Әзімбай ҒАЛИ, саясаттанушы: “ЕЛ БІРЛІГІНЕН” КЕЙІН жүрегіміз шайлығып қалды...

d0b0d0b7d0b8d0bcd0b1d0b0d0b9-12

– Бүкіл әлемді дағдарыс ал қымнан алғанын жақсы білеміз. Қазақстан секілді азғантай ғана халқы бар мемлекет дағдарыс салқынын сезінуге тиіс пе еді?                    

– Өткен жыл бір жарым жылдай экономикалық дағдарыс болды.

Жалғыз біздің елде ғана емес, дүниежүзінде. Бұл құбылыс белгілі дәрежеде біздің мемлекетімізге де өз әсерін тигізді. Дағдарысқа кінәлі - өзіміз. Басқа мемлекеттер сияқты Қазақстан да өзінің шамасына қарамай арзан несиелерді көп алды. Тіпті ауылдағы ағайынның да қолына несиелер оңай тиді. Бұл капитализмдегі нарықтық қатынастардың құдіретті күшінің арқасы болса керек. Дегенмен, бұл дағдарыстың сабағы болды. Ендігі жерде қарпайым халық қиналмайтындай, бұл жағдай қайталанбайтындай әрекет жасауымыз керек. Мысалыға мен ағылшын әдебиетінің публицистикасын оқып отырамын. Ағылшындықтар да несиені көп мөлшерде алыпты.

           Олардың хал-ахуалы да тура біздікіндей. Қазақстан несиені көп алған да, бірақ белгілі бір уақытта тоқтатпаған. Несиені алғаннан кейін де, оны қайтару бар екенін ұмытпау керек. алу, қайтару барысында жүйелі жоспар болуға тиіс. Яғни ертеңгі күнді ойлау керек.

Әз, аға сонда Қазақстан дағдарыстан шықты деп толыққанды айта аламыз ба?

Әрине шықты. Мәселен Алматы қаласының бірқатар экономикалық салалары қайта қалпына келді. Бүгінгі таңда екі айлық көрсеткішінің өзі өте жоғары. Әйтсе де, әлі тоқырап тұрған өлкелер де бар. Негізінен Қазақстанның әлемдік дағдарысқа отыратын жөні де жоқ. Біздің экономикамыз шикізаттық болса да, көпсалалы шикізат. Мысалы үшін Африка тек ғана кофе өндіретін мемлекеттер бар. Егер оларда кофенің бағасы төмендесе болды, барлығы құлдырайды. Бізде құдайға шүкір, өте сапалы бидай бар. Мұнай, уран, түрлі-түсті металдар , қара металл сынды қазба байлықтарымыз да өңделген, шикізаттар да баршылық. Ураннан алғашқы орынды иемденеміз. Бидай өндіруден дүниежүзінде бірінші орынға шыққан кездеріміз де болды. Яғни Австралия, Канада, АҚШ-ты басып оздық. Қазақстан осындай бірқатар салаларды дамытса, экономикамыз едәуір алға жылжитын еді. Әлем экономикасы - қазір постиндусриялдық. Пост дегеніміз – кейін деген сөз. Ал, біз индустриялдық экономика жасамақпыз. Ал, біз анау фабрика, мынау фабрика, зауыттар салсақ дейміз. Бізге олардың көбінің керегі шамалы. Ең әуелі қандай зауыт салу қажеттігін, оның қандай өнім беретіндігін жоспарлап алуымыз қажет. Мысалы үшін, құбыр салу зауытын салатын болсақ, күні ертең-ақ ол зауыттың қажеті болмай қалуы мүмкін. Ондай кезде шұғыл түрде басқа салаға өту қажет болады. Осының бәріне дайын болуымыз керек.

            Сондай-ақ біз бидай егуді қолға алдық. Былтырғы жылы бидай бітік шыққанмен, оны сата алмай әлек болдық. Шетелге сатамыз деп бидайды сақтағанша, арзан бағаға болса да дер кезінде сатып жіберуіміз керек еді. Ендігі жерде бізге биыл майлы дақылдарды, көкөністерді қолға алған жөн. Жалпы айтқанда, не өтсе соны өсірген жөн.

 

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ЖҰТ БОЛУЫ МҮМКІН

– Дағдарыстан өттік делік. Ал, алда біздің елімізді не күтіп тұр? Саясаткер ретінде топшылай аласыз ба?

– Барлық салаға тоқталмасам да, ауылшаруашылғын атап өткім келеді. Меніңше мал шаруашылығында жұт болайын деп тұр. (бетін әрі қылсын дейік). Жұт бола қалса, одан шығудың жолын іздейміз. Мәселен, мөлшері 20 пайыздай мал шығыны болды делік, мұның өзі де әжептеуір көрсеткіш. Осы тұста, ауыл тұрғындарының бір бөлігін қалаға келеді деп есептеу керек. Егер, 20 пайыз мал шығыны болатын болса, ауылдағы қазақтардың санын азайту керек.

             Ауылда жұртшылықтың басы артық. Аграрлық жұртшылық тым көп, олай болса басы артық қазақты қалаға жібер.Басқа мемлекеттердің урбанизация тәжірибесіне сүйенсек, олар міндетті түрде ұлдарын әскерге жібереді. Бізге осы жүйені қолданған жөн. Өйткені, кәсіби әскеріміз бар. Өзге елдерде қыздар көбіне медбике, мұғалима, шаштараз, дүкенші сияқты мамандықтарды таңдайды. Бізге ешнәрсені ойлап шығарудың қажеті жоқ. Өзге елдермен тәжірибе алмассақ болғаны. Ннегізінде республика көлеміндегі қалаларды дамыту үшін, мемлекеттік арнайы бағдарламалар болуы қажет. Малсыз қалған халықты қалалардан жұмыспен, баспанамен қамтамасыз ету басты міндет болу керек ол кезде.

           Қазіргідей жағдайда, мемлекеттің қолдауымен ортаңғол шағын кәсіпорындар жасау керек. Дағдарыс деп мемлекет көп нәрсені қолына алып алды. Дағдарыс бітті. Енді мемлекеттік активке азғантай мөлшерде қаржы салып, сату керек. Мемлекеттік корпапациялардың санын азайту керек. Сонда жемқорлыққа да жол жоқ болар еді. Ннарықтың иелері жеке адамадар болғандықтан олар өздерінен-өздері ұрламайды. Қалай дамытады өздері біледі.

Жаңа бір сөзіңізде ауылдағы ағайынды қалаға көшіру керек деп қалдыңыз. Бұдан халықтың ұтары не? Салт-дәстүріміздің қаймағы ауыл емес пе?

– Жақында ғана Қызылағашта су тасқыны болды. Бір ауылдың біразы суға кетті десе де болады. Енді мемлекет, сол маңайдан тағы да үй тұрығызып жатыр.

         Бұл мүлдем дұрыс емес. Қызылағаштағы ағайынға тұрғын-үйді Талдықорғаннан я болмаса Алматыдан салу қажет. Мысалы үшін, жыл сайын Қытайды су басып қалады. Қытайдағы су апатының салдарынан, жердің тарлығынан ішкі Моңғолия, Тибет, Шыңжаң қытайлықтарға толды. Қазір ішкі Монғолияда моңғолдың үлесі екі-ақ пайызды құрайды. Біздің елде Петропавл, Қостанай сынды қалалардың барлығы қазақ үлесі аз. Осы аймақтарға ауыл халқын орналастырған жөн. Ауылдарға мал өсірумен айналысатын азғантай отбасын қалдырса болды. Ауылда жұмыс орындары аз. Сондықтан, ауылдың жасы да кәрісі де, ұлы-да қызы да қалада жүр.

        Меніңше, халық аз шоғырланған республикамыздың  қалаларының тізімін жасап, халықты  сол аймақтарға орналастыруды қолға алсақ ұтылмаймыз. Ол үшін міндетті түрде мемлекеттік бағдарлама жасау керек. Бағдарламаны «Жанашыр» деп атасақ та болады. Бұл циклдық мәселе. Өзге мемлекеттердің жерімізге көз сүзіп жүргенін жақсы білеміз. Сондықтан қолымызда бар мүмкіндіктерді пайдаланып, осындай тиімді жоспарларды жүзеге асыру керек.

         Еңбек қолы азайып кеткеннен кейін Петропавл, Қостанай сынды қалалардағы орыстар өз қамын жасайды.

         Өздері жақсы біледі, қайда көшетінін (күліп). Қарапайым халық мұнан ұтпаса ұтылмайды. Қала – деген тіршіліктің қайнаған ортасы. Жұмыс жасауға мұнда мүмкіндік мол. Оның үстіне ауылшаруашылығы жұтқа ұшыраса ауылдағы ағайынның халі мүлдем нашарлап кетеді. Сондай-ақ ауылдардағы үйлердің көпшілігінің тозығы жеткен.

Елбасының биылғы жолдауынан қандай ой түйдіңіз? Кейбір сарапшылар Президент Жолдауының 20-25 пайызы ғана орындалатындығын айтады. Бұл қаншалықты шындыққа жанасымды?

Қанша пайызының нақты орындалатынын білмедім. Жоләріптесі  дауда әлеуметтік бағыттың көп айтылғандығы көңіл қуантады. Дегенмен, бүгінгі таңда таза нарықшылдық болған жақсы емес. Халықтың көтеріліп кетуі мүмкін.

– Мұнай секторының біраз пайызын қытайлықтарға беріп қойдық. Мұндай қадамдар Қазақстанның экономикалық дамуына тежеу болмай ма?

– Қытайдың біздің еліміздің мұнай секторындағы үлесі 30 пайыз.

Бұл аз да емес, көп те емес. Менің ойымша отандық өндіріс Ресейге де Батысқа да мұнайдың мөлшерін бірдей етіп беру керек. Бір мемлекеттің қарауына қалдырмау керек. Бір мемлекеттен несиені көп алып жіберсек, ол да болмайды. Менің ойымша біздің мемлекеттің Қытайға деген көзқарасы дұрыс. Барлық мемлекеттер сияқты шет елмен мұндай байланыс жасаған дұрыс. Бірақ, белгілі бір жоспар аясында ғана.

– Экономика демекші, Ресей, Белорусия, Қазақстан құрған Кедендік Одақ Қазақстанның экономикалық дамуына даңғыл жол аша ала ма?

Кедендік одақ дегенді мен қолдамаймын. Өйткені Кедендік одаққа мүше мемлекеттердің экономикасы, еңбек өнімділігі өте төмен. Ал, Батыс елдерде-АҚШ, Батыс Европада еңбек өнімділігі Ресейден 3-5 есе артық. Керек десеңіз, кейбір деректер тіпті 10-есе екендігін көрсетеді. Яғни, Ресей, де Белоруссия да бізге әріптес бола алмайды. Екі ел де мешеу. Олардың негізгі мақсаты - өздерінің шикізатын сату. Әсіресе Ресейдің көздегені осы. Яғни, бұлар біздің шикізат сатуымызға кедергі келтіреді деген сөз. Мысалы үшін, біздің ел   мұнай, көмір, бидай ,уран сататын болса, Ресейдің жағдайы да тура осындай. Мәселен базарда екі адам тауардың бір түрін сататын болса, міндетті түрде олар бір-бірімен бақталас болады.

          Біздің жағдай да осындай болмақшы. Бұл-бір.  Екіншіден, Ресей де, Беларуссия да толық демократиялық емес, авторитарлы мемлекеттер. Ресей болса ұлы державашыл мемлекет. Екі елдің ауылшаруашылығына өндіріске деген мемлекеттік секторы тым үлкен. Европалық Одақпен салыстыруға келмейді.Сондықтан екі мемлекетте де нарық бағасы тиістіден төмен болады. Ннарықтық қоғамда ең маңызды принцп ол – еркін бәсеке. Белоруссияда ауылшаруашылығы саласын түгелімен мемлекет қаржыландырады. Олар да біздегідей нарықтық ынталандыру емес. Сол себепті де олардың өнімі арзан. Бұл дегеніңіз таза нарық бәсекесі емес. Белоруссияда ауылшаруашылығы шығындарының бір бөлігін мемлекет тарапынан бөлінген қаржы жауып отырады. Осының барлығы ескерілу керек еді. Ондай нарық болмайды. Ресей соғысып отырған мемлекет. Солтүстік Кавказда әскери операциялар әлі жүруде. Грузияға шабуылдан кейін Ресейді Батыс тым жек көреді.Олай болса Кеден одағы мемлекеттеріне экономикалық санкция колдану ықтимал. Қазақстан Ресейдің    әріптесі ретінде Батыстың қаһарына ұшырауы ықтимал. Ресейдің өз одақтасын жолда тастап кететін жаман әдеті тағы ба. Кезінде Югославияны, одан кейін Сербияны, Иракты талауға берді. Енді Иранды Израиль мен АҚШ-тың бомбалауына берді.Біз Қытайдай мұхит мемлекетке жақындауымыз керек. Есесіне 170 миллион адам нарықты таңдап 1 млрд 250 миллиондық нарықтан бас тарттық.Біз экономикалық егемендіктен бас тартпақпыз.

           Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына әлдеқашан кіріп қоюы керек еді. 1995 жылдан бастап, осы күнге дейін келісім-шартта жүрміз. ДСҰ-ға мүше болсаң, белгілі бір принцпте сауда жасайсың. Дүниежіүзілік сауда ұйымының шарты – тауар экологиялық, санитарлық талаптарға сай болу керек. Яғни мұнда жұмыс жанды жүргізіледі.

            Өкінішке орай, біздің мемлекет ДСҰ-ның орнына Кеден Одағына кіріп дұрыс жасамады. Егер Қазақстан алдымен Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіріп, содан кейін Кедендік одаққа қарай мойын бұрған болса, онда біз ұтар едік. Алдағы уақытта инфлияция міндетті түрде көтеріледі. ДСҰ керісінше төмендетеді.Тауарлардың сапасы да төмендейді. Бұл – бір. Екінші еркін сауда приципі бұзылады. Ұтылғанымыз - Кедендік одаққа кіру арқылы біз егемендігіміздің бір бөлігін Ресейге өз қолымызбен бергендігіміз. Ал, Кеден түсімінен олар бізге 7-ақ пайыз береді. Осыдан кейін-ақ Кедендік одақтың жеміс беретінін ойлаудың өзі қиын.

            Тағы бір мәселе - Ресейдің бізден бөлек мүддесі бар. Соңғы келісімдерде солтүстіктегі көршіміз мұнай, газ транзитінің бағасын көтереміз деп қорқытты. Үнемі көтеріп те жүр. Мұнай мен газдың 80-90 пайызы осы ел арқылы өтетіні тағы бар. Олар қанша жөнелткісі келсе, сонша жөнелтеді. Жөнелткісі келмей ме, құбырдың құлағын бұрап қоя салады. Ресей Қазақстанға «ананы істе, мынаны істе» деп талап та қояды. Оның үстіне, осы күні Ресейдің жауы көп. Егер біз Ресеймен  қандай да бір экономикалық байланысқа бара қалсақ, Ресейдің жауы біздің жауымыз болып шыға келеді. Оның бізге керегі қанша еді? Амал жоқ Кедендік одақ деп, бүгін алақайлағанымызбен, ертең бармақ тістеп қалмасақ игі еді.

Еліміздегі демография мәселесін қозғап келе жатқан жанның бірі өзіңіз. Осы саладағы өзекті мәселелерді атап көрсетсеңіз...

Мен кандидаттық, докторлық диссертацияны демография тақырыбында қорғадым. Демография ол – халық санының өсуі. Қазақтың саны өспесе, ұлан байтақ жерді, мемлекетті қорғау қиынға соғатыны анық.

           Мәселен, Өзбекстандағы қазақ Қазақстанның тілеуін тілеп ғана қоймай, туған еліне оралсам деп армандайды. Қазақ 1933 жылдағы ашаршылықтан кейін 38 жылдардан бастап, елге орала бастады.

          Өзге мемлекетке көз салсақ, Өзбекстанның көп халқы шетелдерде жүр. Бір ғана Ауғанстанның өзінде 8 млн-дай өзбек бар. Бірақ олар Өзбекстанға қайтуды ойламайды да. Ал, біздің жан-жақта жүрген қандастарымыз атамекеніне тезірек оралуды аңсайды. Яғни, біздің қазақ өзге елде сұлтан болғанша, өз елінде ұлтан болғанды дұрыс көреді.

          Өзге елде жақсы жағдайы, тұрақты мекені болғанына қарамастан туған жерге табан тіреуді басты мақсаты санайтын жер бетінде бір халық болса – ол қазақ. Біз осыған қуануымыз керек. Осы мүмкіндіктерді пайдаланып, оралмандардың елге келуіне жағдай жасай түсуіміз қажет. Одан кейінгі мәселе - елге басқа ұлттарды сіңіру болуы қажет. Меніңше қазір ұлт құру үрдісіне мемлекеттің көзқарасы басқаша. Билік басындағылар «сендер қазақ емессіңдер, қазақстандықсыңдар» дегенді шығарды. Байқаусызда қазақтың айрандайұйыған бірлігі бұзылуға шақ қалды. Бұл дегеніңіз адамның басына кірмейтін идея. Енді келіп, сегрегация әр ұлтты бөлек оқыту керек дейді. Дұрысы барлық жұртшылыққа «бәрің қазақсыңдар, қазақша оқып біліңдер» деген жөн.

            Бүгінгі таңда, ұйғырлардың ішінде қазақ боп жазылатындардың қатары көбейіп келе жатыр. Осы үрдісті мемлекет қолдай түссе жөн болар еді. Бізге бір текті мемлекет жасауды қолға алу керек. Ол үшін ұлттық үрдістерді бірігуге ынталандыра түсу қажет. Өзге дамыған мемлекеттермен тереземізді теңестіруге талыпынып жүрміз. Ол үшін ең бірінші халқымыздың санын арттыру керек. Әйтпесе көрші мемлекеттер оп-оңай жұтып қоя салуы мүмкін. Қытай сияқты алып мемлекетте халық саны 1 млрд 250 млн болып тұрғанда, тым болмағанда біздің санымыз 25 млн. болуы керек. Осындай мәселелерді ескере отырып, мемлекет демографиялық үрдістерге мән бере түссе нұр үстіне нұр болар еді. Өкініштісі сол - қазір туу төмендеп келе жатыр. Төмендей береді де.

Сонда бұған не себеп?

– Бұл әлемдік демографиялық заңдылық.

 

Нұрекеңде әлі  үмітім бар

– Ел ішіне іріткі салған «Ел бірлігі» туралы не дейсіз?

«Ел бірлігі» доктринасының ел ішінде қолдау таппай, биліктің кейінге шегінгені – халықтан аяқ тартқандығы. Бұл мені ғана, я болмаса зияды қауым өкілдерін ғана емес, бүкіл халықты қуантқан іс болғаны сөзсіз. Елді арандапау үшін тараптардың белгілі бір шешімге келуі қажет болды. Бұл орындалды да. Ендігі жерде екі жақ та бір-бірі түсініп, бірін-бірі қолдап отыр. Қазақстанда азаматтық қоғам бар екен.

          Ендігі мақсат – Шаханов бастаған топ ұсынған тұжырымдаманың орындалу барысы болмақ. Үкіметке ұсынылған бұл тұжырымдаманың 100 пайызын болмаса да, 35 пайызы орындалуы мүмкін. Яғни, биіліктің тізгінін ұстағандар 3-тен 1-ін қолдайтын шығар деген ойдамын. Тұжырымдаманың аталған пайызын орындауды 1-2 жыл ішінде жүзеге асырса, мұның дұрыс болары анық.

           Мен өзім Нұрекеңді көп мақтаған адамның бірімін. «Ел бірлігі» доктринасы шыққаннан кейін, Кедендік одаққа кіргеннен кейін жүрегім кәдімгідей шайлығып қалды. Енді Нұрекеңнің позициясын қорғау және халықты сендіру қиын болып барады. Дегенмен әлі Нұрекеңде үмітім бар. Енді-енді ғана өзіме келдім деп айтуға болатын шығар

Қазақ баспасөзінің дамуы көңіліңізден шыға ма?

– Өз ұлтыңды сүйіп ғана қою жеткіліксіз. Біз ұлттық санамыз жоғары болған жағдайда ғана өз ұлтымызды сақтап қала аламыз.

            Сонда ғана өз ұлтымыздың арына дақ түсірмейміз. Меніңше баспасөздің даму қарқыны жақсы. Бірақ көп мәселелерге әлі де дендеп енуіміз керек. Басқаларды білмеймін, менің пікірімше, газетте жарияланған кейбір мәселелер үшін ол басылымды жауып тастау қажет. Неге? Қандай мәселе? Мысалы үшін, біздің елімізден жарық көретін орыс тілді басылымның бірі – «қазақ тілі кедей,қазақ ұлты әлі ұлт емес, тайпалар одағы» деп жазды делік, бұл үшін сөзсіз газетті жабу керек. Ннемесе тағы бір басылым «қазақ халқы талантсыз, жалқау ұлт» деп жазсын. Бұл газеттің жұмысын да сөзсіз тоқтату керек. Қазақ ұлтының құндылығын таптаған баспасөз жабылуы керек, ал бізде керісінше...

Сөз бостандығы деп, бет алдына ойыңа не келсе, соны жазып, жариялай беруге болмайды ғой. Өкініштісі сол, біздің елде қазақты не деймін десең, өзің білесің. Бұл дұрыс емес.

          Қазақстанның ауасымен тыныстап, жерін басып жүріп қазақты қаралайтын басылымдарға міндетті түрде шектеу болуы керек.

          Мысалы үшін Америкада Европада холокост болған жоқ десең, қылмыстық іс басталады, саясатқа бірде-бір қадам баса алмайсың. Одан кейін тіпті үніңді де шығара алмайсың. Сол сияқты расизмге барғанның долы болмайды, бұл дұрыс. Оларда мұндай шараларға шектеу қоятын арнайы кодекстер бар. Ал, мұсылмандарды жамандасаң, ешнәрсе етпейді. Сөз бостандығы дейді де қояды. Сондықтан біз өз мемлекетімізде өз құндылықтарымызды қорғап қалатындай жағдай жасауымыз керек.

            Қазір біздің халықтың ұлтшылдығы өршіп келе жатыр. Ол үшін тіл, дін мәселелерін шешуді жүйелі жолға қоюымыз керек. Қазақ тілі іс жүзінде мемлекеттік болса, мұсылман діні өзектелсе, егемендік кепілденсе қазақ тынышталады, саябырсыйды.

            Әйтпесе мен түрлі-түсті революциядан және оның салдарынан

қорқамын. Мұндай революция күндердің күні басталуы да мүмкін.

Қаны сорғалаған қазақ тілі мәселесі қашан шешілуі мүмкін? Мемлекеттік тілдің дамуына «Үш тұғырлы» тіл саясаты кері әсерін тигізбей ме?

Шыны керек, бастапқы кезде «Үш тұғырлы» тіл саясаты турасындағы көзқарасым жақсы еді. Үш тілді меңгерген бүгінгі ұрпақ білімінің биігін бағындырар деп ойлаған едім. Бірақ біздің мемлекетіміздің дәл-қазргі жағдайында ең алдымен қазақ тілінің дамуын қолға алу қажет екен.

         Қазіргі билік басында отырған азаматтардың көпшілігі комсомолдың, партияның шинелінен шыққандар. Есесіне олардың миына қазақ тілінің керексіздігі жақсылап сіңірілген. Мұны бәріміз де білеміз. Көпшілігі мектепті орысша бітірген. Мұндай азаматтар билік басында отырмауы тиіс. Қазақ тілінде еркін сөйлей алмайтын азаматтар мемлекеттік қызметке мүлдем алынбауы қажет. Ондайлар әлдеқашан өз орнын босатуы керек еді. Негізінен әлде де кеш емес.

            Біз тілді дамытамыз десек, тілге қатысты барлық мәселеге бей-жай қарамауымыз керек. Қазақ тілін білмейді ме, мемлекеттік ғана емес, ешқандай да қызметке алынбасын. Осындай қатаң шарт қойылу керек. Өзім қазір институтта орыс тобында оқитын студенттерге сабақ беремін. Олар қазақ тілін мүлдем білмейді.

– Айналайындарым, сендер 10 жыл мектепте, 5 жыл университете орыс тілінде оқыдыңдар. Бірақ ертеңгі күні сендерді ешкім жұмысқа алмайды. Өйткені сендер мемлекеттің негізгі тілін мүлдем білмейсіңдер, - деймін мен оларға. Сонда олар өздерінің орыс екендіктерін, және оларды ешкім арнайы оқытпағанын айтып ақталып жатады.

           Дәл бүгін – ертең болмаса да, болашақта қазақ тілін білмейтіндер еш жерге керексіз болып қалатын күн туары анық. Мен бұған сенемін. Билік нақты қадамдар жасау арқылы осыған жеткізуі тиіс.

           Тағы бір айта кетер нәрсе – көп нәрсеге жеңіл қарап, мән бере бермейтіндігіміз. Ннеге біз осы өзіміз ғана қазақ тілінде сөйлеп қоймай, өзгелерден де осыны талап етпейміз. Бұған батылымыз жетпей ме не сонда?

          Қоғамдық көлікке отыра қалсаң да, кондукторлар орыс тілінде бұлбұлдай сайрайды. Әрине, бәріне бірдей күйе жаға алмаймын. Біразы осындай. Мысалы үшін, қазақша атауы бар көшелердің өзін ауру қалса да, әдет қалмайдының керімен Ленина, Комсомолская деп атап жатады. Осыны естікенде мен әлгі кондукторға зығырданым қайнап:

– Сен қазақ бола тұра неге қазақша сөйлемейсің. Одан қалса біз Кеңес Үкіметінің заманында өмір сүріп жатқан жоқпыз ғой, әлгі көшелерді қазақша қазіргі атымен неге атамайсың? Сенің қолыңнан кондукторлық қызметті атқару келмейді екен, , - дедім. Осы сияқты кемшіліктер дер кезінде айтылса, түзеледі ғой. Сондықтан бәріміз қоғамда орын алған кейбір келеңсіздіктерге оңды пікір білдіріп жүрсек, қоғамымыз оңалар деген ойдамын. Мұны әрине, билік қолдай түссе құба-құп.

           Біз өз ұлтымыздың құндылықтарын сақтай отырып, өзге ұлттармен де жұмыс жасай білуіміз керек. Өзге ұлт өкілдерне ол орыс, ұйғыр, қырғыз деп қарамауымыз керек. Оларға қазақ тілін үйретіп, қызметке қойып, ынталандыруымыз керек. Сол кезде олар өзгелерді қазақ тілін үйретуге шақырады. Осы кезде қазақ бола тұрып қазақ тілін білмегені үшін қазақтың өзі ұялатын күн туады. Осыдан бәлкім намысы оянар...

          Қазақ тілін дамыту жолында айтылған әрбір идеяға, жете мән беріп бәріміз бірге жүзеге асыруға тырыссақ, меніңше қазақ үшін   алынбайтын қамал болмауға тиіс.

Сіз ұсынған «Үлкен қазақ ұлты концепциясы» билік тарапынан неге қолдау таппады?

– «Үлкен қазақ ұлты концепциясын» билік қолдауы керек еді, бірақ қолдамады. Яғни, идеяларды жинақтап біріктіруіміз қажет еді. Интегреативтік идеяның орнына және сегрегациялық практика жүзеге асуда. «Ел бірлігінен» кейін биліктің нені көксейтінін бәріміз де білдік қой...Осыдан басқа не айтуға болады?

– Мектептерде дінтану сабағының өткізілуі орынды ма?

– Ресей мектептерде православтық мәдениетті, этиканы тереңірек оқытады. Баланың санасы қалыптаспай тұрғанда мәдениетін сіңіріп үлгереді. Ал, біз қазақ мәдениетін. Яғни ислам дінін оқытқанда мәдениет, мемлекетшілдік, ұлттық болмыс, мүдде тұрғысында оқыту керек. Өйткені, ислам діни негізін түсіндіріп, ваххабизмге жақындатпаған жөн. Дәріс қазақ тілінде берілуі керек. Мен қазақ исламын қолдаймын. Қазақ исламын қазақ тілінде түсіндіруге болады. Ол сунниттік ағым – Әбу Ханифа мазғабы –сосын қазақ руханияты. Қазақтың сан ғасыр қалыптасқан руханиятына негізделсе, нәтижесі жақсы болады деп есептеймін. Православтық мәдениетке түсіп қалмас үшін орыс сыныбында оқитын 30 пайыз қазақ баласына да дәрісті қазақ тілінде жүргізсе деймін. Және бізде исламды орысша түсіндіретіндер қазақ рухынан алыс болады.

 

Менен орысшыл

азаматтар  аулақ жүруге тырысады

Белді саясаткер Айдос Сарымның есебі бойынша еліміздегі қазақтілді саясаттанушылардың саны 15 - ақ екен. Халықтың саяси санасын көтеретін салиқалы саясаткерлер саны неге аз?

Менің бір есіткенім бар элитаның 25 пайызы қазақша ойлайды, қазақшыл деп. Болуы мүмкін. Мұның анығын білмеймін. Ұлттық технологиялар қазақ тілінде жұмыс істемейді. Бірақ қалай болса да қозғалыстар бар. Мен әйтеуір әр сайлаудың алдында «О, ұлтжандылар келетін болды», - деп айқайлаймын. Бірақ, таң атты деп қораз қанша айқайласа да, таң атпайды дегендей. Мұның аяғы не нәрсеге әкелетінін қайдам. Жалпы элитаның ұлттық санасының төмен болуы өте қауіпті.

Ұлтшылсыз ба? -

Халық маған ұлтшыл деген - баға береді.

Әз, аға, бір сөзіңізде - «Орысша оқыған азаматтардың бәрі Әзімбайдан аулақ жүруге тырысады», - деген едіңіз, не үшін?

          Шынын айту керек, менен көбіне орысшыл жігіттер аулақ жүруге тырысады. Әсіресе биліктегі. Мүмкін оларға Әзімбайдың айтқаны қисынсыз көрінетін шығар. Бәлкім олар үшін менің ойым оларға саяз шығар. Жағдайды толық түсінбеушілктен туады мұндай көзқарас.

          Айтылған сөздің бәрі эфирге ұшады, сосын қайта қонады. Кейбір жағдайда айтқан ойларың билік басындағылардың болмаса да, халықтың құлағына қонады. Тағы бір айта кетерлік нәрсе – дәулетті қауым назар аудармасада қара қазаұқ және зиялы қауым өкілдері мен айтқан пікірлерге белгілі бір дәрежеде мән береді. Бірақ кім қалай ойламасын, мен өз пікірімді айтудан бәрібір жалықпаймын.

 

Тұщымды әңгімеңіз үшін - рахмет сізге.

Гүлмира САДЫҚОВА