Әнуар Қошмамбетов. Соғыс – сынақ һәм тағдыр

Былтыр Ұлы Жеңістің 75 жылдық мерейтойын атап өттік. Осынша уақытта бұл тақырыпта көптеген кітаптар жазылды, фильмдер түсірілді, бірақ сол зұлмат жылдардың жүзін көрген, соғыстың бел ортасында жүрген ардагерлердің өздері аз қалды, қатарлары сиреп барады. 1941-45 жылдардағы соғыс туралы жаңа ұрпақ тек фильмдер мен кітаптардан білетін уақыт та жақындап қалды. Біздің буын - байланыстырушы рөлін ғана атқаратын сыңайлы. Өйткені, біз отты жылдар туралы оның тікелей қатысушыларынан естідік. Біз балалық шағымызда беліне байланған бос жеңділерді, ағаш арбадағы мүгедектерді және балдаққа сүйенген, бір аяғы кем жарымжан жандарды жиі кездестіретінбіз. Бізге олардың неге осындай күйге түскенін түсіндірудің қажеті жоқ еді. Біздің әкелеріміз бен аналарымыз төрт жыл бойы майдан даласында және тылда қиын жолдардан өтті. Біз - Роза, Тильда, Асқар, Асан бала кезімізде ата-анамыз Әнуар мен Күләштің сол қиын кездері туралы айтқан әңгімелерін тыңдап, сол буынның ұрпағы үшін қолынан келгеннің бәрін жасағанын және жеңгенін білдік. Алайда, ата-аналарымыз естеліктерімен жиі бөліскенімен, шамасы, оларға бұл тақырып өте ауыр болды. Сол жылдары біз олардың айтқандарын санамызға түйе бердік. Өкініштісі, әкеміз өмірден ерте озды. Қарғыс атқыр соғыс оның денсаулығын алып тынған еді. Небары 42 жасында төрт ұл-қызын анамызға тастады да кете барды. Қазір біздің жасымыз әкемізден үлкен, есейіп қалған балаларымыз бар, немерелерімізді де көрдік. Аллаға шүкір, бізде бәрі жақсы, бірақ соның өзінде біз әкеміз шыққан биікке жеткен жоқпыз, ол бізге арман болып қала береді. Енді әкеміздің соғысқа дейінгі жылдардағы жастық өмірі туралы қысқаша баяндасам. Дүниежүзілік зұлматтан бұрын Әнуар сол кездегі Жамбыл қаласының орталығындағы Мәдениет және демалыс саябағының жанында орналасқан Ленин атындағы орта мектепте оқыды. Құрдастарының айтуынша, мектепте ол ең үлгілі оқушы болған, бірақ сонымен бірге тентектігі де бар екен. Орта білім алып, қазіргі Байзақ ауданының орталығы Сарыкемер ауылында сауатсыздықты жою (ликбез) курсының мұғалімі болыпты, сондай-ақ облыстық халыққа білім беру бөлімінің жанындағы "Орыс тілі мен әдебиеті" факультетінде білім алады. Бойында жастық жігері қайнап тұрған әкеміз қазақша күрес үйірмесіне де қатысып, жарыстардан жүлде алып жүрген. Сенбі күндерінің бірінде Әнуар саябақтың би алаңында өзінің өнерін көрсеткен ғой. Жалпы, өзі көрікті, сымбатты жігіт болған. Туыстарының айтуынша, әкемізді он алты қыз әскерге шығарып салған.

Міне, әкем айтқан соғыстың кейбір эпизодтары. Әнуар Қошмамбетовті 1941 жылы 15 маусым күні Қызыл Армия қатарына шақырады. Бір апта бойы қалалық әскери комиссариатта дайындықтан өтеді, саптық адыммен жүруді, шұлғауларды орауды және әскери қызметтің басқа да бастапқы дағдыларын үйренеді. 22 маусым күні жас әскерге шақырылушыларды вокзалға алып келген екен. Олар вагондарға отыруға дайындалып, туған-туыс, жақындарымен қоштасып жатады. Кенеттен радиотолқыннан: "Бүгін таңғы сағат 4-те соғыс жарияламай, неміс әскерлері біздің елімізге шабуыл жасады, үлкен аумақтағы шекарамызды талқандады..." деп хабарлайды. Жамбылдық жастардан жасақталған құрам сол бойы Алматыға, ол жақтан майданға жіберілген. Әнуар жауды жеңу үшін майданға аттанып бара жатқанына қуанды, бірақ анасы Ақшай мен ағасы Мұратпен қоштасқанына мұңайды: «Енді мен оларды қашан көремін?» деп қамықты. Қалған туыстары әкеміз үшін күндіз-түні дұға еткен көрінеді. Ұзақ сапардан кейін шақырылушылар тыныштық орнаған үлкен полигонға келіпті, жақын маңда орман бар екен. Оларға киім-кешек таратылады, соңында әскери қару-жарақтар, мылтықтар үлестіріледі. Жас жауынгерлер көп ұзамай ұрысқа кірісіп кетеді, оларды неге тікелей өрт сызығына жібергенін түсіну қиын. Табан астында жоғарыдан отты жалын құлай кетеді екен. Жаңадан құрылған жаяу әскерлердің сиреп қалған қатары аспаннан төнген жау ұшақтарына шабуыл жасай береді. Сондай бір сойқан ұрыстардың бірінде командир тек айқайлап үлгереді: "Орманға! Орманға жүгіріңдер!» деген бұйрық еді бұл. Жарылыстардың, пулеметтің жер жарған даусы сондай қорқынышты. Мылтықтың өзін атуды әлі үйренбеген сарбаздар орманға жүгіре жөнеледі, олардың кейбіреулері оған жете алмай мерт болып жатты. Менің әкемнің бірінші күні майданда осылай басталған. Соғыстағы жауынгерлердің денінің дене бітімі күшті және рухтары мықты болған екен. Әкемнің взводында жарылыстардан қатты қорқатын, физикалық тұрғыдан да әлсіз Жолжан есімді жас жерлесі болыпты. Ол Әнуардан өзін жалғыз қалдырмауды өтінген, әркез жанында болуға тырысқан. Демалса да, ұйықтаса да ол жалғыз қалмас үшін әкеміздің қасынан табылатын көрінеді. Осы секілді бозбалалардың да майданда болғанын мойындау керек. Алайда, қазақтардың дені жоғары жауынгерлік қасиеттерін көрсеткен. Мұны тек кеңестік әскери басшылардың ғана емес, сонымен қатар қарсыластардың да естеліктерінен аңғаруға болады.

Десе де бұйрықты орындамау солдаттың қорқақтығынан болмайтын жағдайлар да кездескен екен. Мәселен, жасы егде тартқан қазақ жауынгерінің бірі бұйрыққа бағынбағандықтан, взвод командирі оны сап алдында сөге бастайды. Взвод командирі барған сайын өршеленсе де, сарбаз ешбір эмоциясын білдірмеген күйі сілейіп тұра береді. Мұны сарбаздың қыңырлығы деп түсінген командир одан бетер ашуға беріліп, айқайлай береді. Сол кезде ғана шыдамай кеткен Әнуар саптан алға озып, командирді сабырға шақырып, оған солдаттың орыс тілін білмейтіндігін, сол үшін бұйрықты орындалмай жатқанын түсіндіруге тырысыпты. Ашуға мініп алған взвод командирінің оны тыңдауға мұршасы жоқ. Әнуарды жағасынан алып, шені үлкенге қарсы шыққан үшін жазаға тартуға бұйрық берген. Осы сәтте қастарынан өтіп бара жатқан шені жоғары офицерлердің бірі мұндағы шуды байқап қалып, мән-жайға қаныққан көрінеді. Взвод командирінің есебі мен қатардағы жауынгердің түсініктемесін тыңдап болған ол әлгі жазаның орындау тәртібін жойған екен. Әкеміз шайқас кезінде жердің бәрі өртеніп жатқандай күй кешетіндерін де еске алатын. Жарылыстардың күші зор болатыны сонша, кейде Қызыл әскердің қайда екенін, дұшпандардың қайда екенін аңғару қиынға соғады екен. Құлақ болса да бітеліп қалады. Тек снарияд жарықшақтары мен қаңғыған оқтан аман екеніңді ысқырған оқтардың төбеңнен жанап өткенінен сезінесің. Бұл уақытта бірнәрсе туралы ойлаудың өзі мұң, командирдің дауысын естисіз: «Алға! Отан үшін! Сталин үшін!». Сол сәтте тұрасың, жүгіресің, атасың. Бірақ бұл тозақ бітпейтін сияқты, кенеттен - үнсіздік. Тағы дауыс: «Кім тірі?» Сонда ғана: «Мен өзім тірі сияқтымын» деп түсінесің. Алайда, бүкіл денеңнің қалай ауыратынын сезіне бастайсың. Айналаңа барлай қарағанда, басқа тірі қалған адамдарды да көресің, олар да тұрып жүруге икемделіп жатады. Сол сәтте ғана бұл шайқаста жеңіске жеткеніңді ұғынғандай болып, бір қуаныштың сәулесің көресің. Майдан даласында жарақаттанудан аулақ болу мүмкін емес, өйткені өзгенің артына жасырына алмайсың, ең құрығанда штыкпен шабуылдауға тура келеді. Менің әкем алғаш рет 1941 жылы Мәскеу түбіндегі ұрыста қолынан жарақат алыпты. 1942 жылы Звенигородта, 1943 жылы Гжатск (қазіргі Гагарин) маңында жіліншегінен, оң санынан жарақат алған, 1944 жылы Митавада (Елгава) сол аяғына оқ тисе, 1945 жылы цистернаға өртеніп кете жаздапты. Әйтеуір Жаратушы Әнуарды бүкіл соғыс кезінде өлімнен құтқарып отырған ғой. Шайқастардың бірінде кеудесіне соққы тигенін сезсе де, алға қарай жүгіре береді. Тек шайқас аяқталғаннан кейін ғана, тонының қалта тұсынан, жүрегіне жақын жерден тесік пайда болғанын көреді. Әкем қалтасынан комсомол билетін шығарғанда, онымен бірге оқ алып шығады. Қаңғыған оқ алыстан ұшып келіп, матаны, билеттің сыртқы мұқабасын тесіп өтсе де, кеуде қалтасындағы құжаттың соңғы тығыз мұқабасында тұрып қалыпты. Бұл комсомол билеті басқа отбасылық жәдігерлермен бірге інім Асанның үйінде сақтаулы тұр. Жаяу әскер сапында жүрген әкем сержант болды, одан бөлімше командиріне дейін көтерілді. 1944 жылдың соңында жаңадан полк құрылып, командир: "Темірмен кім жұмыс істей алады және кімнің орта білімі бар?!» деп сұрайды. Әнуар Жамбылда қаңылтыр цехында көмекші болғанын есіне алып, «Мен!» дейді. Осылайша ол танкистер қатарына ауыстырылады. Танктің тар кабинасында экипаждың үш мүшесі бір-біріне тез үйреніп, бір отбасы сияқты болып кетеді. Әнуар, содан кейін жиырма үш жасар тағы бір жігіт және жолдастарының әкесі, ол амал жоқ командир болған. Өз жауынгерлері мен жауынгерлік машина үшін, оқ-дәрілердің ең аз шығынымен жауынгерлік тапсырманы орындау үлкен жауапкершілікті қажет етеді. Танктер әрқашан шабуылдың басында жүреді, жаяу әскердің жолын кесіп өтеді, жаппай атыс пен әуе бомбасын бірінші қабылдап алады. Жаяу әскер танкистерге әркез құрметпен қарайды. 1945 жылдың көктемі екен, фашистер әкемнің танкін Берлин бағытында төңкеріп тастапты, оларды кеңестік жаяу әскерлер құтқарып қалады. Танк қатты соққыдан өртке оранған. Ал экипаж мүшелері естерінен танып қалды. Әнуар төменгі жақтан шығуға тырысыпты, бірақ люк кептеліп қалған. Бір кезде түтін мен ауырсынудан әкем де есін жоғалтады. Жаяу әскер сапында өтіп бара жатқан сарбаздардың бірі пальтоның шетін байқап, жоғарғы люк арқылы танкистерді шығарып алған екен. Алайда, жекпе-жекті жалғастыра отырып, олар үш жараланған адамды көктемгі қарға жатқызуға мәжбүр болған, онда оларды бір күннен кейін ғана госпитальға жеткізіпті.

Ауруханадағы дәрігерлер әкесінің күйіп қалған аяғынан гангрена басталады деп қорқып, оны кесіп тастағысы келген екен. Алайда, палатадағы көрші сарбаздар: «Соғыс аяқталып, үйіне қайтатын жас жігітке көмектесіңіздер, оның аяғын сақтап қалуға күш салыңыздаршы», - деп сұрайды. Бірақ та дәрігерлер аяқты аман алып қалуға күмәнмен қарайды. Өйткені, ол үшін бірнеше операция қажет әрі әрқайсына да жансыздандыратын укол салу керек. Ал оған жаралы жауынгердің жүрегі төтеп бере ала ма? Он ойланып, жүз толғанған ақ халаттылар ақыры күйген аяқты кесуден сақтап қалуға шешім қабылдапты. Жансыздандыратын препараттың әсері із-түзсіз өткен жоқ, көптеген жылдар өткеннен кейін есте сақтау қабілетін төмендетті. Бірақ содан кейін, әкем соғыста ампутациядан аулақ болды, ал тері жамылғылары бір аяғынан екінші аяғына біртіндеп ауыса берді. 1945 жылы 9 мамырда Әнуар репродукторлар бойынша фашистік Германияның берілгені туралы хабар салтанатты түрде жариялаған кезде бүкіл денесі таңылған күйінде жатты. Аурухананың ашық терезелерінен музыка, көңілді әндер естілген, барлығы бір-бірін қатты құттықтап жатыр. Әкенің өзі осы сәтті жүрекжарды өлеңінде былай суреттейді: Жата алмадым төсекте. Аяқты шешіп, Төсектен түсіп Айналған басқа қарамай, Текшеге келдім, көшені көрдім Ауырған жанды аямай. Көшені көріп, қуанып Кетіппін талып, жығылып… Сондай қуаныштан әкеміз аяғындағы таңғышты шешіп, көз жасын төгіп төсегінен тұрған ғой. Ауырсынуы мен басының айналғанына қарамастан, терезеге жақындап, көшедегі қуанып жатқан халықты көріп, өзін-өзі игере алмай құлап қалған. Бұл біздің әкеміздің соғыс туралы қысқа әңгімелері. Соғыс жас жігіттің қабырғасын қатайтты, бұғанасын бекітті. 1946 жылы ересек, жетілген адам болып туған үйіне оралды, ол кезде кез-келген жауапкершілікті өз мойнына алуға дайын болды. Өмір оған сынақтар берді, тіпті кейде күтпеген, ауыр сынақтарға салды. Ол соғыс сынағы еді. Ең бастысы, әкелеріміз жауды абыроймен жеңді. Біз, оның балалары, кіммен кездессек те, Әнуардың көзін көргендер және білетін замандастары ол туралы тек жақсы естеліктер айтады. Оны әрдайым айналасында болып жатқан барлық нәрсеге бей-жай қарамайтын, қайырымды, адамгершілігі мол жан ретінде сипаттайды. 1949 жылдың күзінде кеңес халықтарын сталиндік жаппай қоныс аударуы кезінде Жамбыл облысы Талас ауданы Майтөбе совхозының кентіне грек ұлтының өкілдері келеді. Олар әжептәуір көп болатын, арасында қарттар мен балалар да бар. Ызғар мен нөсер жаңбырдан қорғану үшін барлығы ауыл шетіндегі алаңда тұрғын шұңқырды ықтап тұрады. Әнуар кешкісін жұмыстан оралған соң, сол адамдардың жанынан өтіп бара жатып, «Сіздер кімсіздер, қайдан келдіңіздер, сіздерді кім күтіп алуы керек?» деп сұрайды. Әлгілерде үн жоқ, өйткені орыс тілін білмейді екен. Әкем олардың жер аударылғандар екенін бірден түсінеді, бірақ жергілікті биліктің ешқайсысы гректерді бір жерге орналастыру жайын әлі ойлап үлгермеген. "Көмектесу керек!",- деп шешкен Әнуар гректерді өзі оқу ісінің меңгерушісі болып жұмыс істейтін мектепке шақырады. Күзетші әкемізді танитын болған соң, барлығын бір сыныпқа орналастырған екен. Келесі күні қоныс аударушыларды ауыл тұрғындарының үйлеріне бөліп тастайды. Бұл эпизодты біздің кіші ініміз Асанға Әнуар Кәрімбайұлының ұлы екенін білген бір қарт грек әйелі Петаниди Мария Димитриевна айтып беріпті. Әкеміз қолы ашық, қонақжай қазақ болған, адамдарды ұлты бойынша бөлмеген. Мектепте жай ғана мұғалім бола жүріп, әртүрлі ұлттан құралған ұжымды біріктіре білді. Онсыз бірде-бір мереке өтпейді екен. Мұғалімдердің ішінде қазақтар да, орыстар да, украиндар да, татарлар да бар. ол кез келген іс-шараны бастау үшін әдемі сөздерді таңдайды, қажетті оқиғаларды суреттейді. Керек болса, музыкалық аспапта ойнайды, билейді, бірнеше тілде ән салады. Мектептен тыс уақытта Әнуар көршілерімен тығыз қарым-қатынаста болады. Сұрақтарына тең дәрежеде, сауатты жауап беретін. Олардың кез-келгенімен ортақ тіл табысаты. Сондықтан да ол айналасына құрметті болды, сыйы арта берді. Мысалы, ол өзінің көршілері Андреймен және Фридамен неміс тілінде сөйлесті, ол мұны майдан жүргенде үйреніп алған. Біз сүйікті әкемізді сағынышпен жиі еске аламыз. Ол бізді өзінің биік болмысымен, өнегелі ісімен тәрбиеледі. Жары, біздің анамыз Күләшқа да өте сыпайы, ұқыпты қарады, жылы қарым-қатынаста болды. Анам күні бойы үй шаруасымен жүретін, бәрін қолмен жасайтын. Бізде тұрмыстық техника, газ, электр плитасы деген болған жоқ. Оның тіпті газет оқуға да уақыты болмайтын, сондықтан әкеміз жұмыстан келгенде анамызға жаңалықтарын айтып, оған арналған әндерін шырқайтын еді. Ол әрқашан анамыздың ашуын күліп отырып жеңетін, оның әзірлеген тағамын ешкім дайындай алмайды деп мақтайтын еді. Әкеміз балаларының жан-жақты дамуына көңіл бөлген. Ал өзі Алматы қаласында жоғары деңгейдегі партия қызметкері Кәрімбай Қошмамбетовтың отбасында тәрбиеленген. Атам, өкінішке орай, Әнуар небәрі 8 жасар бала кезінде ерте өмірден озыпты. Бірақ Кәрімбай кішкентай кезінен екі ұлына би, ән айтуды, коньки тебуді үйреткен. Жамбылдағы орта мектеп мұғалімі ретінде біздің әкемізде мұндай мүмкіндік болған жоқ. Алайда, ол өз қолымен шана, коньки жасап беретін, шахмат тақтасын фигуралардың толық жиынтығымен сыйға тартқаны бар бізге. Қысқы жексенбі күндері бізді шанамен сырғанатып, коньки тебуді үйретті. Жазғы демалыстар мен кештерде әкеміз бізбен дойбы, шахмат ойнайтын еді, қазақ, орыс, татар, өзбек әндерін үйрететін еді, би билетті, ұйықтар алдында кітап оқып берді: халық ертегілерін, эпостар тыңдап өстік. Оның ішінде "Қобыланды батыр" жыры ерекше әсер қалдырған бізге. Соғыс Әнуардың денсаулығын алып тынды дедік. Жүрегі жыл өткен сайын сыр беріп, тек жеңіл-желпі жұмыстар істеді. Ол кездегі медицина науқастардың диагнозын дұрыс қоя алмайтын, дұрыс қойса емдей алмайтын жағдайда еді. Бәрі күтпеген жерден тез аяқталуы мүмкін екенін түсінген ол әкесінің құжаттарын іздей бастады. Әнуар көп күнін архивтерде өткізіп, атамыз Кәрімбайдың әріптестерімен, оның көзін көргендермен кездесті. Түнде, көбінесе керосин шамының жарығымен қағаздарын ақтарып, жиналған деректерінің негізінде материал жазып, "Таң атқанда" атты көркем кітабын жазды. 1957 жылы ол Мәскеуге, Орталық органдарға Кәрімбай Қошмамбетовтің мемлекеттің қалыптасуына қосқан үлесі туралы дәлелдермен хат жолдады. Орталықтан облыстық партия комитетіне К.Қошмамбетовтің өмірі мен қызметі мәңгіге қалуға лайықты екендігі туралы ресми хабарлама да келді. Біздің қаламыздың орталығында, стадионның жанында ескерткіш тұрғаны, әрине, басқа да азаматтардың да еңбегі бар, бірақ әкесінің тиісті бағасын алуына қол жеткізген, осы іске бастамашы болған Әнуар Кәрімбайұлының еңбегі. Әпкеміз Тільданың мынадай естелігі бар: «1959 жылы 9 мамыр күні болатын. Мен 5 жастамын. Әкем мені шеруге ертіп барды. Бұл керемет күн еді: әдемі киінген жауынгерлер, гүлдер, жалаулар, шарлар, музыка! Әкемді ардагерлер, әскерилер қарсы алды. Олар сол кезде жас еді, қырықтан енді ғана асқан азаматтар көбісі. Барлығын әскери киімдер киіп алған, кеуделерінде орден-медальдар жарқырайды. Әкем балмұздақ сатып алып берді, балаға бақытты болу үшін бұдан артық не керек? Шеруден кейін зауыттың ауласында концерт болды. Оған адамдар да көп келді. Әртістер де, көрермендер залынан тілек білдірушілер де өнер көрсетті. Кенет әкем сахнаға көтеріліп, чечетка биін биледі, бәрі тапжылмай отырып тамашалады. Би ду қол шапалақпен аяқталды. Әкем қошемет көрсеткені үшін көпшілікке алғыс айтып, қатысушыларды мерекемен құттықтады, ал мен қуанышты, жымиған Әкеге зор ықыласпен қарадым". Әкеміз дәл осындай жас, әдемі, көңілді, сүйікті күйінде біздің жадымызда қалды! 

  Аскар ҚОШМАМБЕТОВ, 

 Тараз қаласы 

 Фото Қошмамбетовтердің отбасылық архивінен алынды