтын қазағым қымбат.

Ислам дінін ұстандым екен деп, салт-дәстүрімді мойындамайтын қазақтарға бас ұра алмаймын. Елдің бәрі ислам дінін ұстанып, бірақ бір түйір қазақша білмейтін болса, жер бетінен ұлтымды жоятын болса, маған ол діннің қажеті қанша?! Маған өз дінім өзімді, ұлтымды қорғайтындай дін болуы керек. Ұлттың басын біріктіру керек. Әу баста ислам діні мемлекеттің басын құрайтын, ұлттың басын біріктіретін үлкен философиялық категория ретінде қабылданған. Сондықтан да, ислам діні ұлтты қорғау үшін қызмет етуі тиіс.

– Аға, бүгінде бет-аузын бүркеніп жүретін аруларымыз көбейіп кетті. Қалай ойлайсыз, бұл қазақ қызына тән қасиет пе?

– Мен қазақ қыздарының араб әйелдері секілді киінгенін құптамаймын. Қазақ әйелі ешқашан бетін бүркеп жүрген емес. Керек болса, ел басына күн туғанда, ерлермен бірдей жауға қарсы тұрған. Негізі біз дінді ұстанғанда ортасын ұстап тұра алмаймыз. Ары өтіп кетеміз, я болмаса бер жағында қалып қоямыз.

Бетті бүркеу деген түсініксіз нәрсе. Бетіңді мың жерден тұмшалағанмен, ішкі жан-дүниең таза болмаса, еткен құлшылығың бес тиын.

Кезінде Шыңғыс хан ислам дінін қабылдамаса да, өздерінің билеген жерінің дінін ұстануды балаларына өсиет етті.

«Ислам дінінде Аллаға қай жерде отырып сыйынсаң да қабыл етеді, делінеді де, Мекке-Мәдинеге барып құлшылық етуді тағы да парыз етеді», - деп Шыңғысхан мұны діндегі қайшылық ретінде топшылайды.

Бізде қазір дін жолына бет бұрған жастар араб тілін үйреніп, сол тілдегі сүре, дұғаларды жаттап алуға тырысып жүр. Мұны дұрыс делік. Бірақ кейбірі шын мәнінде оның мән-мағынасын түсінбейді.

Бүгінде кейбіріміз ислам дінін ұстануды араб мәдениетін бойға сіңіру деп түсініп жүрміз. Тіліміз де араб тіліне қарай ойысып бара жатқан жайы бар. Мәселен біз ғасырлар бойы Алла деп келіп, қазір Аллаһ дейтінді шығардық. Осы уақытқа дейін біз орыстарға неге Алла деп айтпайсыңдар деп сын айтып келдік. Енді келіп өзіміз Аллаһ деп жүрміз. Аллаһ деген түптеп келгенде арабтың сөзі. Осылай кете беретін болсақ, бір күні кітапті китабун дейтін шығармыз.

Бір ескеретін нәрсе - араб мәдениеті мен қазақ мәдениеті салыстыруға келмейді. Қазақ мә­дениеті әлдеқайда күрделі, әлде­қайда бай. Ислам дінін ұстану - араб мәдениетін қабылдау емес. Біз осыны ұғынуымыз керек. Әр мемлекет, әр ұлт, ислам дінін қабылдағанда өзінің ыңғайына қарай қабылдауы тиіс. Мәселен өлік шыққан үйден дәм татуға болмайды, өлікті сақтауға болмайды деген ұғымдардың барлығы біздің салт-дәстүрімізге жат нәрсе. Сонда қайтыс болған адамның үйіне келетіндер бірнеше күн жол жүріп келіп, ол үйден қалайша дәм татпайды. Мұның бәрі түсініксіз. Әр дін ұлтқа қызмет етуі тиіс. Дінді әр ұлт өзінің сат-дәстүріне сәйкес ұстай білгенде ғана дін мен сенім жарасым табады.

 

Айтыс – дұрыс.

Бірақ жаппай айтысып,   білімді жинап қоюға    болмайды...

 

– Сіздіңше халыққа рухани нәр бе­ріп келген, төл өнеріміз - айтыс­тың жабылып қалуына нендей себеп болды?

– Білетін болсаңыз, спортта кросс деген жарыс бар. Бұл жарысқа бала-шаға, кемпір-шал демей барлығы қатыса береді. Біз айтысты дәл осы кросқа айналдырып жібердік. Яғни, айтыстың қадірін қашырып жібердік. Айтыс өзінің энциклопедиялық ұғымын жоғалтып алды. Неге десеңіз, айтыс десе, жаттанды ақындардың делебесі қозатын болды. Олар тек басшыларды мақтаудан аса алмайды. Одан қалса, айтыс бала-шағаның ермегіне айналып кетті. Тіпті ауыл мен ауыл, мектеп пен мектеп, аудан мен аудан айтысатынды шығарды. Бүгінгідей нанотехнологияның заманында жастарды ғылымға тәрбиелеудің орнына, талас-тартысқа баулуға мен түбегейлі қарсымын. Бұрындары қазақтың баласы мал бағып, трактор айдап, қара жұмыстың жетегінде келді. Қазірдің өзінде тұрмыстық сфераның бар саласын еврейлер билеп отыр. Меніңше қазақтың балалары ғылым мен техниканың дамыған дәуірінде азаннан-кешке дейін әләуләйліммен отыратын болса, ешқандай жетістікке жете алмайды. Бірде мектепке бас сұқсам, оқушылардың біразы сабақты жиып қойып, айтысқа дайындалып жүр. Оқушыларды айтысқа емес, оқу-білімге баулып, көштен кейін қалмауын ойлауымыз керек. Айтыс - төл өнеріміз. Оған дауым жоқ. Айтысқан да дұрыс. Бірақ жаппай айтысып кетуге болмайды ғой. Бұдан біз айтыстың бағасын түсіріп, арзандатып алатынымыз анық. Оның үстіне ұзын-сонар айтыс елді жалықтырып та жіберді.

– Сонда сіз айтысқа тұсау са­лын­ғаны дұрыс деп санайсыз ба?

– Жоқ, өтсін, бірақ, майдаланып кетпесе болды ғой...

– Аға, айтыстың жоғары дәрежеде өткізілмей қоюына жазу­шы­лардың бірі ықпал етті дейді ғой...

– Мен жаңа айтып өттім ғой, жазушылардың хал-ахуалын. Оларға құлақ асып жатқан адам кемде-кем. Осы уақытқа дейін жазушыларды тыңдамай келген билік, енді осылар айтты екен деп айтысты жауып тастапты дегенге мен сенбеймін. Ондай ешкімді де көрген жоқпын. Жеке біреуді мақтауға арналған айтыстардың көп өтетініне қынжылыс білдіріп жүргенімізде, айтыс бір адамның меншігіне айналып кетті емес пе? Мен мұны Жүрсін Ерманның өзіне де айтқанмын. Бір жолы Жүрсін екеуміз 31 телеарна арқылы жарыссөзге шыққанымызда «Жүрсіннің жүйріктері» келді деді. Сонда мен: «Жүрсін басқа жақтан жылқылар әкелген бе, десем, бұл ақындар екен ғой», - дедім. Ақындар қалай Жүрсіннің жүйріктері болады? Олардың әрқайсысы өздерінің табиғи талантымен танылып жүрген жандар емес пе? Пәленшенің жүйріктері, түгеншенің жүйріктері деп ақындарды жекешелендіріп ала берсек не болады?

Шынын айту керек, ақындар айтысы саудаға салынып кетті. Ақша бермеген ақындар аламан айтыстан тыс қалады екен. Жүлделі орындарға белгілі бір топ адамдарының ғана қолы жететін көрінеді. Шын таланттар құр қол қайтып, жаттандылыққа жол бергендері қанжығасы майланып қайтатын болды. Мұның бәрін мен көз көргеннен соң айтамын. Айтыста алауыздыққа жол берілгеннен кейін мен қарсы шығуыма тура келді.

Сондай-ақ айтыста өлеңнің ережесі сақтала бермейді. Бұған мен «Жазушы» баспасының директоры кезімде көз жеткіздім. 1992 жыл болуы керек, ақындар айтысының жинағын шығарғанды жөн санадым. Сонда 30 баспа табақ өлең жиналды. Бәрі де редакциялауды қажет етеді. Сонда ғана айтысты тыңдағанда жақсы екендігін білдім. Айтыста айтылған өлең жолдарының көбісі кітап етіп шығаруға жарамайды екен. Ұйқастары қарабайыр болғандықтан, өлеңнің ережесіне жауап бере алмайды. Әр нәрсенің өзінің шарықтау шегі болады ғой. Меніңше айтыс шектеу қойылды екен деп жойылып кетпейді. Аракідік болса да өтіп жүр ғой. Бір жағынан бұл да дұрыс шешім болған шығар.

– Басылымдар арасында өтетін Мемлекеттік сатып алу конкурсында, көбінесе, асарын асап, жасарын жасап, зейнетке шыққан ағаларымыз бүгінде бір-бір басылым ашып алып отырғандықтан, сол кісілерге басымдық берілетіндігі айтылып қалады. Сіздіңше қалай? Мұнымен келісесіз бе?

– Мені айтып жатқан шығар...

– Мүмкін сізді, мүмкін бас­қаны...Айтыңызшы, жалпы тендер әділ өтіп келе ме?

– Әділ өтті, әділ өтпеді деудің қажеті жоқ шығар. Бар басылым сарапқа салынып, жыл сайын өткізіледі ғой. Тек талабы қатаң. Меніңше осы тендерді жазға қалдырмай, ақпан немесе наурыз айларында өткізгеніміз дұрыс. Ақыры мемлекеттен қаржы бөлінді. Енді жұртты жылдың соңына дейін телміртіп қою кімге қажет?

  Өзіңіз басқарып отырған «Мәдениет журналының» бүгінгі тыныс-тіршілігі...

– «Мәдениет» журналы қазақ мәдениеті тарихының мәселесін көтеретін қазақ тіліндегі жалғыз журнал. Бұрын өзім Мәдениет және өнертану институтының директоры болып тұрғанымда, бұл журнал сол институттың хабаршысы ретінде шығып тұратын. Кейіннен жеке журнал жасау қажет болды. Сөйтіп, өзім осы журналды қолға алған едім. Жақында бір жиында журналды орыс тілінде шығару туралы ұсыныс болды. Ол үшін тағы да штат керек. Қазақ мәдениетінің жай-жапсарын міндетті түрде орыс тілі арқылы жеткізуіміз керек пе? Меніңше қазақ тілді бір журналдың өзінен көп мағлұмат алуға болады. Оқығысы келгендер қазақшасынан-ақ оқи беретіні анық.

Мәдениетіміздің мәртебесін асқақтататын қазақтілді бір журнал қажет қой, қазаққа. Әйтпесе Қалибек Қуанышбаевты, Бибігүл Төлегенованы білмейтін, әртіс пен актерді ажырата алмайтын жастар көбейіп кетті. Есесіне олар, шетелдік жұлдыздар Майкл Джексон, Алла Пугачевалардың иттерінің аттарына дейін жатқа біледі. Сондықтан әрбір қазаққа қазақ мәдеиетінің тарихы, оның болашағы ауадай қажет. Оларды білуге «Мәдениет» журналы жәрдемші болады деп ойлаймын.

– Дулат аға, биыл «Жас қазақ үні» газетіне 10 жыл толып отыр. Сөз соңында газетімізге деген тілегіңізді білсек...

– «Жас қазақ үнінің» үні зорая берсін! Жігіттің үш кезеңі болады. Біреуі күш-қайратының толысып, білегінің жуандайтын кезі, екіншісі мойнының жуандайтын шағы болса, үшіншісі дауысының жуандайтын уақыты. Яғни, дауысы жуандау үлкен бір биіктік. Осындай биіктікті мен шындықты батыл айтып жүрген «Жас қазақ үніне» тілеймін. Мұндай газеттерді елдің бәрі оқуы керек! Ендеше жер-жердегі қазаққа үндерің жете берсін дегім келеді.

– Әңгімеңізге рахмет!

 

 

 

Гүлмира САДЫҚОВА