Қалам ұшындағы нұр

Үшінші мыңжылдық қарсаңынан бері еңсе тіктеген еліміздің атын айдай әлемге жайған небір дүбірлі шаралар өтіп келеді. Бұлардың қай-қайсы да әрбіріміздің кеудемізді мақтаныш сезіміне кенелтетіні анық. Дәл қазір қазақ халқын төрткүл дүние түгел біледі десек артық емес. Бірақ біз өзімізді танып болдық па екен? Терең тарихымыздың тылсым қатпарларына дендей алдық па? Ұлтымыздың жұртқа мәшһүр ғазиз перзенттері өмірінің қалтарыс-қырларына үңілуді былай қоя тұрып, кезіндегі озбыр саясат қасақана тасада қалдырған ерлерімізді түгендеп біттік пе? Әлемдік өркениет кеңістігіне шыққан еліміздің өз-өзіне сын көзбен қарауы қай дәрежеде? Жалпы, жаңа қоғам мен бүгінгі күн алдындағы жауапкершілігіміздің деңгейі қандай?.. Міне, осы  іспеттес сан алуан сауалдардың жауабын журналист Қайнар Олжайдың «Елорда» баспасынан шыққан кезекті «Қанат байлаған қазақ» кітабынан табар едік.

 Әйткенмен, бізді бәрінен де бұ­рын кәнігі қаламгердің қолтаңбасы қызықтырған-ды. Әуелден-ақ жазу мәнері бөлек тілші бұл жолы нендей жаңалығымен көрінер екен дегендей әуестік билегенде, оның осы сапарда әрбір мақалада журналистикадағы ой кестелеудің фактографиялық, сараптамалық және көрнекі-бейнелі негізгі үш әдісін шеберлікпен бірдей қатар қолданатын машығын ши­рықтыра түскенін байқап тұшын­ған­быз. Бұл тәсілдер назарға алынған ны­санды бастапқы түйсіктік пайымдау мен теориялық игеруден бастап, сол дүниенің неғұрлым нақты, мейлінше толық бейнесін жасап шық­қанға дейін жәрдемдеспекші. Бірінші және екінші әдістер бір-бірінен бейнеленетін нәрсенің мәні­не тереңдеу дәрежесімен ерекшеленеді. Алғашқы амал журналиске белгілі құбылыстың сыртқы сипатына ден қойғызып, нақты «қайда, не, қашан» дегендей сұрақтарға жауап бергізсе, екінші тәсіл сөз болатын жәйттің маңызына бойлауға, таным нысанының астарындағы жасырын байланыстарын ашып, шиырлай зерттеуге бағытталады. Бұл жағдайда журналист жауап іздеген сұрақтар ауқымы да біртіндеп кеңейіп, оқиға мен жағдайдың даму ағымының себептерін іздеу, түрлі феномендер мә­ніне баға беру, әр алуан көзқарастар мен тұжырымдардың негізділігі мен қисындылығын безбендеу кезеңдері жүзеге асады.

Ал болмысты көрнекі-бейнелеу әдісі құбылыстың сыртқы сипатына ден қоюмен немесе заттың мәніне бойлаумен ғана шектелмекші емес. Мұнда танылған нәрсені эмоцио­нал­дық-көркемдік жағынан талдап қо­рытып, публицистік типтендіру деп аталатын биікке көтеру міндеті ат­қарылады. Егер осынау қарапайым да, күрделі үдеріс сәтті жымдасып, мәнерлі мәтінмен айшықталса, авторды шын мәніндегі журналистік өнер шыңына шығармақшы.

Міне, біз Қайнар Олжайдың аталған жинақтағы әрбір материалынан осынау өрнекті көріп, тол­ғандық. Тілші қаламынан туған дү­ниелердің кез келгенінің айрықша дамытылатын ішкі динамикасымен бірге, «Бір сезгенім бар еді», «Бір көр­генім бар еді», «Бір сауалым бар еді», «Бір сәлемім бар еді» деп аталатын осынау төрт бөлімді очерк, мақала, сұхбаттар жинағының жалпы композициясы да көз тартты. Және бір анық аңғарылатыны – журналист жазуда да, мақалаларды жинақтауда да көп қиналмайды, балуанға оң-солы бірдей демекші, қаламды еркін, батыл сілтеп, оқырманын көл-көсір тосын дерекке, қызықты ақпаратқа қанықтырады. Мұның бәрі ерекше пішінмен кестеленіп отырады. Бұған қоса қолға алған нысанын үңги қау­зап, сәт сайын көркемдік, логикалық тұрғыдан ұтқыр шешімдер ұсынатын автордың оқушысын да әңгіме­лене­тін нәрсеге еріксіз еліктіретін қа­си­е­тін аңдаймыз. Тілші өмірді аудиториямен бірлесе зерттейтіндей әсер қалады. Мұның сыры журналист мүддесінің бұқара көпшіліктің мейлін­ше маңызды, өте ділгір қажет­тіліктеріне әбден сай келетіндігінен болса керек.

Мысалы, кітаптағы көптеген көкейкесті ойлар айтылатын жаз­балардың қатарындағы «Мегаполис­тің маңайы» аталатын мақаланы алайық. «...Бұл аймақта жаңа қалалар орнауына қажетті шарттар бар­шылық. Біріншіден – жер кең. Екіншіден, су бар. Үшіншіден, тас жол мен теміржол сайрап жатыр» дегендей қарапайым ғана ұғынықты тілмен жазылған дүниеде Алматының қасынан қанаттас қалалар салу мә­селесі көтеріледі. Расында да, онсыз-ақ кейінде әбден ластанып кеткен Алматыны қашанғы нығарлай беруге болады? Сөйтіп, орындарына жа­ңа құрылыс салу үшін кезінде әр қа­зақтың көзайымы болған осынау әсем қаладағы ескерткіш мұрасындай сәулеттік жағынан теңдесіз ғима­раттарды шетінен қиратып жатқаны­мыз қаншалықты қисынды екен? Одан да қолда тұрған мүмкіндіктерді тиімді пайдаланып, ірге кеңейткен жөн емес пе?

Осындай бағытта келелі ой қоз­ғайтын автор: «...қанаттас қалалар экономика, ғылым-білім, әлеуметтік және рухани жағынан өз қотыр­ла­рын өздері қасымақ. Олар қастарында тұрған алыпқа жабыспай, жал­тақ­тамай дербес өмір сүруге ұмтылады. Олар салыну себептеріне орай өн­дірістік, өндірістік-көліктік, курорт­тық және тұрғындық болып бөлі­неді»,– деп қарастырылып отырған жергілікті жағдайды әлемдегі мейлінше орнықты, мейлінше дамыған өзге феномендермен сәтті салғас­тырады. Стамбул, Париж, Римнің... ұтқыр тәжірибелері алға тартылады.

Бір қарағанда, белгілі бір аумаққа ға­на қатысты қатардағы жәйттей кө­рінетін осы ойдың «жалпы қазақты қалай қоныстандырамыз» деген мемлекеттік деңгейдегі іргелі... мәң­гілік мәселемен ұштасып жатқанын аң­даймыз.

Байқап отырсақ, бір мұнда ғана емес, кітап авторының әрбір ма­қа­ласының қатпарында үлкен ұлттық мүдде жатады. Мәселен, сән қуып, қолдан жасалған жүдеулікке ұмты­лып, түрлі зиянды дәрілерді ішуге әуес қарындастарымыз туралы «Аш­құрсақ аруларда» қазақ қыздарының әсемдік өлшемі дәл әлгіндей жолмен «сымбаттылық» құрбандығына шалынып, о дүниелік боп жатқан шетелдік «сұлулардай емес», мейлінше қазақы, табиғи болуы керектігін үндейді. Ақселеу Сейдімбектің аузымен: «Біз жер бетін жайлай бастаған жүдеу қыздар бейнесін елімізге ешқашан жолатпауымыз керек. Оған қарсы күресте ежелгі әйелдер бейнесін, аңыздар мен жырлардағы образдарды насихаттаған жөн» дейді. Жалпы, әрбір дүниесінде: «...Эгей теңізінің бір шығанағы Икария атал­ған. Дедал өзін өртеген арал Икар делінеді. Тура біздің «Қозы Көрпеш – Баян сұлудан» қалған Қарқаралы, Моншақты тауларының тізбегіндей» деп, немесе: «Әлбетте, қазақтар жыл құстары сияқтанып көшетін», болмаса «Майданда жап-жас қазақ қызы барлық ұлттардың жауынгерлеріне әнмен қуат қосты», «Ұлттың мінезі күнделікті тұрмысынан көрініс тауып жатқанда ғана жарасым болмақ», «Былтырғы ұясына қайта келген қарлығашты көргенде қуанбайтын қазақ жоқ» деп ойды дүркін-дүркін туған топыраққа сабақтастыра өр­бітетіні де халқын айрықша қадір­лейтін қаламгер қолтаңбасын ай­шықтай түседі. Және мұның бәрі әлгі алдымен «Өзіңді тану» туралы фи­лософиялық қағидадан бастау ала­тындығы анық. Сол секілді нақты бір нысанды талдау үстінде сонау бая­ғы балаң шақта әжесінен, яки студент кезде ұстаздарынан естіп қалған тосын уәжге жүгінуін, не қажетті дәйек­темені халық ауыз әдебиетінен іздеуін, болмаса керекті жерінде: «Ең ғажабы, ақын соны сезген. Жанымен сезген.

Бүгін Күн тұрып алды күреңітіп, Шіркіннің ашылмады реңі түк», –

деп ақиық ақындардың жырларымен дерек салғастыруын да кітап авторы­ныңешкімнен шатастырмайтын мәнерінің тағы бір қыры ретінде тануымызға негіз бар.

Оқырманының да жанына жа­ғым­­ды, жүрегіне жақын, таным-түй­сігіне де ежелден етене осындай құ­ралдар арқылы талқыланып отырған көрі­ністің мейлінше дәл картинасын жасап беретін журналист мұндағы құ­былыстар мен нақты өмірдегі әре­кеттер байланысын да әрдайым тамыршыдай дөп басады. Ал зерттелетін жәйттердің арақатынасын жіті зер­делеп, сәтті дамыту кейде терең сараптамалық та сипатқа ие болатын көркем-публицистикалық мақала­лар­дың басты субстанциясын қа­лыптастырмақшы.

Одан соң жинақтағы әрбір ма­териалдың өзіндік мінездері де байқалып тұрады. Мәселен, егер ақпараттық мақалаларда белгілі факт баяндалып, сараптамада ал­ғашқы планға автордың белгілі дерекке негізделген ой-толғанысы, әрі сол ойдан туған эмоциясы шығатын болса, тілші осы әдістерді тоғыз тарау қамшы өргендей қажетінше ұт­қыр қиюластырып әкеледі де, әсерлі көркем-публицистік жанр кеңістігіне шырқатып жіберіп, самал желпіген сайын далада бауырын еркін жазып, көсіле салған жүйріктей жүйткиді. Сөйтіп, эмоционалдық-бейнелі талдау, суреттеліп отырған шындықтың көркем-типтік формасы жетекші сапаға ие болады. Сондай-ақ, қолға алған нысанды танудың да негізгі үш үлкен тәсілін – эмпирикалық, теориялық және көркем әдістері арқылы жинақталған материалдың анализдік, синтездік, индукциялық, дедукциялық, анало­гиялық, тарихи, логикалық, гипо­тетикалық... деп аталатын талдау, себеп-салдарлық қорыту, бағалау, болжау, бағдарлау амалдарын жан-жақты қолданатын бесаспап тілші қаламынан шыққан дүниелердің сараптамалық-танымдық журналистиканы кейде терең ғылыми-зерт­теулермен шендестіретінін, тіпті кейде сол деңгейден асырып та жіберетінін байқап, езу тартып, бас шай­қамасқа лажыңыз қалмайды.

Орта және аға буын өкілдерінің есінде болар, баяғыда «Эврика» деп аталатын ғылыми-көпшілік, ғы­лыми-публицистикалық кітаптар се­риясы шығып тұратын еді. Онда, атақ­ты академиктер мен әйгілі ға­рышкерлердің, әлем таныған ин­женерлердің, негізінен, совет ғылы­мының жетістіктері туралы ма­­­қа­­­лалары топтастырылатын-ды. (Мә­селен, соларда қозғалған «Мұ­хиттар тереңіндегі өмір», «Әріп­тесіміз – робот», «Рентген сәулелері туралы сөз», «Ғарыштық көпірлер», «Психика құпияларына үңілсек», «Адам экологиясы математик көзімен», «Жасанды ақыл» дегендей тақы­рыптар әлі күнге дейін есімізде). Өкінішке қарай, бүгінде бұл салаға қалам тартып жүрген өзіміздің тілші бауырлар жоқтың қасы. Ал журналист Қайнар Олжайдың сөз болып отырған жинақтағы «Ағындағы ақ­парат», «Күннің күрең дақтары», «Даланың соңғы диуанасы», «Берия атыл­ған бункер», «Аяқталмаған ай сапары», «Тұман тұсаған тағдырлар», «Тас обаны танисың ба?», «Су асты­ның сырттаны», т.б.мақалаларын оқып отырғанда, оның сол олқы­лықты бір өзі толтыруға ұмтылаты­н­дай көрініп қалатыны да жоқ емес. Жә­не ол осы мақсатына белгілі дең­гей­де жетіп те отыратындай көрі­неді. Кітаптағы алуан жанр арқылы нақты нысанды, белгілі кейіпкерді жан-жақты ашуда сол құбылыс сырын қоғамдық мақсаттармен, қа­лыпты нормалармен, түрлі идеалдармен салыстыру, жағдайға ана­логиялық баға беру (талдап тексеру, болмыстың маңызды қырларын көрсету), ұғындыру (себептермен, заңдылықтармен немесе дәлелденген пікірлермен байланыстарды табу) және жинақтап қорыту үдерісінің ыж­д­аһатты еңбекті қажет ететіні түсінікті. Һәм осынау ауқымды істің өте оперативті атқарылатынын ескерсек, қаламы жүрдек журналистің аса алғырлығы елес беріп өтеді. Мұ­ның бәрі, әрине, терең білім, мол тәжірибе, кәнігі машық арқылы да ке­летін жетістіктер екені анық.

Аталған тартымды тақырып­тарымен қатар, автордың кітаптың келесі бөлімдеріндегі бірі – жаужүрек ұшқыш, екіншісі – ғаламат теңізші, үшіншісі – таңғажайып барлаушы, төртіншісі – сайыпқыран генерал дегендей, кезінде ерен ерліктерімен көрінсе де, солақай саясат кесірінен қасақана елеусіз қалдырылған хал­қымыздың аяулы ұлдарының еңбек­тері; немесе қазіргі танымал тұл­ғалардың елге белгісіз қырлары; бол­маса, қазақтың ноғай, чешен, татар, кәріс ағайындармен ара-қа­тынасы туралы қызықты дерек, тосын тұжырымдары оқырманын бей-жай қалдырмайды. Мұның сыры, әсілі, журналистің жазу үстінде қоз­ғаған саласына орай білгір орнитолог, тәжірибелі агроном, жаңашыл инженер, талғампаз өнер зерттеушісі, дарынды әдебиет сыншысы, сезімтал психолог, сұңғыла саясаттанушы, зерделі тарихшы... деңгейіне көтерілетіндігінде шығар.

Қ.Олжай материалдарының тағы бір қыры – көбінесе сұхбаттағыдай, пікірлесудегідей сұрақ-жауаптық пішіні болмаса да, мазмұндау астарында аудиториямен арадағы көзге көрінбейтін диалогтік сипат жата­тын­дығында сияқты. Негізінде, осын­дай қасиеттерінен-ақ автордың оқырманға деген зор құрметін байқауға болады. (Мұндай кезде бүгінгі кейбір бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлерінің, әсі­ресе, жас тілшілердің немесе телерадио жүргізушілерінің айтатыны өте жұтаң болғанымен, ешкім ондай құқық бермесе де, өздерін сонша ақылды, білімді көрсетуге тырысып, сылдыр су «жаңалық», «деректерімен» бос сөз сапыру арқылы онсыз да елегізген елдің басын қатыра­тынына қынжылатының еске түседі. Әрине, өзгені қойып, өзін де, атқарып жүрген кәсібін де бәлендей сыйлай қой­майтын мұндай бауырларымыз өз­дерін асырап отырған халыққа әр кезде мейлінше жаңа, әрі ең қажетті ақпарат беру қажеттігін, журналис­тердің басты міндеті – сәт сайын құбылып жатқан әлемдегі маңызды оқиғаларды тез саралап, жылдам жа­риялау екенін мүлде ескермейді. Мұнымен де қоса олардың қастерлі Қазақ тілін бүлдіруге «үлес» қоса бас­тағаны және бар! Осындайда сонау кеңес дәуірінің өзінде жастайларынан-ақ ұлтқа деген жанашыр­лық­тың, жаңашылдық пен із­де­нім­­­паз­дықтың, тапқырлық пен батыл­дық­тың үлгісін көрсетіп, қазір әрқайсысы бір-бір мектепке айналған баяғы «Лениншіл жастың» серкелері ойға оралып қалады. Қайнар Олжай да сол әйгілі «ұстаханадан» түлеген журналистика саңлақтарының бірі ғой).

Тегінде, қаламын ақ қағаз бетінде еркін «ойқастатып», халық тағды­ры жолындағы бейбіт майданда ұтқыр пікір, батыл ойларымен туған еліне қалтқысыз қызмет етуді мақсат еткен мұндай мамандарды ұшқыштар тілінде «ас» дейтін болар. Ал қазақша кәдімгі «хас», яғни өз ісінің шын ше­бері... Бастапқыда тоқталғанымыздай, «Қанат байлаған қазақ» авторының негізгі бір артықшылығы – тіл фокустары мен стиль құпияларын жіті сезіну қасиетінде екені даусыз. Асқақ сөз, әсіреқызыл теңеуге әуестігі жоқ. Қарапайым жазады. Бәрібір көркем. Мәтінінің ырғағы басқа. Публицистика тіліне ұтқырлықпен ғылыми, әдеби бояу элементтері қатыстыры­ла­тын өзіндік «рецепті» бар. Баяндалатын жәйттің иін қандырып, оқуш­ы­сын да жетелей отыра, аса ұзаққа салатын қазанаттардай талмай жосылу мәнерін әдейі таңдайды-ау деген де ой тумай қалмайды. Мұнымен бірге, қалыпты дәстүрге мойын­сұн­бай, түренді ылғи тыңнан салуынан (тіпті, сұхбат жанрында да) дайын трафаретті қаламайтын қаламгердің нағыз шеберге тән кірпияздығын та­нимыз.

Жалпы, бүгінде өнерге деген екі түрлі көзқарас бар. Әсіресе, ел Тәуел­сіздігінен кейін кез келген нәрсені әлемдік контекспен бағалап, салмақ­тайтын болдық. Сол тұрғыдан алған­да, «Өнер – өмірдің көркем бейнесі» және «Өнер – көркем текст» деген ұста­нымдар пайда болды. Ал мазмұн­ның әр алуандығымен қатар, фор­маның да шексіз екенін дәлелдеп, тартымды журналистік мәтін дайын­дау – шынында да, үйренуге тұратын үлкен өнер шығар.

Әйтеуір, маңызды мағлұмат беруімен қатар, жан әлемін де тазарта түскендей «Қанат байлаған қазақ­тағы» журналистік еңбек романти­касының әсері бір сәт шуақты күйге бө­легені рас.

Құлтөлеу МҰҚАШ

 qazaquni.kz