Латын әлiпбиi негiзiндегi қазақ әлiпбиiнің бір мысалы

"Қазақ үні" редакциясына Жанат Аймағанов есімді авторымыз хабарласып, латын әліпбиіне қатысты өз мысалдарын жіберіп, оқырман пікір алмасу үшін мақаласын жариялауды сұрады. Автордың көзқарасы мен редакция ұстанымы сәйкес келмеуі мүмкін. *** Áá, Óó, Ýý, Úú  әріптерін басу үшін бірінші апостроф ‘ сосын қажет әріп Аа-Aa                                  Әә-Áá name of letter is soft [ei] Бб-Bb Вв-Vv Гг-Gg Ғғ-GHgh                                  Дд-Dd Ее-Ee Ёё-алып тастау Жж-Jj Зз-Zz Ии-IY iy-қазақ сөздерiнде -Ii-орыс тiлiнен енген сөздерде                   (министр-ministr, диск-disk) сиыр-siyyr, тиын-tiyyn Йй-Yy, Ii сөздің сoңында, ортасында Айтуар-Aytuar,егер й әрпі Ә,Ө,Ү,Ұ ден кейін тұрса, онда  і  жазамыз  Үй-Ýі, күйініп-kýiinip,арай-aray, Бурабай– Burabay,Айыртау-Aiyrtau, Қайыр – Qaiyr, шынайы - shynaiy i- й, y- ы (өйткені аи, ои, уи, еи, буындар қазақ сөздерiнде кездеспейдi) Кк-Kk Ққ-Qq                                  Лл-Ll                                    Мм-Mm Нн-Nn Ңң-Ng, ng   name of letter is long [en](маркетинг-marketing, аң-ang) Оо-Oo Өө- Óó name of letter is soft [ou] Пп-Pp Рр-Rr Сс-Ss Тт-Tt Уу-Uu Үү- Ýý  name of letter is soft [wai] Ýkimet,Ýki, Ýsh, жүр-jýr, шүйіліп-shýiilip Ұұ- Úú name of letter is hard  [ju:] Фф-Ff Хх-Hh Һһ-алып тастау Цц-алып тастау(конференция-konferens, станция-stansiya) Чч-CHch Шш-SHsh Щщ-алып тастау Ъъ-алып тастау Ыы-Yy Almaty, Atyrau, былтыр-byltyr,            Ырысты -Yrysty, сыю-syyu, Ii-Ii Ьь-алып тастау, бiрақ үндестiк Заңына сәйкес қолдану қажет (Tatiyana, Kuzma Grigorievich) Ээ-алып тастау,бiрақ үндестiк.... (elektronika, emissiya) Юю-YU yu  Южный-Yujny, бiрақ қазақшада үндестiк заңына сәйкес қолдану қажет: аю-ayu, сүю –sýiu, тию – tiyu, menu, budjet shetel tilderinen sózderge ereje qajet Яя-YA ya  Яковлев-Yakovlev, бiрақ қазақшада үндестiк заңына сәйкес қолдану қажет: Ұя-Úia, Ұят-Úiat, Яғни-Yaghniy Әрiптердi қолдан жазу үлгiсi: Aa Áá Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn OoÓó Pp Qq Rr Ss Tt Uu Úú Vv Ww Xx Yy Ýý Zz    бұл әріптерді басу үшін EnglishUS,  USA International  keyboard QWERTY орнату қажет. Латын әлiпбиi негiзiндегi қазақ әлiпбиiнiң кейбiр түсiнiктемелерi.

1. И-әрпi жазылуының мысалдары:
2. a)  IY- қазақ сөздерiнде. Мысалы: ит-iyt, жиек-jiyek, Иса-Iysa, қи-qiy, жи-jiy, тасиды-tasiydy, ки-kiy, киiм-kiyim, жиырма-jiyyrma,тию – tiyu, ...
3. b) I- орыс тiлiнен енген сөздерде. Мысалы: министр-ministr, станция-stansiya,  Илья- Iliya, цикл-cikl, Владимир-Vladimir, кино-kino, Анатолийде-Anatolide, профилакторий-profilaktori, radio, signal..., ...

с) -Қазақ тiлiнде "i" және "я"әрiптерi қатар тұратын сөздер кездеспейдi, сондықтан "и" және "я"әрпi қатар келген жағдайда оны "iya" деп жазған ыңғайлы. Мысалы: қияр-qiyar, сия-siya, сияқты-siyaqty, Әлия-Áliya, Дария-Dariya,... Сонымен қатар "ия"-жазылуы орыс тiлiнен енген сөздердiң жазылу ережесiне сай келедi. Мысалы: химия-himiya, социология-sosiologiya, философия-filosofiya, физиология-fiziologiya, технология-tehnologiya,...

1. I-әрпiнiң қолданылуы:
2. a)  iн-in, iрiмшiк-irimshik, iлгерi-ilgeri, үйретуi–ýiretui, сiлекейi - silekeyi, үшеуi–  ýsheui, бұйрық-búiryq, үйіп-ýiip, sýiu- любить, сию-siyu (дәретке отыру),…
3. b)  ь және ъ орнына үндестiк заңы бойынша қолданылады. Мысалы: съезд-siezd, разъезд-raziezd, Татьяна-Tatiyana,...

III. Ң-әрпi жазылуының мысалдары:

1. a) Бұл әріпке реформа жасауға болады : meng-родинка, men-я, keng-объемный, ken-руда, en-внедряться, eng-самый, шаңғы - shanghy, дөңгелек - dongelek,    таңертең - tanerteng, бұлаңдау - búlandau, кеңес - ken                                                                               Сыпайы түрлерде : alynyzshy, beriniz, qosynyz т.с.с ng орнына  n әрпін жазу. Бұл ереже әлем тілінде біздің жазуымызды және оқу ережесін жеңілдетеді.                       ң- әрпіне бітетін тек түбір сөздерде:  аң - ang, таң – tang,...

Ілік септігіндегі сөздерде  ng тәртібі сақталады. Мысалы: Erboldyng, Dinaranyng, Múrattyng,.... b) Енглиш тiлiнен енген сөздердi орысшаландырмай, бiрден Енглиш тiлi түп нұсқасында қазақша оқуымыз керек. Мысалы: Holding kompaniyasy, Samsung, marketing, shaping, rating, biling, Beijing, shopping centr, transmitter, transistor, ал егер латыншада қазақша оқу  сәйкес болмаса, онда қазақша естілуіне қарай  жазған жөн) transkoder, konsulting (transcoder, consulting)

1. Ц-әрпiн алып тастау.

Оның орнына S-әрпiн қолдану, ал Енглиш тілінен енген сөздерде с қолдану қажет, бірақ  дыбыс с болады. Мысалы: цех-seh, цемент- сement, концерт-koncert, цирк- сirk, центр- centr, цент-cent, процент-percent, Целиноград-Celinograd.

1. Ё, Һ, Ц, Щ, Ъ, Ь, Э әрiптерiн алып тастау. Монтёр-montyor, қаһарман-qa harman, ащы-ashy, тұщы-túshy, пальма-palma,...

Ж. Аймаганов