Өткен істен қорытынды шығармасақ, болашақта алға басу жоқ

  «Тарихтың үйретер жалғыз тәлімі –ешнәрсеге де үйретпейтіндігі»  Белгісіз данышпан. Өткен жылы қыста Түркістанда елдің құлағын елең еткізген оқиға болды. Ал­дымен қаладағы 20 бейүкіметтік ұйымдар бірігіп, «Асыл дінгек» атты қауымдастық құрады. Оның төрағасы болып Бақытжан Жүнісов сайланады. Адамдар, ұйымдар әдетте қай уақыта біріге бастайды? Әрине, жекелеген әрекеттері нәтиже бермеген уақытта. Қала әкімінің (бұл жақта аудан қаланың құрамында) жылдық есеп беру жи­налысында жарыссөзге шыққан қауым­дастық басшысы да сөзінің ең басында бейүкіметтік ұйымдардың қала әкімдігі тарапынан ешқандай қолдау таппай отыр­ғанына тоқталады. «Әкімшілік өз тарихын­да былтыр тұңғыш рет бюджеттен 2 млн тең­ге бөліп, конкурс өткізді. Бірақ жеңімпазы болып Шымкент қаласының бейүкіметтік ұйымы табылды. Мұның мән-жайын қала әкімінің орынбасары Жанболат Ибрагимов мырзадан сұраған кезде ол «конкурсқа Шымкент қаласынан келіп, қатысып, жеңімпаз болғаны біз үшін үлкен абырой» деп жауап берді. Сонда, Ибрагимов мырза қалтасындағы ақшаны өз балаларына емес, көршінің балаларына бергенін мақтан тұтқаны ма? Қаламыздың бас идеологына азаматтық қоғамды дамыту үшін өз қаламыздағы ұйымдарға жанашырлық танытса екен деген тілек айтар едік». Бұдан соң Б.Жүнісов мырза басқа да бірнеше күрделі мәселелерге тоқтала келіп (олар жайлы сәл кейінірек), сөзінің соңын «қалалық «Асыл діңгек» үкіметтік емес ұйымдары ассоциациясы қала әкімі Қай­рат Молдасейiтов мырзаның атқарған жұ­мысына қанағаттанарлықсыз деген баға бе­ріп, командасымен қызметтен өз еркі­мен кетуін талап етеді» деп аяқтайды. Бұл, әрине, патшаны Құдайдың жер­дегі көлеңкесі көретін қазақ үшін, оның ішінде жергілікті басшыны патшаның ба­ласынан кем көрмейтін күнгейдің қазағы үшін сенсациялық оқиға болады. Бірақ, мұндай оқиғаның өзі қазіргі әкімдерге бит шаққандай әсер етпейтін болып қалған. «Ауыр сөз естігенім – абыройдан айрылға­ным ғой» деп, орнын тастап жүре берген әкімді елімізде әлі ешкім ести қойған жоқ. Оның үстіне сын сөзді жоғарыдағы басшы емес, төмендегі қосшы – тіпті, халықтың аты­нан болған күннің өзінде де! – айтып отыр ғой. «Сын садағына ілігіпсің, барар жеріңді қарастыра бер» дейтін, титтей де болса әділдікті қолдайтын кеңес өкіметі де келмеске кеткен. Әкім командасымен отставкаға кететін шығар деп бір ай күт­кен (ХХІ-ғасыр келсе де қазақтың аңқау та­би­ғаты өзгере қойған жоқ қой) қауым­дастық өкілдері облыс әкімі Асқар Мыр­захметовтің атына Ашық хат жазуға мәж­бүр болады. Ол хат жергілікті «Тұран-ақ­парат» газетінің бетінде жарық көреді. Араға екі ай салып, әрең дегенде әкім жұ­мысынан кетеді. Кеткенде төмендеп емес, жоғарылап, өсіп кетеді. Қайтесіз, біз бір осындай, орыс елі секілді ақылмен, оймен адам баласы түсініп болмайтын, ешкімге ұқсамайтын ерекше елміз ғой. Бізде басқа тұрмақ, алты жыл үкіметті басқарған ке­зінде артында айта жүретін алты игі іс қал­дырмаған мырзамыз да, мемлекет бас­шы­сының өзі айтқандай «шаршаған соң» іс жүзінде елдегі екінші лауазымға ие бола қалған жоқ па? Молдасейітов те сол секілді алты жылға жуық отырғанда сыннан көз ашпаған, бірақ орнын босатуы өте қиын болған Шымкент қаласының әкімі Арман Жетпісбаевтың орнына барып топ ете қа­лады. Мейлі, басшылардың да бір білгені бар шығар, біздің де бұл мақаланы қолға алғандағы мақсатымыз –«хан сыртынан – жұдырық» жасау емес. Керісінше, қоғам жанашыры Б.Жүнісов сөйлеген сөзінде не айтып еді, сол кезде көтерілген мәселелер арада біраз уақыт өтсе де, бүгін де өзінің өзектілігін жойған жоқ қой, міне, біздің қозғарымыз осы. «Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев биыл әкімдердің атқарған жұмыстарын үш көр­сеткіш бойынша бағалауды талап етіп қойды. «Асыл діңгек» бейүкіметтік ұйым­дар қауымдастығы да қала әкімі Қайрат Молдасейiтов мырзаның атқарған қыз­метін осы үш көрсеткіштің талабына сай саралап көрді. Елбасының бірінші талабы – өндірісті жандандыру, халықты жұмыспен қамта­масыз ету. Қала әкімінің есебі бойынша былтыр 6 өндіріс іске қосылған. Оған 470 адам жұмысқа тартылған. Жұмыс­сыздық шарықтап тұрған қаламызда бұл көрсеткіш қарлығаштың қанатымен су сепкенмен бірдей ғана. Бұдан қала әкімі­нің барлық мүмкіншілікті толық пайда­лан­бай отырғанын көруге болады. Біздің ұсынысымыз – қала экономикасына қан жүгірту үшін ішкі резервтерді пайдалану. Яғни жабылып қалған өндірістерді іске қосып, қазіргі заманауи жаңа техноло­гия­мен жабдықтау. Мәселен, жөндеу-меха­никалық зауыты 20 жыл Т-16 тракторын шығарып, кезінде 1000 адамға жуық жұмыс істеген еді. Қазіргі таңда Кеден одағы құ­ры­лып, Беларуссиямен қайта қатынас орнады. Неге зауыт қожайындары ең бол­маса 100 трактордың бөлшектерін Бело­рус­сиядан әкеліп, зауытта жинау-құрас­тыру жұмысын бастамайды? Тағы бір мысал. Мен тігін фабрика­сы­ның бас инженері қызметін атқарған кезде онда 850 қыз-келіншек жұмыс іс­теген еді. Мауытыдан арнаулы жұмысшы киімін тігу оңай, әрі бағасы да қымбат. Шыққан өні­мін сатып алатын Қарағанды металлур­гиялық зауыты жұмыс істеп тұр. Фабрика қожайындары өндірісті іске қос­са қол­да­рын ешкім байлап отырған жоқ ғой. Осы екі мысалдан-ақ көріп отырған­дай, қаладағы барлық тоқтап қалған өн­дірістердің әрқайсысын жеке-жеке зер­де­леп, бағдарлама жасап, жандандыруға толық мүмкіншілік бар. Оған тек қана қала әкімінің жігері мен ынтасы қажет. Әкім тоқтап қалған өндіріс қожайындарына жекелендіру кезіндегі жасалған келісім-шартты көтертіп, ондағы үйіп-төгіп берген уәделерін орындауын қатаң талап етсе бол­ғаны. Егер олар өндірісті жүргізуге ниет білдірмесе, онда ұлттық меншікке қайтаруға немесе инвесторларға сатудың жолын қарастыруға болады. Біз әкімнің жаңадан индустриялды аймақ ашуына да қарсылық білдіреміз. Се­бебі, қаланың индустриалды аймағын ашу үшін 40 гектар көлемінде жер танабы бө­лініп, пайдалануға берілген. Қыруар қар­жы жұмсалып, бұл аймаққа техникалық, экономикалық құжаттар дайындалған. Бізге түсініксіз жері – неге шаш-етектен шығын шығарып, жаңа ғимараттар мен жаңа инфрақұрылымдары қайта салынып, индустриалды аймақ жасалуы тиіс? Одан да осы қаржыны тоқтап қалған өндірістерді жандандыруға және олардың ескі инфра­құрылымдарын жөндеуге жұмсаған әлде­қайда тиімді емес пе? Елбасының екінші талабы – әкім жұ­мысына экономикаға инвестицияны тарту деңгейіне қарай баға беру. Әкім өзінің есе­бінде инвестицияны игеру был­тыр 15 млрд 901 млн тенгені құрайды деп атап көрсетті. Оның ішінде респуб­ликалық бюджеттен 7 млрд 552 млн теңге, жергілікті бюджеттен 3 млрд 567 млн теңге, кәсіп­орын­дар мен ұйымдардың және халық­тың өз қаржысы есебінен 2 млрд 494 млн теңге игерілген бо­лып шықты. Бюджеттен бөлінген қар­жыны инвестициялық қаржы деп қарас­тыруға болмайды. Бұл – қате түсінік! Ин­вестициялық қаржы деп шетел­дік және отандық қаржы институттары мен отандық және шетелдік инвестор­лар­дың қаланың экономикасына құйған қар­жысын айтады. Әкімнің есебіндегі шағын және орта биз­неске «Максимум» аймақ­тық инвестиция­лық орталығынан бөлін­ген 151 млн теңгені ғана инвестициялық қаржы игерілді деп көрсетуге болады. Ал, бұл – өте төмен көр­сеткіш! Мен сондай-ақ қала әкіміне Қожа Ахмет Ясауи кесенесін «Әзірет-Сұлтан» мемлекеттік тарихи – мәдени қорық мұ­ражайынан бөліп алып, «Қожа Ахмет Ясауи мавзолейі» ұлттық туристік мекемесі етіп, жаңадан дербес, өзін-өзі қаржы­лан­дыратын, қаланың бас жоспары бойынша туристік ғимараттарды салуға бөлінетін қаржыны игеретін және инвестиция тар­туға ыңғайлы заңды тұлға құру туралы ұсыныс жасадым. Киелі кесенені сақтап, қалпына келтіру Мәдениет министрлігінің, ал кесенені пайдалану, яғни туристік ор­талыққа айналдыру Туризм және спорт министрлігінде құзырында болуы керек. Мысалы, темір жол вокзалын алыңыз. Вок­залдың ғимараты Мәдениет министр­лігіне қарасты, ал пайдаланушы «Қазақ­стан Темір жолы» болып келеді. Неге біз­дер орта ғасырлық сәулет өнерінің озық үлгісін, ұлттық асыл мұрамызға айнал­ған киелі кесенені нарықтың талаптарына сай пайдаланбай, мавзолейге туристерді тегін кіргізіп отырмыз? Біз «Қожа Ахмет Ясауи мавзолейі» ұлттық туристік меке­месін құрғанда не ұтамыз? Біріншіден, Үкімет ұлттық туристік мекеменің жүз пайыз құрылтайшысы болған соң, қала­мыз­да туристік кластерді дамытуға тікелей инвестиция тарту оңайланар еді. Екін­шіден, инвесторлардың қаржысын қалаға ТЭЦ салуға, ауыз су мен электр желісін жа­ңартуға, газ бен кәріз құбырларын тар­туға құюға мүмкіндік туар еді. Үшіншіден, мавзолей кешеніне кіруге билет құны қазақстандық туристерге – 1 АҚШ дол­лары, жақын шетел туристеріне – 10 АҚШ доллары және алыс шетел туристеріне – 100 АҚШ доллары болып белгіленсе, қала бюджетіне қыруар қаржы түсері анық. Қала әкіміне осы ұсыныспен облыс әкімі­не және Туризм және спорт министрлігіне хат жазуын өтінген едім. Бірақ, ол өтіні­шімді қабыл алмады. Әкім оның орнына: «Туризм және спорт министрлігіне барып-қайтасыз ба, жоқ па, өзіңіз шешіңіз» деп жауап берді. Мен, кіндік қаным тамған қаланың болашағы үшін Астанаға бардым. Министрдің орынбасары: «Бұндай мәселе Үкіметтің шешімімен қабылданады. Сол себептен, қала әкімі Министрдің атына хат жазып, өтініш жасауы керек. Ми­нистр­дің бұйрығымен Республикалық комиссия Түркістанға барып мавзолейді көріп, Үкіметке ұсыныс жасайды. Соңғы шешім Үкіметтің отырысында қабыл­данады» деді... Елбасының үшінші талабы – сыбайлас жемқорлықпен күресу белсенділігіне қарай бағалау. Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына арнаған биылғы Жолдауында, жемқорлық тек бір ғана мемлекеттік органның жұмысына емес, бүкіл елдің қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін дерт деп, сыбайлас жемқорлықтың түп-тамырын жоюға бағытталған нақты іс-шараларды күшейту қажеттігін тапсырды. «Қала әкімі болса, істеген ісіне қарасақ сыбайлас жемқорлықпен күресетін адамға ұқсамайды.... Оған себеп, интернеттегі қала әкімі туралы журналистік зертеу. Қала әкімі келгелі бері өткізген тендерлерден ұтып алған компания басшыларының құ­рылыстан еш хабары жоқ болып шықты. Мектеп директорлары жемқорлықпен ұсталып жатса да, қызметінен кетпейді. Оған себеп – халық біліп отырған дирек­тордың қылығын қала әкімі білсе де, біл­мегенсіп отыра береді» – деп жазыпты Б.Жүнісов мырза сол кезде. Байқап отырсыздар, ұсыныстың бар­лығы да нақты, әрі өміршең. Жалаң сы­наған желбуаз сөз емес. Жалпы, біздің Үкі­метімізге, одан да бұрын ішкі-сыртқы саясатты бағдарлайтын, ең маңыздысы кадр­ларды дайындау, сұрыптау мәселе­сімен айналысатын Президент әкімші­лігіне, жергілікті әкім-қараларға қандай жақсы идеялар ойлап тапсақ екен деп бас ауыртудың мүлдем қажеті жоқ. Халықтан түскен, журналистер жазған ұсыныстарды өмірге енгізуді үлгеріп жатса, соның өзі артығымен жетеді. Осы айтылған мәселе тікелей Түркі­станға да қатысты. Біз сұрастырып білсек, бір жылға жуық уақытта Б.Жүнісов мырза жасаған нақты ұсыныстар төңірегінде қолға алынып жатқан қызу қозғалыс жоқ болып шықты. Әсіресе, соңғы әрі ең ма­ңызды Елбасы талабы – жемқорлыққа қатысты өзіміз де «солай шығар-ау» деп отырғанбыз. Себебі, біздің басылымда былтыр жасы пайғамбар жасына жақын­даса да желігі басылмаған, оқушылар мен мұғалімдерге үлгі-өнеге көрсетудің орны­на, қоластында істейтін жас мұғалиманы өзі­мен көңілдестікке баруға мәжбүрлеп, он­дай арам ісі әшкере болып, мұғалиманың отбасының ойраны шығуына, балалы-шағалы жастардың ажырасуына тікелей себепкер болған мектеп директоры жайлы екі рет жазылған болатын. Әкім болса, абы­ройдан жұрдай болған, ұстаздар ауылы­­нан аластатылуға тиіс адамды қала­ның қасын­дағы басқа бір мектепке директор етіп тағайындапты. Сенсеңіз де, сенбесеңіз де осы! «Дон-Жуан» директорды қанаты­ның астына алып, қызғыштай қорғаш­тай­тын қа­лалық Білім беру бөлімінің бастығы соңғы кезде ауруханадан шықпайтын болып алыпты. Білетіндер «сол жерден зей­неткерлікке кететін шығар» дейді. Мей­лі, кім болғанда да ауырмасын, тезірек жазылып кетсін. Тек кетерінде өзінің ор­нына әлгі директорды қойып кетпесін де­ңіз. Дәл солай болып шықса, оған да таң­ғалмаңыз. Қайтесіз, Қазақстан ғой өзі­міздің. Оның ішінде Оңтүстік Қазақстан...                                                                           Шуақ Айбалтаұлы