«Орталық-Батыс» күре жолы - халықтың үміт отын жандыратын жоба

Астана – Егіндікөл – Арқалық – Торғай – Ырғыз бағытымен өтетін «Орталық – Батыс» магистралі – бұл тек көлік жолы емес, ол кеңістіктің құрылымын қайта құрып, ұлттың тарихи-мәдени кодын тірілтетін өркениеттік арна. Жай ғана асфальт пен бетон емес, ол – жердің тамырына қан жүгіртіп, халықтың жүрегіне үміт отын жағатын жоба.

Бұл жол елдің жүрегі – Астананы Транскаспий дәлізі арқылы Еуразияның экономикалық күре тамырына жалғап, Торғай өңірін оқшау қалдырмай, ұлттық экономиканың шынайы айналымына енгізеді. Қашықтық қысқарады – бірақ ол тек арақашықтың емес, әлеуметтік алшақтықтың қысқаруы. Уақыт үнемделеді – бірақ ол тек сағаттар мен тәуліктер емес, келешек ұрпақтың жарқын болашаққа жетуіне кететін жылдар мен мүмкіндіктер.

Магистраль – шикізаттан дайын өнімге дейінгі тізбекті ықшамдайтын агроөнеркәсіптік қан тамыры: жайылымдағы малдан бастап, өңдеу цехтарындағы өнімге, одан ары нарыққа шығатын жолды жеңілдетеді. Бірақ оның маңызы бұнымен шектелмейді. Жол – шалғайдағы ауылға дәрігердің уақытында жетуі, баланың қалаға білім іздеп барып-келуі, фермердің өнімін өткізуі ғана емес, шалғайдағы тұрғынның өзін жұртта қалғандай сезінбей, елдің ортасында жүргендей сезінуі.

Бұл жоба – тек экономикалық қадам емес, әлеуметтік әділеттіліктің символы. Өйткені жол салу – мемлекет тарапынан «сен жалғыз емессің, сен бізге қажетсің» деген үндеу. Ол сенімді арттырады, үкіметке деген көзқарасты өзгертеді, азамат пен билік арасындағы көрінбейтін көпірді нығайтады. Философиялық тұрғыдан, қазақ мәдениетінде «жол» – тағдырдың, үміттің, болашақтың метафорасы, елдің өркендеу өрісі, даму мен өркендеу кеңістігі. 

Сондықтан бұл магистраль – материалдық инфрақұрылымнан әлдеқайда жоғары: ол – сананы да, кеңістікті де жалғайтын жол. Жол тартылған жерде халықтың рухы көтеріледі, мәдени ошақтар тіріледі, ұрпақ өз тарихына қайта үңіледі, ал демография жаңа серпін алады.

Осылайша, «Орталық – Батыс» күре жолы – географиялық кеңістікті ғана емес, ұлттық сананы біріктіретін, еліміздің экономикалық қуатын арттырып қана қоймай, рухани жаңғырудың жаңа дәуірін бастап беретін тарихи бастама.

Табиғи жағдайлары мен экожүйелік сипаттамасы

Торғай жазығы – Қазақстанның орталық бөлігіндегі ірі табиғи-географиялық аймақтардың бірі. Бұл өңір кең ауқымды жазықтармен, құрғақ далалық және шөлейттік ландшафтармен ерекшеленеді. Геоморфологиялық тұрғыдан Торғай қақпасы арқылы солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатқан аккумулятивтік жазықтар басым. 

Климаттық жағдайы күрт континенталды: жазы ыстық әрі қуаң, қысы ұзақ және суық. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 250–300 мм шамасында, негізінен көктемгі және күзгі кезеңдерге тиесілі. Бұл факторлар табиғи вегетацияның сипатын анықтап, дала экожүйесінің қалыптасуына әсер етеді.

Өсімдік жамылғысы негізінен жусанды-бетегелі, бозды-қаңбақты қауымдастықтардан тұрады. Құрғақ дала мен шөлейт белдеулердің тоғысында орналасқандықтан, өсімдіктердің экологиялық бейімделуі жоғары. Уақытша өзен аңғарлары мен көл жағалауларында көдеге, қамысқа бай шалғындық алқаптар таралған. Жануарлар дүниесі де дала мен шөлейтке тән: киік, қасқыр, түлкі, қоян, сондай-ақ қоқиқаз, аққу, дуадақ сияқты сирек құстар. Гидрологиялық тұрғыдан Торғай жазығы уақытша өзен арналары мен көлдік-батпақты жүйелерге бай. 

Торғай, Ырғыз, Өлкейек, Қабырға өзендері көктемде толығып, жазға қарай тартылып қалады. Көлдер жүйесі – экожүйелік тепе-теңдіктің басты тірегі.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен биоалуантүрлілік.  

Ырғыз–Торғай мемлекеттік қорығы – өңірдің экологиялық тұрғыдан ең маңызды бөлігі. Мұнда сирек кездесетін және жойылып бара жатқан құстар мекендейді. Әсіресе қызғылт қоқиқаз, аққу, дуадақ және т.б. бағалы құс түрлері ұялайды. Қорық аумағы RAMSAR тізіміне енгізілген сулы-батпақты алқаптарды қамтиды, бұл оны халықаралық деңгейде де маңызы бар экожүйе етеді.

Өңірде табиғи су айдындарының бірегей кешені орналасқан. Атап айтқанда, Шалқар, Айдын, Теке, Құмдыкөл сияқты көлдер маусымдық сулармен толығып, құстардың қоныс аудару жолындағы тірек бекеті қызметін атқарады. Бұл көлдер жергілікті халық үшін де экологиялық-экономикалық мәнге ие: балық шаруашылығы, мал суарымы және шөп шабындықтарын ылғалмен қамтамасыз етеді.

Жайылымдық әлеуеті мен мал шаруашылығы мүмкіндіктері

Торғай жазығының табиғи өсімдік жамылғысы негізінен жусанды-бетегелі қауымдастықтардан тұрады. Мұндай шөптесіндер мал жайылымына қолайлы. Ауыл шаруашылығы тәжірибесінде дәл осы өңір мал басын көбейтуге, әсіресе қой, жылқы және ірі қара шаруашылығына бейімделген.

Жайылымдық қор: әрбір гектар жерден орта есеппен 4–5 ц құрғақ мал азығы алуға болады. 

Шабындық әлеуеті: ылғалы жеткілікті жылдары шалғындықтардан орта есеппен 5-7 ц/га пішен жиналады, ал қолайлы учаскелерде өнімділік 10 ц/га-ға дейін жетеді. 

Жалпы әлеует: өңір бойынша пішеннің жылдық қоры шамамен 250-300 мың тонна көлемінде бағаланады. Бұл көлем Торғай жазығының мал азығына деген ішкі қажеттілігін толық өтеумен қатар, көршілес өңірлерге де экспорттауға мүмкіндік беретінін білдіреді. Пішен қорының тұрақтылығы аймақтық азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.

Кең жайылымдар мен шабындықтар мал басын көбейтуге мүмкіндік береді, ал көлдер мен сулы-батпақты кешендер биоалуантүрлілікті сақтап, экотуризмді дамытуға негіз қалайды

Торғай жазығының агроэкожүйелік әлеуетін талдау нәтижелері бұл аймақтың ауыл шаруашылығын әртараптандыруға қолайлы табиғи-ресурстық мүмкіндіктерге ие екендігін көрсетті.

Мал шаруашылығы әлеуеті. Қой шаруашылығы – ең басты бағыт, әлеуеті шамамен 800 мың басқа дейін, қолайлы жағдайларда 1 млн басқа дейін жетуі мүмкін. 

Жылқы шаруашылығы – дәстүрлі бағыт, әлеуеті орта есеппен 350 мың бас, қолайлы жылдары 500 мың басқа дейін артады. 

Ірі қара малы – әлеуеті 400 мың бас, қолайлы жылдары 550 мың басқа дейін жеткізуге мүмкіндік бар. 

Бұл мәліметтер Торғай жазығының мал шаруашылығын кешенді дамытуға бейім аймақ екенін дәлелдейді. Әсіресе қой және жылқы өсірудің табиғи-тарихи негіздері бар, ал ірі қара малын көбейту үшін азықтық базаны нығайту қажет. 

 Аграрлық даму перспективасы. Торғай жазығы: Агроөнеркәсіптік кешеннің негізгі ресурстық базасы бола алады; Мал азығы өндірісін тұрақты қамтамасыз ету арқылы мал шаруашылығын кеңейтуге қолайлы жағдай жасайды; Қолайлы жылдары өнімділіктің 20–30 %-ға артуы экспорттық әлеуетті күшейтеді.

Торғай жазығының көлдік жүйесі жылына 1,5–3 мың тоннаға дейін тауарлық балық өндіруге әлеуетті. Бұл аймақтың экономикалық әртараптануына, жергілікті халықтың табысын арттыруға және экотуризмді дамытуға ықпал етеді. 

Дұрыс ұйымдастырылған жағдайда, балық шаруашылығы мал шаруашылығына қосымша салалық тірек бола алады. 

Әлеуметтік өлшем: тең қолжетімділік пен адамдық капитал 

Жол – тек асфальттан төселген жолақ емес, ол – қоғамның ішкі тамырын жалғайтын әлеуметтік артерия. Әрбір жаңа магистраль салынғанда, тек жүк пен жолаушы ғана қозғалысқа түспейді, әділет пен теңдік идеясы да қозғалады. 

Орталық пен шалғай жатқан ауылдар арасындағы айырмашылық – тек картадағы қашықтық емес, ол кейде адамның мүмкіндіктеріндегі алшақтыққа айналады. 

Дәрігерге уақытында жетпеу, білім іздеп жол азабын тарту, еңбек нарығына қол жеткізе алмау – осының бәрі адамдардың санасында «мен шетте қалдым» деген сезім қалыптастырады. Жол салынса, бұл сезім жойылады. Өйткені қысқарған шақырым – бұл тек метр емес, қоғамдық теңдіктің өлшемі. 

Адами капиталдың айналымы: Жастар үшін жол – арман мен ақиқаттың арасындағы көпір. Бұрын «оқуға кетіп, қайтпай қою» – заңдылық еді. 

Енді жол қысқарса, жастардың елге қайту ықтималдығы артады. Қалаға білім қуып кеткен жастар ауылға оралып, туған жерді түлетеді. Бұл – «ми ағынының» емес, «ми айналымының» феномені. 

Әйелдердің экономикалық қатысуы. Ауылдағы әйел – қоғамның іргетасы. Бірақ оның әйелдердің әлеуетін көбіне жол азабы тұсаулап келді: нарыққа жету, медицинаға қол жеткізу, кәсіп ашу жолдары ұзақ әрі күрделі еді. Жол салынса, бұл тұсау үзіледі. Әйелдің қолы еркіндікке жеткен сайын, қоғам да еңселенеді. Бұл – гендерлік теңдіктің қағаздағы ұғымнан өмірдің шынайы шындығына айналуы. 

Әлеуметтік капитал. Қауымдастықтар арасындағы байланыс – кез келген өркендеудің «көрінбейтін инфрақұрылымы». Жол салынса, ауылдар бір-біріне жақындайды, ал жақындық сенімді күшейтеді. Сенімнен – өзара көмек, көмектен – ынтымақ, ынтымақтан – өрлеу туады. Жол бойымен тек көлік қана жүрмейді, сенім мен ынтымақ та ағылады. 

Саяси және рухани маңызы. Астана – Егіндікөл - Арқалық – Торғай – Ырғыз бағытымен өтетін «Орталық – Батыс» күре жолы – экономикалық жобадан әлдеқайда ауқымды бастама. Ол – мемлекеттің азаматқа жасаған қамқорлығының көзге көрінетін символы, ал халық үшін – сенімнің қайта жаңғыруы. 

Саяси тұрғыдан, бұл магистраль аймақаралық теңсіздікті азайтады. Қазақстанда орталық пен шет өңірлер арасындағы алшақтық тарихи факторлармен қалыптасқан. Жаңа жол осы алшақтықты жоюға бағытталған нақты қадам. Ол халықтың билікке деген сенімін нығайтып, мемлекеттің легитимдігін арттырады. Жол салу – халыққа үндеу: «сендер бізге қажетсіңдер, сендер елдің шетінде емес, өзегіндесіңдер». Рухани тұрғыдан, бұл магистраль – ел жадын жаңғыртатын арна. 

Торғай даласы – Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов сияқты ұлт руханиятының ұлы тұлғаларының ізі қалған мекен. Жаңа жол сол рухани кеңістікті елдің жүрегіне қайта жалғайды. Бұл тек көлік қатынасы ғана емес, мәдени сабақтастықтың қайта жаңғыруы, халықтың өз тарихына, өз құндылықтарына оралуы. 

Ұсыныстар: 

Жобаны жүзеге асыруда экожүйелік тепе-теңдікті сақтау басты назарда болуы тиіс (қорықтар, өзен-көл жүйелері, құстардың ұя салу орындары). 

Жол бойындағы инфрақұрылым тек көлікке емес, әлеуметтік қызметтерге (жедел жәрдем бекеттері, білім орталықтары, цифрлық байланыс) де бейімделуі қажет. 

Жергілікті халықтың қатысуын қамтамасыз ету: мердігерлік, жол сервисі, кооперация арқылы өңір тұрғындары жобаның тікелей бенефициары болуы тиіс. 

Агроөнеркәсіптік кластерлерді қалыптастыру: ет-сүт, жем-шөп, жүн-тері өңдеу өндірістерін жол бойында дамыту арқылы өнімнің қосылған құнын арттыру. 

Көші-қон саясатын жолмен байланыстыру: жастарды туған жерінде орнықтыруға арналған арнайы бағдарламалар (жұмыс, баспана, білім). 

Мәдени және экотуризмді интеграциялау: Торғай қорығы, тарихи тұлғалар мұрасы, этноауыл жобалары арқылы рухани және экономикалық табыс көзін қатар дамыту. 

Философиялық қырынан алғанда, жол – қазақ дүниетанымында тағдыр мен өмірдің символы. Жаңа магистраль – елдің болашағына салынған сенім көпірі. Ол адамдарға тек қозғалыс емес, үміттің қозғалысын сыйлайды. 

Қайта оралатын жастар, өз ауылында орнығатын отбасылар, тіршілікке қан жүгіретін елді мекендер – осы жолдың рухани нәтижесі. 

Қорытындылай келе, «Орталық – Батыс» магистралі – мемлекет пен халық арасындағы сенімді нығайтатын саяси акт, ұлттық жадты жаңғыртатын мәдени арна және қоғамға жаңа рух беретін өркениеттік құбылыс. Бұл магистраль – тек тас жол емес, ол ұлттық тағдыр жолы. Қашықтықты қысқартып қана қоймай, ол әділеттілік пен сенімді, өркениет пен өрісті, тарих пен болашақты жалғайды. 

«Орталық – Батыс» күре жолы – Қазақстанның жаңа дәуірдегі әлеуметтік келісімінің, экономикалық әртараптанудың және рухани жаңғырудың айқын символы.

Марат Молдахметов,

Фейсбук парақшасынан