Бексұлтан НҰРЖЕКЕҰЛЫ, жазушы: ШЫНДЫҚТЫ ЖАЗҒАНЫМ ҮШІН ЖҰМЫСТАН ШЫҒАРҒАН...

 –Бексұлтан аға, оқырмандарыңыз сiздi «махаббат жыршысы» деп бағалайды. Махаббат тақырыбына көп қалам тербеуiңiздiң сыры неде? – Бұл сұрақты маған жиi қояды. Әйтсе де әр жолы осының жауабын айтарда кәдiмгiдей қиналамын. Өйткенi, оның жайы мынадай деп бiр ғана себептi айту жеткiлiксiз. Махаббат дегендi әркiм өзiнiң болмыс-бiтiмiне, мәдениетiне қарай әртүрлi дәрежеде түсiнедi. Өз басым, оны әйел мен еркек арасындағы сезiмге байланыстырамын. Бұл асқақ сезiмнiң күштiлiгi сондай, жалпы адам баласының бойындағы ең ұлы сезiм махаббат деп ойлаймын. Ол үлкен сезiмдi жазу әрбiр қаламгердiң парызы. Махаббатты суреттеу арқылы бiр ғана адамның емес, жалпы халықтың өмiрiн жан-жақты жаза аласың. Оның iшiне елдiң экономикасы, тұрмысы, мәдениетi, сезiмталдығы, бауырмалдығы – адамға қатысты, оған тән жақсы қасиеттiң барлығы кiредi. Махаббаттың екiншi бiр қарсы жағы бар, ол – құштарлық. Бұл екеуiнiң басы мәңгi бiрiкпейдi. Себебi, жануарға да тән бұл сезiм осал емес. Махаббаттың тәрбиелiк жағының үстем болуынан ол сезiмдi тiзгiндей алады әрi сонысымен де күштi. – Шығармаларыңыздағы көптеген кейiпкерлерiңiздiң прототипi өзiңiз деп жатады. Бұл пiкiр қаншалықты шындыққа сәйкес келедi? – Мен ғана емес, кез келген жазушыда солай. Жағымды кейiпкер де жазушының өзi, жағымсыз кейiпкер де жазушының өзi. Өз болмыс-бiтiмiн дәлме-дәл көшiрiп алмағанымен, дүниенi түсiнiп-түйсiнуi, ой-сезiмi жазушының өзiнiкi. Жазушы өзi басынан кешiрмеген жәйттi жан-жақты терең суреттей алмайды. Мысалы, бiр ғұлама туралы жазып жатқанымен, данышпан дегендi ол өз болмысы арқылы ғана елестете алады. – «Жалын» журналына бас редактор кезiңiзде, шамасы 1995 жылы болса керек, дәстүрлi жабық бәйгенiң тақырыбын шытырман оқиғаларға арнадыңыздар. Сондағы көздеген мақсаттарыңыз не едi? Сол жолы бiрiншi бәйгенi шымкенттiк жазушы Шойбек Орынбайдың алғанын бiлемiз. Кейiннен өздерiңiздiң қолдауыңызбен шығармашылық кешiн де өткiзiп бердiңiздер... – Иә, «Жалын» баспасының детективтi шығармаларға бәйге жариялағаны рас. Детектив – қазақ әдебиетiндегi кенже қалған жанр. Әлем оқырмандары осы жанрға бет бұрып, өте қатты қолға алып жатқанда бiз де қарап қалмайық, шама-шарқымызша детектив жанрының тасын өрге домалатайық, қазақтан да детектив тақырыбына қалам тартатын жазушылар шықсын деп әрекеттенген едiк. Осындай мақсатпен Кемел Тоқаев атындағы бәйге жарияладық. Бiрiншi бәйгенi Оңтүстiктен жазушы Шойбек Орынбай алды. Өкiнiшке қарай, бұл жанрды жазушылар дамыта алмады. – Сiздi ақын Мұқағалимен қандай қарым-қатынастар байланыстырады? Оның кiтабының шығуына бiр кiсiдей атсалысуыңыздың сыры неде? – Мен ауылда мұғалiм болып жүргенiмде жазған «Күнәлi махаббат» деген повесiмдi «Жұлдыз» журналына алып келгенiмде, Мұқағали ағам алдымнан жарқылдап шығып қарсы алды. Туындымды оқып риза болып «Бексұлтан, әлi-ақ сенен үлкен жазушы шығады. Мен тiрi болсам, бұл повесiңдi мiндеттi түрде жариялатамын» деп, үлкен қолдау көрсеттi. Өле-өлгенiнше маған аға болып өттi. Сол себептi менiң де адами парызым –қолымнан келгенше Мұқағали ағамның шығармаларын жарыққа шығару, насихаттау болды. Әйтсе де, Лашын жеңгемiз ол кiсiнiң шығармаларына бiздi жақындатпады. Бiз өз ықыласымен ұсынған дүниелерiн ғана пайдалана алдық. Мен комиссияның жауапты хатшысы едiм. Ол кiсi қайтыс болғаннан кейiн сегiз жылдан соң өлеңдерiн кiтап етiп шығардық. Ал жиырма үш жылдан кейiн бұрын еш жерде жарияланбаған кiтаптарын шығаруға атсалыстым. Кейiн күнделiктерi жарық көрдi. – «Өзендер өрнектеген өлке» атты тарихи шығармаға бет бұруыңыздың сыры неде? Одан кейiн «Жүз тұңғыш» атты энциклопедиялық сипаты басым кiтап құрастырдыңыз. «Бiр өкiнiш, бiр үмiт» сияқты мөлдiр махаббатқа арналған туындыларды жазып жүрiп, тарихқа не үшiн бұрылдыңыз? – Қазақ әдебиетiнде шынайы тарихи шығарма әлi күнге жазылған жоқ. Тарихи шығармаға ешқандай да ойдан құрастырылған дүние қосылмауы тиiс. Бiздiң тарихи шығармалардың көбiнде ойдан шығарылған оқиғалар көп. Тарих мұндай бұрмалаушылықты көтермейдi, бұл дұрыс бағыт емес. Ерте ме, кеш пе, бәрiбiр ақиқат айтылады. Қаламгерлер не себептi тарихи шығармаға құмар болды дегенге келсек, кезiнде Мұхтардың «Абай жолы» мен Iлиястың «Көшпендiлерiнiң» беделi күштi болды, оқырман құнығып оқыды. Осыдан кейiн-ақ өзге қаламгерлер де атақ шығарудың оңай жолын iздеп, шала-шарпы, оқымай, зерттемей жазған дүниелерiн ұсынып, бұл сипаттағы шығарманың құнын кетiрдi. Тарихи шығарма жазатын адам тарихи оқиғаларды бұрмаламай, тек адамның сезiмiн ғана суреттеп қосуына болады. Мысалы, мен «Мүденiң қатыны» деген туындымда бiздiң дәуiрiмiзден 200 жыл бұрынғы ғұн империясының императоры туралы жаздым. Сонда қытай, түрiк тарихының жылнамаларын зерттеп отырып, бiр цифрын да өзгертпей, дереккөздерiн тура келтiруге тырыстым. Жазушылық шеберлiгiме ол сол сәтте не ойлады, қандай сезiмде болды деген үлес қана тидi. Ал бiздiң тарихты жазатын қаламгерлерiмiз атасын – әкесi, шешесiн – қызы етiп өзгертiп жiбередi. Бұл қате түсiнiк. – Өзiңiздi республика басшыларының бiрi Зақаш Камалиденовпен арасы дұрыс болмаған дейдi? Бұл қаншалықты рас? – Менiң Зақашпен алты аласы, бес бересiм жоқ. 1985 жылы Жетiсу өлкесiнiң тарихы туралы «Өзендер өрнектеген өлке» деген кiтабым шықты. Сол тұста қытайлар Балқашқа дейiнгi аралықты бiздiң жер деген мәселенi жиi көтердi. Қазiр де солай айтады. Осы көзқарасқа тойтарыс беру мақсатымен, Жетiсу ежелден түркiнiң жерi екенiн өзiм оқыған тарихи деректерге сүйене отырып, кiтап жаздым. Үйсiн, найман, жалайыр рулары өмiр сүрiп жатқан жерлердi суреттедiм. Қазақ тарихын әр облыстың тарихын жеке жазу арқылы түгендеп шығайын деген арнайы «Менiң Қазақстаным» деген жобам бар едi. Сөйтсем, олар менi руды, алашордашыларды, хан мен билердi жазды деп айыптап, жұмыстан кетiрдi. Осылайша, төрт құбыламызды түгендемек болған әлгi жобам әдiрем қалды. Бес баламмен төрт жыл бойы жұмыссыз жүрдiм. Маған қиянат жасады. Бiр жақсысы, Жазушылар одағы ара түсiп, «Қазақ әдебиетiнде» кiтабымды талдап мақала жариялап, менiң ешқандай кiнәм жоқ екенiн айтып, ақтап шықты. – Бүгiнде жастар поэзиясы жақсы дамығанымен, проза саласы ақсап жатқан сияқты. Бұған көзқарасыңыз қалай? – Өлең деген сезiмнен туады. Ал сезiм деген бiр сиқыр тұрпайы адамда да, мәдениеттi адамда да бар. Әрi кез келген адам өз сезiмiн өлеңге айналдыра алады. Ал прозаға табиғи талантпен қоса бiлiм, iшкi дүниесiнiң мәдениетi керек, оған қоса көп нәрседен хабардар болуы қажет. Кейiпкерлердiң өмiрi, оны шиеленiстiру, сосын шырқау шыңына жеткiзiп барып, сәтiмен шешу, идея қажет. Яғни, проза – бiрнеше тармақты қатар алып жүрмесе болмайтын өте күрделi жанр. Оны оңай-оспақ жолмен ала алмайсың, олай етсең оқырманың сенi мойындамайды да. Сондықтан прозаға қаламгерлер он ойланып, жүз толғанып барып қана келедi. Оның үстiне, бүгiнде оқитын, жан-жақты бiлiмдi жастар аз. – Кешегi кеңестiк дәуiрде қазақ қаламгерлерi өндiре жазды, оқырмандары да көп едi. Елiмiз егемендiгiн алған тұста тақырып аяларыңыз кеңейдi деп айта аласыз ба? – Құдайға шүкiр, цензураның дәуiрi өттi, кiм қалай жазамын десе де, өз еркi. Жазамын, суреттеймiн деген адамға тақырып жетедi. Әйтсе де, жазушыларды көп адамдар «егемендiктi жерiне жеткiзiп жаза алмай жатыр» деп сынайды. Менiң ойымша, жазушылар бүгiнгi күн тақырыбын, қоғамның өзектi мәселелерiн жан-жақты көрсетiп жазып жүр. Алайда, сол дүниелердiң насихатталуы нашар. Өйткенi, кiтаптары, бар болғаны, екi мың данамен ғана шығады. Бұл дегенiңiз бiр ғана қалаға тарайтын мөлшер ғой. Кезiнде жазушылар отыз мың дананың өзiн менсiнбейтiн, «неге 70, не 100 мың дана емес» деп. Қазiр кiтап дүкендерi қаңырап тұр. Бiз әлгi екi мың дана кiтапты оқырмандарға жете берсiн деп кiтапханаларға тегiн таратамыз. Ал бiзде екi мың емес, бес мың кiтапхана бар емес пе? Сонда үш мың кiтапханаға кiтабымыз жетпейдi. Осыдан кейiн бүгiнгi таңда қазақтың үштен екi бөлiгi кiтап оқымайды деп айта аламын. Оқымаған соң пiкiр де тумайды, жазушылар еленбейдi де, халық оларды танымайды да. Жергiлiктi жерлерде әкiмдiк қызметте болғандар туралы жазылған кiтаптарды тегiн тарататындықтан, көпшiлiгi сол өз ауылдарындағы атқамiнерлер мен елге еңбегi сiңген азаматтарды ғана таниды. Халықтың басым бөлiгi ауылда тұрады. Қазiр ауыл тұрмақ, ауданның өзiнде кiтап дүкенi жоқ. Жазушыларымыздың белгiсiз болып қалуының басты себебi осында. – Бұл тығырықтан шығудың жолы бар ма? – Жазушылардың шығармаларын кеңiнен насихаттау үшiн үкiмет дүкен ашсын, жазушылар сол дүкендерге кiтабын өткiзiп, келiсiмшартқа тұрсын. Мысалы, менiң туған ауданымда 115 мың адам тұрады. Бiрақ бiрде-бiр кiтап дүкенi жоқ. Яғни, 115 мың адам кiтап оқымайды деген сөз. Газет-журналдың өзi толық бара бермейдi. Кешегi кеңестiк кезеңде қазақ көп оқитын халық болатын. Бiздiң «Жұлдыз» журналы сол кезде 250-300 мың тиражбен тарайтын едi. Қазiр 2 мың тиражбен әзер шығып отыр. Бұл мәселеге мемлекет араласып, қаржы бөлмейiнше, шаруа түзелмейдi. Оған Жазушылар одағының да, «Қазпочтаның» да шамасы жетпейдi. Өйткенi жұмысты жандандыру үшiн бiрнеше жүйенiң басын бiрiктiру керек. Оған жоғарыдан басшылық болмаса, тоқырағанымыз тоқыраған. – Салт-дәстүрiмiздi кеңiнен насихаттауға мүмкiндiк туған бүгiнгi таңда соны жеткiлiктi қолдана алмай отырған сияқтымыз. Мысалы, ақын-жазушыларға шапанды көп сыйлайды. Алайда, олардың сол шапанды киiп жүргенiн көрмеппiз. Өзiңiз қазақы шапанды киесiз бе? – Атам қазақ киген шапанды мен де қуана-қуана киемiн. Бiреулер шапанизация болып кеттi деп сынап жатады. Бұл қате түсiнiк. Ат мiнгiзiп, шапан жабу – қазақтың ежелгi дәстүрi. Жетпiске келген екенсiң – жетпiс шапан ки, ендеше. Бiздiң халықтың әдет-ғұрпының дамымайтыны – әркiм бас-басына данышпан. Мен журналистерге ренжимiн, солардың қателiгiнен жанұя деген сөздi бүгiнде екiнiң бiрi айтатын болды. Ол сөз қазақта болған емес. Ахмет Байтұрсынов атамыз «отбасы» деп айтып кеткен. Қазақтың фамилиясын түзеп кеткен үш-ақ адам болды. Олар – Бауыржан Момышұлы, Шона Смаханұлы, Балғабек Қыдырбекұлы. Фамилияларыңды өз ерiктерiңмен ал деп едi, әкесi қайсы, баласы қайсы екенiн ажырата алмай қалдық. – «Сын түзелмей мiн түзелмейдi» деген. Ақыры кемшiлiктерiмiз туралы әңгімеөрбіді, ендеше, елдiк, ұлттық мұраттарға ұмтылу жолында қай жағынан ақсап жатырмыз деп ойлайсыз? – Елiмiз тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн тәуелсiздiктi сынағаннан гөрi, қайта оны жасауға қолдан келгенше көмектесуге тиiспiз. Өзiн қазақпын дейтiн адам «анау өйтiп қойды, мынау бүйтiп қойды» демеуi керек. Бұл сөздi дұшпандарымыздың өзi-ақ айтады. Жан-жағындағыларды жақтырмай жүргендердiң барлығы тәуелсiздiгiмiздi шайқалтатұғын менбiлембайлар. Олардың зияннан басқа түгi жоқ. Мысалы, былтыр Амантай қажы президенттiкке түстi деп газеттер шулап, телеарналар жарыса көрсетті. Ол бiр жүрген мәдениетi жоқ адам емес пе? Ол президент болмақ түгiлi, ауылды басқара алмайды. Бұны сыртқы күштердiң әрекетi деп бiлемiн. Сол сияқты, бүгiнде қаншама адам басқа дiндi қабылдап жатыр. Дiн еркiндiгiне сүйенiп, осал жағымызды пайдалануда. Солтүстiк облыстарда халықтың 80 пайызы қазақ тiлiнен мақрұм. Қазiргi таңда кiм мектеп ашса, сол қазақтың болашағын ойлаған адам деп бiлемiн. Рас, қазiр мешiт те, қазақ мектебi де керек. Бiрақ мешiттен де бұрын мектеп керек дер едiм. Мұсылманмын дегендi сылтауратып дiни алауыздықты сыналап кiргiзiп жатыр. «Алла» деген дұрыс емес, «аллаһ» деңдер деген шықты. Шариғатты «шариат» деп жүр. Кеше орыстансақ, бүгiн арабтануға сәл қалдық. Әрине, мұсылмандық керек, бiрақ оның жүректе ғана болғаны жөн. Тiлiмiз бен киiмiмiзге мұсылмандықтың ешқандай қатысы жоқ. Қазақтың өзiнiң тiлi, киiмi бар. Ислам дiнiнде барлық ұлттарды жояйық деген ниет жоқ. Тiлдi жою деген – ұлтты жою. Бiздiң шала сауатты дiни адамдарымыз қазақтың алауыздығын ұлғайтуға көмектесiп отыр. – Ауылға барып тұрасыз ба? Бүгiнгi ауылдың жағдайы қандай? – Ауылға жиi барамын. Қазiр ауылда жағдай жаман емес, өмiр сүруге мүмкiндiк бар. Сол мүмкiндiктi пайдаланбай отырған жалқау, iске жоқ, жатыпiшер менiң туысқандарым ғана. Соларға жасалып жатқан жағдай сол жердегi ұйғырға да, орысқа да, кәрiске де жасалуда. Өзге халықтың бәрi байып кеттi, өз қолы өз аузына жетпей сорлап отырған қазақ қана. Айналып келiп әкiмдi, үкiметтi сыбаудан шаршамайтын да солар. Екi сиыр бағуға шамасы келмейтiн қазақ қазақ па? Екi сиыры бар адам ешкiмнен қайыр сұрамайды... – Әңгімеңізге рахмет! Сұхбаттасқан Үмiтхан АЛТАЙ