Қазақ тілін ауқымды реформалау – ұлттық идея

2020 жылдың қарашасында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Бұл мәселеде асығу бүкіл мәдениет пен тарихи болмысымызға зиян келтіруі мүмкін. Мәселе кириллицадан латынға көшуде емес, қазақ тіліне ауқымды реформаның жүргізіліп жатқанында. Мәселенің қаржылық жағы да ескерілуі керек" деп мәлімдеген еді.

Тіл реформасының үш жолы

Президент: «Мәселе кириллицадан латынға көшуде емес, қазақ тіліне ауқымды реформаның жүргізіліп жатқанында» деп нақты айтты. Ал оны бастау үшін тіл мамандары, тиісті министрліктер ұсынатын тілге қатысты ауқымды реформа тұжырымдамасы қажет.

2022 жылдың 30 наурызында Қасым-Жомарт Тоқаев Тіл білімі институтының директоры Анар Фазылжанованы қабылдады. Фазылжанованың айтуынша, институт үш негізгі бағыт бойынша жұмыс істейді. Біріншісі, қазақ тілі тіл білімінің теориялық аспектілерін әлемдік тіл білімінің даму жағдайында зерттеу. Екінші бағыт – қазақ тілін цифрландыру, атап айтқанда, қазақ тілінің ұлттық корпусы деп аталатын электронды ақпараттық ресурс құру. Үшінші бағыт – қазақ тілін реформалау. Оның мақсаты – қазақ тілінің ғылымда қолдану аясын кеңейту.

Бұл қысқаша ресми ақпарат және онда латын әліпбиіне көшу туралы ешқандай бағыт жоқ. Елбасының «Латын әліпбиіне көшуге асықпай, қазақ тіліне ауқымды реформа жүргіземіз» деген сөзі өз әсерін тигізген сияқты. Бұл тұрғыда романдандыруға бөлінген қомақты қаржының бір бөлігін қазақ тілінің ғылымдағы қолданыс аясын кеңейтуге бағыттаған дұрыс болар еді.

Терминологиялық комиссия жұмысын қаржыландыру, еліміздің ең таңдаулы тіл мамандарының басын қосатын Терминдер институты, Қазақ тілі немесе Әлеуметтік тіл білімі институтын ашу дер кезінде айтылып, өзекті мәселе болар еді. Өйткені, бұл мәселе шешілмей, қазақ тілінің ғылымда қолданыс аясының кеңеюі күмәнді. Ғылымға бөлінетін қаржының ұлғаюын айтпағанда.

Қазақ тілі үшін тілді реформалаудың қандай жолдары өзекті?

Тілдерді реформалау тарихында шартты түрде үш жолды бөліп көрсетуге болады.

Лингвистикалық немесе ғылыми көзқарас жан-жақты тілдік реформаны жүргізуге қабілетті күшті ғалым(лар)ды болжайды. Мысалы, Михаил Ломоносов тұңғыш ғылыми орыс грамматикасы жазып, терминдер мен ғылыми сөз тіркестерін енгізді, мысалы, жер осі, қозғалыс заңдары, меншікті ауырлық, сөндірілмеген әк, ғылымға күнделікті мағынасы бар орыс сөздерінің бірқатарын енгізді, мысалы: тәжірибе, қозғалыс, құбылыс, бөлшек және т.б.

Дәл осындай әдеби-тілдік үдеріс біздің елімізде де 20 ғасырдың басынан бері байқалып келеді. белгілі саяси қуғын-сүргінге ұшырады. Дәл сол кезде Ахмет Байтұрсынұлының тіл реформасы басталып, қазақ тілі «жанданды», атақты ақын-жазушылардың тұтас бір галактикасы пайда болды, жаңа әдеби жанрлар: театрландырылған пьесалар, әңгімелер, романдар, памфлеттер және т.б. пайда болды. Байтұрсынұлы енгізген лингвистикалық терминдер қазақ тілінде әлі де қолданылады.

Қазақ әдебиетінде фантастика, детектив және басқа жанрлардың, жаңа көрнекті есімдердің пайда болуына қазір не кедергі? Орыс сөздері шамалы қолданылған Абай мен Әуезов тілінің қайта жаңғыруына не кедергі?

Тіл реформасының ең кең тараған түрі эволюциялық жол болып табылады, бұл кезде мемлекет ұзақ уақыт бойы тілді жетілдіруге қолайлы жағдай жасап, тіл өз алдына, байқалатын реформаларсыз, лайықты даму деңгейіне жетеді. Бұл ретте дамыған тіл білімі мен әдебиеті қоғамдық өмірдегі өзгерістерге, жаһандық үдерістерге, ғылыми-техникалық процеске, компьютерлендіруге, тиісінше тілді жаңғыртуға, сөздік қорына, стиліне, стиліне қажетті өзгерістер енгізуге дер кезінде жауап беруге мүмкіндік береді. т.б.

Келесі жол – саяси немесе күшті («бүкіл әлеммен») – ең алдымен түрік тәжірибесі. Көптеген ондаған жылдар бойы Түркияда екі тіл өмір сүрді: түрік тілі, ол негізінен халық тілі және осман тілі, қарапайым адамдар үшін мүлдем түсініксіз. Ал араб жазуын баршаға қолжетімді латын әліпбиіне ауыстыру мәселесі ұлт болашағына қатысты мәселе болғандықтан, тек лингвистикалық мәселенің шеңберінен шығып кетті.

Реформа тек графикаға ғана әсер еткен жоқ: көптеген араб және парсы сөздері түркі тілдерінен енген лексемалармен ауыстырылды. Орын таба алмаған соң, Ататүрік өзі жаңа сөздер ойлап тауып қана қоймай, өзіне келген әрбір қонақтан осындай жаңалықтарды талап етеді.

Соның нәтижесінде түрік тілі лексикалық жағынан кедей, араб сөздеріне шамадан тыс жүктеліп, жеңіл, бай және жалпыхалықтық сипатқа ие болды, бұл кейіннен түрік жазушысының - Нобель сыйлығының лауреатының шығуына ықпал етті. Қазіргі таңда түрік тілінде еуропалық тілдерден алынған сөздер өте көп, бірақ олар «өңделген» және лексикалық құрамға органикалық түрде енгізілген.

Ауқымды тіл реформасы дегеніміз не?

Қазақ тілі үшін тілді реформалаудың барлық жолдарын біріктіру ең жақсы нұсқа болар еді. Алайда, жалпы тіл білімінің, әдебиет пен ғылымның әлсіздігін ескере отырып, графикалық-лексикалық негізді реформалаудың түрік тәжірибесі – «бүкіл дүние», ал тілдің өзін реформалау – орыс сөздерін түркі, еуропалық және басқа аналогтар және т.б. нұсқаулық бола алады. - ұлттық идеяны жариялау.

Ауқымды тіл реформасы дегеніміз не?

Бұл орыс тіліндегі сөздерді (троллейбус, ванна, коньки, плинтус, куртка, т.б.) қазақша нұсқалармен алмастыру. Кезінде аздаған жаңа сөздер (ұшақ, сыңып, пайыз, әуежай, мұрағат, мұражай, т.б.) еніп, көбісі тіл түсініксіз болып қалды деп ренжіген. Бұл тек бастамасы болғанымен - көптеген деп аталатындар. орыс тілінен алынған сөздер (және шын мәнінде - орыс сөздері) лексикалық, фонетикалық, грамматикалық және т.б.

Кезінде араб, парсы сөздерін түркі сөздерімен алмастыру салдарынан түрік тілі де біраз уақытқа «түсініксіз» болып, нәтижесінде дамыған түрік тілі пайда болды.

Сондықтан тек еуропалық аналогтарды ғана емес, көне түркі, ескі қазақты да зерттеу керек. Біздің елде олар «Көне түркі сөздігін» (Л. 1969) қайта басып шығара да алмайды! Оны шығару мәселесін ешкім көтермейді! Өйткені, қазақ тілінің негізі – көне түркі тілдері. Мысалы, орыс тілін оқығанда олар ескі славян тілін, ескі орыс тілін оқиды - бұл тілді дамыту үшін қажет. Кезінде мен қазақ мектептерінде көне түркі, араб жазуын оқуды ұсындым.

Бұл қазақ тілін орыс әліпбиінің өзіне тән емес, тілдің дыбыстық табиғатын бұзатын, кедейленуіне әкелетін әріптерінен (ь, ъ, ё, ш, е, т.б.) азат ету. сөздік қорының азаюы және тілдің тозуы. Оларды жаңа сөздіктерде қолданбауға болатын еді, бірақ олай болмай қалды: былай жазу әдеті қалыптасқан дейді (мысалы, аяқ киім) – деп жазсақ күледі: топли, белепед, суб-шарп, energetik, estetik, instet және т.б.

Және бұл мәселені шешу үшін олар әріп санын азайтып, латын әліпбиіне көшуді ұсынды. Сонымен қатар, қазіргі әліпбидің көптеген әріптерінің орысша дыбысы қазақ тілін үйренуге кері әсер етеді - егер бала орыс тілін жақсы меңгерсе, «орыс» екпіні пайда болады. Алайда латын әліпбиіне көшкен кезде қазақ сөздерінің «ағылшынша» айтылуы пайда болуы әбден мүмкін.

Дегенмен, латын әліпбиіне көшу – кең ауқымды реформа емес, тілді реформалаудың бір жолы.

Мемлекеттік деңгейде үлкен мәселе айтылмайды – 30 жылдан бері ұлттық терминологияны қаржыландыру жоқ. Тіл білімі институтының бұрынғы директоры Ерден Қажыбек айтқандай, 1 миллион терминнің 3-4 пайызы ғана бекітіледі! Қалғандары орыс тілінен енген (орыс сөздері).

Сондықтан университеттерде көптеген ғылыми пәндер орыс тілінде (кейде ағылшын тілінде), заңдар, құқықтық, банктік және басқа да құжаттар, диагноздар, медициналық қорытындылар, қабылдаулар – негізінен орыс тілінде оқытылады.

Барлығы дерлік компьютерді пайдаланады, онда бағдарламалық қамтамасыз ету орыс және ағылшын тілдерінде. Қазақ мектептерінің түлектеріне бағдарламашы мамандығы бойынша оқу қиын – олар орыс және ағылшын тілдерін жақсы білуі керек. Және бұл біреудің қалауы емес – бағдарламалау тілі терминологиясы дамыған кодталған, нормаланған, стандартталған тіл болуы мүмкін. Біздің елде көбісі қате жазады, тіпті «қарапайым» сөздердің де стандарты жоқ: рахмет, рақмет, рақымет.

Дастан Елдес,

Қазақ үні