СОТ ЖҮЙЕСІ ҚАҒИДАЛАРЫН БІЛЕ ЖҮРЕЙІК

Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесінің жанындағы Сот төрелігі академиясының білім беру қызметі туралы бірер сөз

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан Республикасы судьяларының IX съезінде сөйлеген сөзінде әділ сот мемлекеттің берік тірегі қызметін атқаратынын, ал сот жүйесі беделді және бейтарап болуы тиіс екенін атап өтті.

Тәуелсіз сот жүйесінің жұмыс істеуі, азаматтар үшін сот төрелігінің қолжетімділігі, соттар қабылдайтын шешімдердің заңдылығы мен әділдігі жоғары кәсіби судья кадрларымен қамтамасыз етіледі. Сот жүйесінің кадрлық және кәсіби әлеуеті – бұл оның дамуының жалғыз және баламасы жоқ факторы. Қажетті заңдарды қабылдау ондағы нормалар әділ сот шешімінің кепілі болады дегенді білдірмейді. Оның үстіне заң құқықтық қатынастардың барлық аспектілерін реттемейді. Көптеген олқылықтар мен түсіндірулер бар. Судья заңның жоқтығына немесе оның түсініксіз екеніне сілтеме жасай алмайды. Ол істің барлық мән-жайын анықтауға, тіпті жағдай заңмен шешілмеген болса да, оларға құқықтық баға беруге тиіс. Тек осыдан кейін ғана судья ішкі сенімін басшылыққа ала отырып, өзіне дербес жауапкершілік қабылдауға және іс бойынша шешім шығаруға міндетті.

2019 жылдан бастап кадрлық резерв мәселелері Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесіне берілді. Жоғары Сот Кеңесінің, сондай-ақ Жоғары Сот Кеңесінің жанындағы Сот төрелігі академиясының қызметі судьяларды іріктеу кезінде үміткерлерді формалды бағалау, құзыретті емес судьялардың болуы сияқты сот жүйесіндегі кадрлық тәуекелдерді барынша азайтуға бағытталған.

Сот жүйесі қандай озық технологиямен қаруланса да, оны қоғам мүддесінде қолдану судьялардың қолында. Технологиялық дамудың жаңа деңгейіне көшу жауапкершіліктің жаңа деңгейімен сүйемелденуі тиіс. Демек, адам ресурстарын басқару маңыздылықтың жаңа деңгейіне шығады. Сондықтан да Жоғары Сот Кеңесі судьяларының кәсіби мәдениетінің деңгейін арттыруға бағытталған бастамалары маңызды болып табылады.

Жоғары Сот Кеңесінің жанындағы Сот төрелігі академиясы судьялар корпусының сапасын арттыруда ерекше рөл атқарады. Академияның дамуы судьялардың кәсібилігі мен адалдығына жоғары талаптар қоятын қиындықтар мен өзгерістер жағдайында өтуде.

Академияның магистратурасында жоғары білікті кадрларды даярлау ғылыми-педагогикалық бағыттағы «7М04201 – Сот және сот төрелігі» және бейіндік бағыттағы «7М04202 – Сот және сот төрелігі» бағдарламалары бойынша жүзеге асырылады. Ғылыми-педагогикалық бағыттағы магистранттар екі жыл, ал бейіндік бағыттағы магистранттар бір жыл бойы оқиды.

2025 жылы Сот төрелігі академиясының даму стратегиясын іске асыру барысында алғаш рет «8D04201 – Сот және сот төрелігі» білім беру бағдарламасы бойынша бейінді PhD докторантурасына қабылдау жүзеге асырылды, оның мақсаты еліміздің судьялар корпусының зияткерлік әлеуетін арттыру болып табылады.

Академиядағы оқу процесі мен ғылыми-зерттеу жұмысын 3 ғылыми-білім беру орталығы – мемлекеттік-құқықтық, азаматтық-құқықтық және қылмыстық-құқықтық пәндер, сондай-ақ магистратураның, докторантураның, судьялар мен сот жүйесі қызметкерлерінің біліктілігін арттырудың және қайта даярлаудың оқу бағдарламаларын әкімшілендіретін академиялық бағдарламалар мен жобалар орталығы қамтамасыз етеді.

Академияның профессорлық-оқытушылық құрамы сот жүйесі үшін кадрлар даярлау бағыты бойынша сарапшылар - ғылым докторлары мен кандидаттарынан, PhD докторларынан, сондай-ақ барлық деңгейдегі жұмыс істеп жүрген судьялардан және отставкадағы судьялардан тұрады.

Магистрлер мен PhD докторларын даярлаудың оқу жоспарлары мамандандырудың базалық пәндерінен және таңдау бойынша пәндер блоктарынан тұрады, олардың мазмұны құқықтану, этика, психология теориясы мен практикасының соңғы жетістіктеріне, Академияның профессорлық-оқытушылық құрамының авторлық әзірлемелеріне негізделеді.

Магистратурада оқыту нысандары әртүрлі және дәстүрлі дәрістер мен семинарларды, сондай-ақ іскерлік ойындар, дөңгелек үстелдер, пікірталастар, ойын сот процестері, топтық жобаларды әзірлеу және т.б. сияқты оқытудың заманауи интерактивті әдістерін қамтиды.

Магистрлік және докторлық жобалар мен диссертациялардың тақырыбы сот жүйесінің қажеттіліктеріне қарай әзірленеді, бұл бітіру жұмыстарының қолданбалы сипатын қамтамасыз етеді және ғылыми-зерттеу жұмысының білім беру процесіне кірігуіне ықпал етеді.

Әр кәсіптің өзіндік ерекшелігі бар. Судья мамандығының ерекшелігі – ол жеке-дара шешім қабылдайды, үнемі адамдардың тағдыры тұрған күрделі проблемаларды шешу қажеттілігіне тап болады. Сот шешімдерін қабылдау судьядан моральдық күшке үлкен күш салуды, тәжірибе мен білімді жұмылдыруды, адам мен қоғам алдындағы жауапкершілік дәрежесін терең түсінуді талап етеді.

Судья кәсіби-психологиялық, моральдық, эмоционалдық тұрақтылықты, бөгде адамдардың ықпалына қарсы тұру қабілетін талап етеді. Судья үшін заңдарға және азаматтардың конституциялық құқықтарына сәйкес әрекет ету маңызды. Судья шешім қабылдау кезінде заңдылық, адалдық және әділдік қағидаттарын басшылыққа алатын адал және принципті адам болуға тиіс. Сондықтан Сот төрелігі академиясы кәсіби дағдыларды қалыптастырумен қатар болашақ судьялардың тұлғалық қасиеттерін дамытуға ерекше көңіл бөледі. Магистранттар құқықтық деонтологияны үйренеді, риторикалық және коммуникативтік құзыреттерді, сыни ойлау дағдыларын дамытады. Болашақ судьялар Академия қабырғасынан судьялық кәсібі, кәсіби мінез-құлық дағдылары дамыған адамгершілік тұлғалары туралы біртұтас түсінікпен шығуы маңызды.

Магистратурадағы оқу процесiнiң маңызды құрамдас бөлiгi магистранттардың кәсiби практикасы мен тағылымдамасы болып табылады, өйткенi сотта болашақ кәсiби қызметте табысты қолдану үшiн қажеттi сот iстерi мен материалдарды қарау жөнiндегi құзыреттер алынады.

Астана қаласының қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер жөніндегі соттары (ӘРПК), сондай-ақ Астана қаласының әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соты кәсіптік практиканың базалары болып табылады.

Тағылымдамадан өту орнын Академия отандық және шетелдік ұйымдармен жасалған шарттарға, келісімдерге және ынтымақтастық туралы меморандумдарға сәйкес айқындайды. 2025-2026 жылдары Академия магистранттары Әзірбайжан Республикасы Әділет министрлігінің Әділет академиясында тағылымдамадан өтеді. Түркі мемлекеттері ұйымымен (OTS) және Түркі сот-құқықтық даярлау желісімен (TJTN) ынтымақтастық шеңберінде келісімге қол жеткізілді, бұл түркі елдерінің заңнамалық жүйелерін жақындастыру, сондай-ақ түркі ынтымақтастығы саласын кеңейту және заңнамалық интеграцияның болашақ мақсаттарын айқындау үшін ғылыми негізде заңгерлерді біріктіру қажеттілігінен туындады.

Академияда құқық үстемдігі қағидатын жүзеге асыруға қабілетті өз ісінің нағыз кәсіпқойларын, сот төрелігінің үздік әлемдік және отандық дәстүрлерін жалғастырушыларды қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін ұйымдастыруға практикаға бағдарланған тәсіл жүзеге асырылады.

Білім алушылар контингенті мемлекеттік білім беру тапсырысы, сондай-ақ қаржыландырудың басқа да көздері негізінде қалыптастырылады.

Магистратураға және докторантураға түсушілерге қойылатын талаптар жоғары заң білімінің, заң мамандығы бойынша жұмыс өтілінің болуына және белгілі бір жасқа жетуіне қатысты болады.

Академияға түсушілерге қойылатын талаптардың толық тізбесімен, қабылдау комиссиясына ұсыну үшін қажетті құжаттармен, сондай-ақ түсу емтихандарын өткізу тәртібімен Академия сайтында «Оқуға түсу» бөлімінде танысуға болады.

Академияда оқудың даусыз артықшылықтары судьяларға қажетті кәсіби және жеке құзыреттерді дамытуға бағытталған оқу бағдарламалары болып табылады. Академия түлектері мемлекеттік үлгідегі магистр және құқық докторы дипломдарын алады. Магистратурада оқу уақыты мемлекеттік қызмет өтіліне қабылданады. Білім алушылар соңғы жұмыс орны бойынша лауазымдық жалақы мөлшерінде стипендия алады және біліктілік емтиханын тапсырғаннан кейін судья лауазымына арналған конкурсқа қатысады.

Сот төрелігі академиясы қазіргі заманғы құқықтық мемлекеттің қалыптасуына өз үлесін қоса отырып, Қазақстан Республикасының судьялар корпусы үшін кәсіби және бәсекеге қабілетті кадрларды даярлау жөніндегі нақты және жүйелі жұмысты құрды, оның ажырамас сипаты әділ және беделді сот билігі болып табылады.

Раушан ЖҮСІПОВА, 

философия ғылымдарының кандидаты, доцент