Жоғары оқу орындары критерийлері өсуінің негізгі шарты қандай?

Күз - қызметтің көптеген салаларындағы нәтижелерді қорытындылайтын және бағалау мен бағдарлаудың ең маңызды құралы ретінде жыл сайынғы халықаралық рейтингтерді дайындайтын уақыт. Times Higher Education (THE) журналы, дәстүрге айналған World University 2022 рейтингтері әлемдегі ең жақсы оқу орындарының мәртебесі туралы мәлімет береді. Биылғы тізімге 99 елден 1662 университет кірді. Тағы 452 университет «есеп беру» мәртебесінде, яғни олар мәліметтерді ұсынғанымен, олар рейтинг бойынша іріктеу критерийлеріне сәйкес келмеді. Тізімнің алғашқы 10 позициясы өзгеріссіз қалып, оны британдық екі жоғары оқу орны - Оксфорд (1 орын) пен Кембридж (6 орын) және сегіз американдық университет - Калифорния технологиялық институты, Гарвард университеті, Стэнфорд университеті, Массачусетс технологиялық институты, Принстон университеті, Берклидегі Калифорния университеті, Йель университеті және Чикаго университеті құрды. Үздік ондықта таңқаларлық жағдай болмаса да, екі Қытай университеттерінің – Пекин университеті мен Цинхуа университеті – 16- шы орынды бір мезгілде бөлісу арқылы үздік жиырмаға кіруі назар аударалық жайт болып табылады. Сонымен қатар Қытай, Америка Құрама Штаттары (АҚШ), Ұлыбритания, Германия және Австралиядан кейін 10 университетімен үздік 200-дегі бес елдің қатарына кіреді. Көптеген сарапшылар Қытайдың келесі жылы осындай қарқынды дамумен әлемдегі ең үздік 10 университеттің қатарына кіре алуын болжайды. Бұл жетістік Қытай университеттерінің вирусқа қатысты жүргізген зерттеулерінің арқасында ғана емес, сонымен қатар, COVID-19 бойынша медициналық зерттеулерді жариялайтын университеттердің осы жылы сілтемелерін едәуір арттыруына байланысты болды. THE деректер ғылымының жетекшісі Дэвид Уоткинс кейбір мақалалардың жарияланғаннан кейін бір жыл ішінде 20.000- нан астам сілтеме алғанын хабарлады. Басқа да факторлар Қытай университеттерінің көтерілуіне ықпал етеді. 

Үкіметтің мемлекеттік білім беруге жыл сайын 650 миллиард доллардан астам қаражат жұмсауы, бүкіл ел бойынша немесе, ең болмағанда, елдің белгілі бір бөлігінде білім сапасын жақсартуға көмектесті. Қытай мәдени революциясы кезінде қатты зақымдалған білім беру жүйесі Дэн Сяопин кезіндегі еркін нарық реформаларының арқасында үлкен өзгерістерге ұшырағанын есте ұстаған жөн. Білім беру - бұл партияның идеологиясы мен құндылықтарын одан әрі таратудың, сондай - ақ елдің алға жылжуын қамтамасыз етудің әдісі ретінде қарастырылды. Қазіргі уақытта Қытай институттардың санын көбейтуге және олардың сапасын реттеуге және жақсартуға назар аудару үшін екі жақты көзқарасты қолданып жатыр. Нәтижесінде, Қытай университеттері үнемі әлемдік рейтингтің жоғарғы дәрежесіне кіреді. Жаһандық рейтингке мән берілмейтін Үндістан сияқты басқа елдерге қарағанда Қытай, мұндай тізімдерді білім беру жүйесінің дамуының маңызды критерийі ретінде қабылдап, оның негізгі кемшіліктерін жою үшін мұқият жұмыс істей бастады және жаһандық рейтингке кіре алды. Сонымен қатар мемлекет қаржыландырудың нақты иерархиялық жоспарын таңдады. Халықаралық деңгейдегі бірнеше әлемдік деңгейдегі жоғары оқу орындарын құру үшін ресурстардың көп бөлігі елдегі барлық жалпы саны үш мыңға жуық басқа оқу орындарының қаражаты есебінен ірі көпсалалы зерттеу университеттеріне берілуде. 1996-2000 жылдар аралығында 211 жобасы аясында құны 2.2 миллиард доллар болатын 99 университетке қолдау көрсетілді. 985 жобасы аясында 9 университеттен Айви Лигасының қытай баламасын құру және Президент Си Цзиньпиннің 42 университетті бірінші сынып деңгейіне көтеру World Class 2.0 бастамасы пирамиданың жоғарғы жағындағы елдің элиталық университеттерінің шамамен 10%- ындан құралған топ үшін жеңілдікпен қаржыландыруға қолайлы болды. Жергілікті мемлекеттік жоғары оқу орындары мен төрт жылдық жеке меншік білім беру ұйымдарының шамамен 40% -ы жүйенің орта деңгейінде. Төменгі деңгейде жоғары кәсіптік колледждер мен жекеменшік университеттер бар. Қытайдың ғылыми зерттеу білімінде орта және төменгі деңгейдегі университеттерге аз көңіл бөлінген. Студенттер қауымы үшін отандық университеттердің қаржылық мүмкіндіктері белгілі бір дәрежеде беделді болып саналатын, тым қымбат халықаралық оқу орындарын таңдамауға едәуір әсер етті. Қазіргі уақытта Қытайдың жоғары оқу орындарын жыл сайын 8 миллион студент бітіреді. Бұл сан Үндістан мен АҚШ-тың түлектерінен жоғары. Алдағы жылдары бұл санның үш есеге өсуі күтілуде. Жоғары білімге қомақты инвестициялар және зерттеулер мен дамытудың мүмкіндіктері, белгілі бір дәрежеде, жастардың білім үшін елден кетуіне байланысты Қытайда академиялық зерттеулер мен практикасын жалғастыруға ынталандырды. Екінші жағынан, жетекші университеттер қытайлық зерттеушілер мен академиктерді елемей, шетелдік ғалымдарды тартуға қомақты қаражат жұмсауда. Университеттердің танымалдығы мен рейтингісін жоғарылатуға бағытталған бұл саясатты академиялық қауым жиі сынға алады. Зерттеу нәтижелерін жоғарылату үшін қытайлық ғалымдар ғылыми журналдардағы жарияланымдар үшін ақшалай сыйақылармен ынталандырылады, бірақ бұл жүйе тек Қытайға ғана тән емес, бірақ Қытай университеттеріннің асыра қолданатын әдісі болып табылады. Батыс елдері журналдарында 2016 жылы жарияланған жаратылыстану мақалалары үшін орташа ақшалай ақы 43.783 долларды құраса, ал Nature немесе Science сияқты беделді журналдардағы төлем 165.000 долларға жетеді. 

Сонымен қатар, академиялық журналдардағы жарияланымдар көбінесе жұмысқа қабылдау, жоғарылау, ғылыми гранттар мен докторлық дәрежелер алу үшін қажет. 2016-2018 жылдар аралығында Қытайда 900 мыңнан астам ғылыми еңбек жарияланды. Бұл көрсеткіш сол кезеңде шамамен 600.000 мақала шығарған АҚШ-тан озып, оны жаратылыстану бойынша жарияланымдар тізімінің басына қояды. 2016 жылдан 2021 жылға дейін сілтеме көрсеткіштерінің ең үлкен өсу көрсеткен, Қытайдың құрлықтағы Метрополитен медициналық университеті, Вэнчжоу медициналық университеті және Ухань университеті. Осылайша, Қытай ғылыми басылым бойынша әлемдік көшбасшыға айналды. COVID-19 пандемиясының түпкілікті әсері медициналық саласынан асып түсіп, білім мен ғылымды да қамтитын жаһандық ауқымдағы басым әлеуметтік проблемаға айналды. Бүкіл әлем вируспен бетпе-бет келген кезде, көптеген салалардағы әлеуметтік өзара әрекеттестік пен ынтымақтастықтың күрт төмендеуін және нәтижесінде осы салалардағы өнімділік пен тиімділіктің төмендеуін көріп отырмыз. Сонымен қатар сарапшылар дамудың жалпы тенденциясы жаһандық білім экономикасына қарай біртіндеп ілгерілеуге айналған сайын, жоғары білімге сұраныс сөзсіз жалғасатынына және тіпті арта түсетініне сенімді. Әсіресе, дағдарысқа байланысты Қытайдың Білім министрлігі шетелдік студенттердің Қытайда оқуы үшін мемлекеттік стипендиялар туралы жаңа ереже қабылдап, «Жаңа дәуірдегі білім беру мүмкіндіктерін жеделдету мен кеңейту туралы пікір» қаулысын шығарды. Министрлік Қытайдың білімнің және адамдардың ұлттық шекара тысында әр түрлі деңгейдегі ұтқырлығының барлық бағыттарымен қатар, сыртқы әлемге білім беруді одан әрі ашық жүргізуге берік міндеттемесін жариялады. Қытай, COVID-19- дан кейінгі кезеңде, жоғары білімнің жаһандық қатысуға көзқарасы туралы осындай ресми мәлімдеме жасаған алғашқы елдердің бірі. Қытайдағы жоғары біліммен тығыз байланысты болашақ оқиғаларға қарасақ, аралас оқыту модельдері кеңінен тарала бастайтыны және Қытайда онлайн білім беру қарқын алатыны анық. Дүниежүзілік университеттер рейтингінің 2022 нәтижелеріне оралсақ, Қазақстанның әлФараби атындағы ҚазҰУ, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті мен Сәтбаев университеті 1201+ тобына кіретінін айта кеткен жөн. 

Орталық Азияның басқа елдеріне келетін болсақ, рейтингте Түркіменстанның телекоммуникация және информатика институты мен Өзбекстанның он университеті көрстеілген, бірақ олар «есеп беру» мәртебесінде. Егер Қытай университеттерінің қарқынды дамуын мысалға алатын болсақ, отандық жоғары оқу орындары критерийлерінің айтарлықтай өсуінің негізгі шарты қаржыландыру болып табылады. Бұл қаржыландыру әлемдік академиялық қоғамдастықтың университеттерге сұраныс пен қызметтің ең маңызды саласы ретінде қабылданатын білім беру, зерттеу, мәлімет трансферлеу және интернационализация салаларына да айтарлықтай қажет.

Гүлнар Надирова,

қазақ үні