ТҰТЫНУШЫ ҚҰҚЫ ТАПТАЛМАСЫН

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өз Жолдауларының бірінде халықтың әл-ауқатының маңызды аспектілерінің бірі ретінде тауарлар мен қызметтердің сапасын арттырудың маңыздылығына назар аударған болатын.

Бүгінде Қазақстанда тұтынушылар саны – 18,7 млн. адам. Олар күн сайын 6 млн-нан астам тауар мен қызметті сатып алатын көрінеді (бақылау-кассалық аппараттар бойынша бөлшек саудадағы транзакциялар саны).

Сауданың негізгі үлесі азық-түлік, дәрі-дәрмек, тұрмыстық тауар, жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар, рекреациялық қызметтер болып табылады.

«Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік жүйесіне 19 орталық және 17 жергілікті атқарушы орган кіреді. Тізімге сәйкес, мемлекеттік органдар білім беру, денсаулық сақтау, ветеринария, ТКШ, байланыс және т.б. саласындағы квазимемлекеттік сектор субъектілерімен бірлесіп жеке тұлғаларға барлығы 600-ге жуық қызмет көрсетеді. Сонымен қатар, жүйенің бірде-бір қатысушысы тұтынушының мүдделеріне назар аудармайды. Сондықтан тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз етудің төмен деңгейі, бұрмаланған статистика және қайталанатын қателіктермен жұмыс істеуге қызығушылықтың әлсіз екені байқалады», – дейді сарапшылар.

Статистика көрсеткендей, тұтынушылардың қанағаттанбау көрсеткіші тұрақты түрде жоғары деңгейде сақталып отыр. Тұтынушыларды алаңдататын мәселелер жыл сайын қайталанады. Бұл – ТКШ, бөлшек сауда, медициналық қызметтер, көлік салаларындағы түйткілдер.

Жыл сайын елімізде тек тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетіне 8 мыңға жуық өтініш келіп түседі екен. Бұл ретте, мемлекеттік органдардың толыққанды жұмысын қалыптастыру және жұмысын бағалау үшін автоматтандырылған жүйе әлсіз. Осы мәселелер «тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» заң күшіне енген түзетулерді іске асыру шеңберінде шешіледі деп күтілген-ді. Әзірге айтарлықтай өзгеріс байқалмайды. Айтпақшы, заңды әзірлеу кезінде халықаралық озық тәжірибелер зерттелді. Тұжырымдамалық негіз ретінде ЭЫДҰ елдері тиімді пайдаланатын аралас модель алынды. Мысалы, Германия, Австрия, Жапония және Литвада мемлекет «ақылды» әкімшілендіруді жүзеге асырады, ал сотқа дейінгі реттеу институттары бұзылған құқықтарды қалпына келтірумен айналысады. Ресейде, Германияда және Литвада ведомствоаралық кеңестер жұмыс істейді, олардың алаңында тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы проблемалық мәселелер талқыланады.

Осы орайда, елімізде шағымдарды қараудың үш сатылы жүйесі енгізілді. Бірінші кезең сатушының «мұнда және қазір» қағидаты бойынша тұтынушының шағымын өз бетінше қарау міндеттемесін қарастырады. Сондай-ақ тараптарда сотқа дейінгі реттеу субъектілерінің өзара келісімі бойынша тұтынушылық дауларды тарту мүмкіндігі пайда болды.

Тұтынушының екінші кезеңнен өтуі міндетті талап болып табылмайды, шағымды уәкілетті органға жіберу қажеттілігі туралы шешімді тұтынушының өзі қабылдайды. Соңғы кезең – тұтынушының сотқа жүгінуі.

«Біздің ортақ міндетіміз – сатушы мен көрсетілетін қызметті беруші даулы жағдайларға жол бермеуге мүдделі болатын және олар туындаған жағдайда бірінші кезеңде шешілетін жағдай жасау», – Сауда және интеграция министрлігі ұсынған мәліметте.

Сот жүйесі проблемаларға тұтынушылық көзқараспен дауларды жедел шешуге мүдделі болуы керек. Сонымен қатар, Заң азаматтардың тұтыну құқықтарының сақталуына қоғамдық бақылауды күшейтеді.

Қазіргі уақытта елімізде тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласында 70-ке жуық қоғамдық ұйым жұмыс істейді. Министрлік ҮЕҰ-мен оларды салалық қағидат бойынша ірілендіру және күшейту мүмкіндігін пысықтауда. Бұл қоғамдық секторға салалық мемлекеттік құрылымдармен толыққанды ынтымақтастық орнатуға мүмкіндік береді. Жалпы, бұл тұтынушылардың мәдениетін және олар алатын тауарлар мен қызметтердің сапасын арттырады.

Бұдан басқа, заңда тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық кеңес құру көзделген, оның отырыстарында мемлекеттік органдар жұмысының қорытындылары талқыланатын, олқылықтар анықталатын және тиісті шешімдер қабылданатын болады. Сондай-ақ, Министрлік жыл сайын Үкіметке тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы ағымдағы ахуал туралы талдамалық баяндама енгізетін болады.

Құрылатын бірыңғай ақпараттық жүйе (БАЖ) арқылы жиналған деректер жыл сайынғы баяндамаларды дайындау, жоғарыда аталған проблемаларды тез және сапалы шешу үшін негіз болады.

Ол тұтынушыларды, бизнес пен мемлекеттік органдарды біртұтас экожүйеге байланыстыра отырып, салалар, даудың мәні, қарау субъектілері және т.б. бөлінісінде шағымдарды құрылымдауға және қадағалауға мүмкіндік береді. Мамандандырылған үкіметтік емес ұйымдар да жүйенің толыққанды қатысушылары мен бенефициарлары болады.

«Сондай-ақ, біз Қазақстандағы тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесін түбегейлі сапалы жаңа деңгейге көтеретін бірқатар жаңалықтарды ұсынамыз. Біріншіден, өңірлердегі өкілдіктердің кең ауқымды жүйесімен Ұлттық тұтынушылар қауымдастығын құру үшін тұтынушылардың барлық қоғамдық ұйымдарын біріктіру мүмкіндігін қарастыру», - деп атап өтті Сауда және интеграция министрлігі өкілдері.

Екіншіден, үкіметтік емес ұйымдар базасында омбудсмен институтын құру. Үшіншіден, НҚА әзірлеу кезінде тұтынушылардың мүдделеріне реттеушілік әсерге талдау жүргізу және уәкілетті органмен келісу міндетті талабын енгізу. Төртіншіден, тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы қоғамдық бірлестіктер министрліктер мен әкімдіктер жанындағы консультативтік-кеңесші органдардың құрамына енгізу маңызды. Бесіншіден, мемлекеттік органдардың, ЖАО мен квазимемлекеттік ұйымдардың қызметін бағалау көрсеткішін (KPI) тұтынушылар тарапынан олардың жұмысына қанағаттану және сенім деңгейін енгізу. Алтыншыдан, тұтынушылардың мүдделері мен құқықтарын толық көлемде ескеретін мемлекеттік және жеке ұйымдар үшін үлгілік шарттарға ерікті іскерлік практика қағидалары мен нормаларының жинағы қабылдануы керек. Жетіншіден, тұтынушылар құқығын қорғау жүйесінің құралдары туралы тұтынушылар мен бизнеске арналған тегін онлайн дәрістер курсын іске қосу қажет.

«Атамекен» Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының өкілдері тұтыну мәдениетін, халықтың өз құқықтарын қорғау жөніндегі құқықтық сауаттылығын арттыру мәселелеріне назар аударуды ұсынатынын, бұл да өндірушілерді ынталандыратынын атап өтті.

«Жүйелі және күнделікті түсіндіру жұмыстарын жүргізу, тұтынушыларды олардың құқықтары мен міндеттері туралы хабардар ету қажет. Тұтынушылардың құқықтарын іске асырудың қарапайым алгоритмдері және уәкілетті органның рөлін күшейту жолымен бизнес, тұтынушылар мен мемлекеттік орган арасындағы коммуникациялардың тиімді арнасы қажет. Сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдар жұмысының тиімділігін арттыру, тұтынушылардың құқықтарын бұзу саласында жеделдетілген сот ісін жүргізу институтын енгізу қажет», - дейді сарапшылар.

Тұтынушылардың құқықтарын қорғау коалициясының мамандары 2020 жылғы 25 маусымда қабылданған «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша ҚР заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң бірқатар проблемаларды, оның ішінде қоғамдық бірлестіктер функцияларының тиімділігін арттыру бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік бергенін айтады. Мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл және бизнесті өзін-өзі реттеу сияқты мәселелерге дәлдік енгізілді.

«Ең бастысы – мемлекет бұл мәселелерді бақылауға алып, оларды қоғамдық ұйымдармен бірлесіп шешуге дайын. Бұрын бұл мәселелер мұндай деңгейде қарастырылмаған. Жақын арада тұтынушылардың құқықтары сапалы қорғалады деп сенеміз», – дейді сарапшылар.

Қорыта айтсақ, тұтынушылардың құқықтарын қорғау қоғамымызда әлі де өзекті мәселеге айналып отыр. Халықты алдау, сапасыз тауарды өткізіп жіберу немесе сатып алынған заттың кепілдік мерзімі аяқталмай бұзылып қалуы, ал оның ақшасын қайтармай тұтынушыны әуре-сарсаңға салу – Кеңес дәуірінен бері қалмай келе жатқан кесел десек те болады.

Оралхан АХМАДИЯ