Қоғамдық көліктердегі түйткіл

      Асқақтаған баға Алматыда ғана Қоғамдық көлікке міне қалса бол­ғаны келеңсіздікке тап болатынын жұрт жақсы біледі. Бірақ мінбесе тағы болмайды. Ал, ірі мегаполис са­на­латын Алма­тыдағы асқақтаған баға қоғамдық кө­лікті тұтынатын қара ха­лықтың қал­тасын қағып бітті. Онсыз да шеке майы шылқып жүрмеген жұрт­тың қалтасын 80 теңге көтер­мей­тіні анық. Өйткені мұндай баға рес­публика­мыздың ешбір аймағында жоқ. Рейтинг.kz зерттеу агенттігінің «Қазақстанның ірі қалаларындағы қоғамдық көлікте жол жүру ақысының қолжетімділік рейтингі» атты зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша бас қаламыз Астананың өзінде жол жүру құны – 60 теңге болса, Атырау, Өс­кемен қалаларында да осындай баға. Ал, Талдықорған, Қарағанды, Қы­зылор­да, Қостанай, Петропавл, Орал қалаларында 50 теңгені құрайды. 45 теңге төлеп қоғамдық көлік қызметін пайдаланатындар Ақтөбе, Көкшетау, Павлодар, Тараз, Шымкент қалаларының тұрғындары екен. Ал Қазақстан бойынша қоғамдық көлікте ең төмен баға 35 теңгемен жүретіндер Ақтау қаласының жұртшылығы екен. Иә, шынында да қарап отырсаңыз аспандаған баға да, ауытқып тұратын баға да Алматыда. Мәселен, қаладағы халықтың көпшілігі мінетін авто­бус­тармен жүру 80 теңге болса, ша­ғын га­зельдер 50 теңге. Есесіне мұндай га­зель­дерде жолда жүру би­леті жарам­сыз болып табылады. Яғни, еңбек­теген баладан, еңкейген қарияға дейін (мейлі ол Ұлы Отан со­ғысының арда­гері болсын) жолақы­сын төлеуі қажет. Көпшілік жұрттың көңіліне медеу бо­лып жүрген мұндай газельдердің бір­қатары 50 теңгені тұ­рақты ұстап тұрса, біразы бағаны 60 теңгеге өсірді. Ертең біразы 70 тең­ге деуі де мүмкін. Яғни, жұрт кондук­торлар қанша десе, сонша теңгені беруге мәжбүр. 80 теңге деп міз бақпаған авто­бус­тардың жүргізушілері мен кондук­торлары бағаның көтерілуін жолда жүру билетімен жүретіндердің кө­беюімен байланыстырады. Жолда жүру билетін көрсеткен жолаушыларды көрсе кондуктор­лар­дың шеке басы тырысып-ақ кетеді. Ондайда жолаушылардың да қарап қалмасы анық. – Неменеге тыржиясың? Мұны да 5 000 теңгеге сатып алдық қой, ешкім тегін сыйлаған жоқ, – деп күңкілдеп жатады кейбірі. Басында 80 теңге дегенді естігенде жағасын ұстаған халық, амалы жоқ болғандықтан бұған да төзді. Өйткені барлығының бірдей жеке көлікпен жүруге жағдайы жоқ. Осылайша ха­лықтың бұл бағаға да еті үйренді. Бірақ бағаны асқақтатуды білгендер, ав­то­бусқа мінген жұртқа жағдай жасауды білмейді. Адам өмірі ойыншық емес Алматы қаласында түрлі бағытта қан­шама қоғамдық көлік халыққа қызмет көрсеткенімен, оның сапасы сын көтермейді. Күнделікті бекітіл­ген жоспарды орындау үшін жүр­гізушілер алды-артына қарамастан, барынша жоғары жылдамдықпен жү­ремін деп, көлік ішінде отырған қан­шама жұрттың өміріне жауапты екен­діктерін естерінен де шығарып алады. Сондықтан да, автобусқа мінген жұрт межелі жеріне жетемін дегенше, жү­ректерін «қолына ұстап» отыруға мәж­бүр. Бұл – бір. Екіншіден, қоғамдық көлікке оның қызметкерлері адамды мінгестіріп, мінгізе беретіндіктен, ине шаншыр орын болмайды. Текетірескен жұрт бір-бірімен айқасып жатады. Егер қала ішіне қатынайтын барлық бағыттағы автобустар, өз міндеттерін дұрыс орындап, уақытымен тұрақты түрде жүріп тұратын болса, мұндай келеңсіздік орын алмас еді. Бүгінгідей нарық заманында бар­лық нәрсе ақшаға келіп тірелетіндігі белгілі. Жүргізушілердің алатын жа­лақылары жоспарды орындағанына қарай берілетіндіктен, олар да бір-бірімен амалсыз жарысып жүре­тін­діктерін айтады. Бұл тығырықтан қо­ғамдық көлік жүргізушілеріне тұрақты түрде жалақы белгілеу арқылы ғана шығуға болады. Бұл кезек күттірмей, шешуге тиіс мәселе. Өйткені, адам – қоғамның басты құндылығы. Оның өмірін ойыншыққа айналдыруға бол­майды. Жүргізушілерге жағдай жасау ар­қылы біз қарапайым халыққа да жағ­дай жасаймыз. Жылдамдықты арт­ты­рудың нәтижесінде қоғамдық көлік­тердің қатысуымен орын алатын жол апаттарына да осы кезде ғана тосқауыл қойылары анық. Сонымен қатар, ескеруге тиісті тағы бір жәйт, шаһар тұрғындарын шар­лата тасымалдайтын жүргізуші­лердің барлығы бірдей тәжірибелі мамандар емес. Олардың дені жібі түзу жұмыс таба алмағандықтан жүргізуші болып жүрген жастар. Автопарк иелері де жас жүргізушілерді жұмысқа аларда олардың тәжірибесіне мән беруі қа­жет. Әйтпесе бір қолы рөлде болғаны­мен, бір қолына ұялы телефонды алып емін-еркін сөйлесіп, көлік жүргізіп бара жатқан жас жүргізушілерді көзі­міз көріп жүр. Мұндайлар үлкендердің сөзіне құлақ аспайды да. «Қазаншының өз еркі, қайдан құлақ шығарсаның» керімен, қалай жүргізгісі келсе, солай жүргізіп кете береді. Ал, автобус ішіндегі бір тынбай сар­нап тұратын шетелдің даңғаза әуені мен ілініп тұрған жартылай жалаңаш­танған қыздардың суреті қоғамдық көлік қызметкерлерінің мәдениеттің ауылынан алыс екендіктерінен хабар беріп тұрғандай. «Біреудің қаңсығы», бізге қашан да «таңсық» көрінеді ғой. Әйтпесе, қ­а­зақ­тың әсем әндері мен күмбірлеген күй­лері қойылып тұрса, кім-кімнің де құ­лағының құрышын қандырмас па еді?! Иә, тізбектей берсек, айтуға тиіс кемшіліктер көп-ақ. Бірақ қоғамдық көлік қызметкерлерінің қызмет көр­сету сапасы туралы сөз еткенде олар­дың мәдениетіне тоқталмай кетуге болмайды. Бәрін бірдей мәдениетсіз деуден аулақпыз. Кейбір автобусқа мінгенде, жап-жас кондуктор балалардың үл­кендерге орын бергісі келмей, теріс қарап отыратын жастарға: «Қане, үл­кен кісілер мінді, орын береміз» деген сөздерін естігенде, «үлкенге – құр­мет» деген осы болса керек деп, қуа­нып-ақ қаламыз. Бірақ мұндай мәде­ниеттілікті бәрінен бірдей көре ал­май­мыз. Қарапайым халықтың «мал» болғаны ма? Бірде қала ішінде жүретін 11-ші нө­мірлі автобусқа отырған бола­тын­мын. Алматыдан тысқары жатқан Ақ­жар ауылына баруға тиісті бұл қо­ғамдық көліктің кондукторы біраз уақыттан соң, жолаушыларға аталған ауылға дейін бармайтындықтарын ескертті. «Соңғы аялдама «Шаляпина» болады, барлығыңыз осы жерден тү­се­сіздер» деді тағы да тықақтап. Осы сөзді есті­ген елуді алқымдаған бір кө­кеміз: – Қалайша сендер халықты қала­ған жерлеріңнен түсіріп кетесіңдер? Бізді межелі жерімізге жеткіз, әйтпесе түспейміз, – деді. – Қалай түспейсіңдер, біз ол жаққа бара алмаймыз, жолдың жиегінің барлығы қатып қалған қар, бұрылып шығу мүмкін емес, неге түсінбей­сің­дер? – деп зеки бастады көлік жүргі­зушісі. – Онда сен неге мұнша халықты мін­гізесің? Онымен қоймай жолақы­сын елден бұрын жинап аласың. Саған халық мал ма сонда, ақшасын тастап түс деген жеріңнен түсіп кете беретін. Неге алдын ала ескертпейсің, соңғы аялдамаға дейін бармайтынын, – деді ашуға булыққан ағамыз. – Мал болмағанда не болдың, айтқан сөзді ұқпай тұрсың ғой. Заң қуалағыш болсаң, анау ауылыңдағы қатқан қарды тиісті орындарға таза­латпайсың ба? – деп жүргізуші шағым айтқан жолаушыны малға теңеді беті бүлк етпестен. Жастарға үлгі боларлық жасқа жет­кен ағаларымыздың бір-бірімен жаға­ласып, жаға жыртысуға дейін бар­ған­дығы қоғамдық көліктегі мәдениеттің қандай деңгейiн көрсетсе керек. Сонда жолақысын төлеп тұрып, ме­желі жеріне жете алмаған жолау­шы­ның шағым айтуға қақысы жоқ па? Ол кісі жеке басының қамы үшін емес, бар жолаушының атынан шырыл­да­ғаны үшін «мал» деген сөзді есіту ке­рек пе? Көлік жүргізушісінің шектен шық­қан мұндай дөрекілігі автобуста отыр­ған өзге жолаушылардың да зығыр­данын қайнатты. Иә, көңілім құлазыған күйде тиісті жеріме жеткендіктен, автобустан тү­сіп қалдым. Ары қарай жүрудің де қа­жеті жоқ еді. Өйткені келесі аялда­ма­дан соң, автобустың ары қарай жүр­мейтіні анық еді. Оның үстіне ашуға мінген көлік жүргізушісі, мен тұрмақ үлкен кісілердің сөзіне құлақ асар емес. Автобус жүргізушісінің халыққа дұрыс қызмет көрсетпегенімен қой­май, жолаушыны «малға» теңеуі қай заңға сияды? Бұл неткен сорақылық? Демократиялы мемлекетте өмір сү­ріп отырсақ та, әркімнің осылайша ойына келгенін жасай беруіне бол­май­тын шығар. Өзгеге негізсіз дөрекі сөйлеу, оның үстіне адамды «мал» деп қорлау оның жеке құқығына қол сұғу болып табыл­майды ма? Иә, қазіргі таңда елдің бәрі күнделікті күйбең тіршілік күйін кетіргендіктен, ешбірінің сіркесі су көтермейді. Жас та, жасамыс та болмашы нәрсеге ашу шақырып, айқайлауға дайын тұрады. Біз бұл мақалада қоғамдық көлік қызметкерлерінің бәріне бірдей күйе жағудан аулақпыз. Біздікі тек қоғамда орын алған осы бір кемшіліктің орны толса, деген ниет қана. Шындығын айту керек, кейде жолаушылардың өзі де жолда жүру мәде­ниетін сақтай бермейді. Бірінің аяғын бірі басып кетсе, я болмаса бір-біріне байқаусызда қақтығысып қалса, аузына келгендерін айтып, бір-бірінің бетін жұлуға дайын тұрады. Мұндайда кондукторлар жұртты тәртіпке шақыра алмай әлек болып жатады. Осындайда маған біздің елде «Қоғамдық көлікте жүру этикасы» деген арнайы ереже қабылдау керек шығар деген ой келеді. Әрине мұндай ережеге жұрттың бәрі бағынуы керек. Ал, бағынбайтындарға айыппұл салынуы тиіс. Әзірге қоғамдық көлік қызметкерлері мұндай келеңсіздіктердің орын алуын тек жолда жүру билеттерін қолданушылардың көптігімен байла­ныстырып отыр. Жолда жүру билеті алынып тасталса, бірқатар мәселе шешілуі мүмкін. Бірақ қарпайым халықтың жағдайымен де санасуға тиіспіз. Мәселені «Өгізді өлтірмей, арбаны сындырмай» шешудің жолын қарастыруымыз керек. Алдағы уақытта жолақысын төлеу пластикалық жүйеге ауыстырылмақшы. Жолаушылар мен жүргізуші арасында тығыз бай­ланыс болмайтындықтан, осы кезде ғана біраз мәселенің түйіні тарқатылар. Бірақ оған дейін халықтың төзімі таусылмаса игі. Біраз мәселенің астарын ақтаруға тырыстық. Ендігі жерде «Алматы қаласы Жолаушылар көлігі басқармасы» қоғамдық көлік қызметінің айналасындағы қордаланған осындай мәселелерді шешуге атсалысса екен.  Гүлмира САДЫҚОВА