ЖЕЛТОҚСАН КӨТЕРІЛІСІ - ТӘУЕЛСІЗДІККЕ ҰМТЫЛҒАН ҚАЗАҚ ЖАСТАРЫНЫҢ КҮРЕСІ

   Бейсенғазы Сәдуұлы, «Жел­тоқ­сан ақиқаты» қоғамдық бірлесті­гінің төрағасы: ЖЕЛТОҚСАН КӨТЕРІЛІСІ - ТӘУЕЛСІЗДІККЕ ҰМТЫЛҒАН ҚАЗАҚ ЖАСТАРЫНЫҢ КҮРЕСІ «Желтоқсан ақиқаты» кітабын жа­нары­ңа жас алмай, тебіренбей оқу мүмкін емес. Өрімдей жап-жас қыздар­ды тепкілеп, денелерін шылыммен күйдіргенде етінен өтіп, сүйегіне дейін жеткен екен. Шаш­та­рын құйқасымен жұлып алып, тәнінен етін ойып алса да, жастардың ләм-мим деп жақ ашпа­ға­нын оқыдық. Жанымыз күй­зелді. Кі­тап­тың құндылығы сол, бұрын айтыл­маған шындықтың беті ашылған. Осы аталған кітаптың авторы және «Жел­тоқ­сан ақиқаты» қоғамдық бірлесті­гінің төрағасы Бейсенғазы Сәдуұлы Нүкенге жолығып, қазақ жастарын қыршынынан қиған сол бір зұлматты күндердің ащы шындығын естiген едiк. – Бейсенғазы Сәдуұлы, «Желтоқсан кө­те­рілісіне» бертінге дейін стихиялы түрде болған деп баға беріліп келді. Ал осы кі­тапта желтоқсан ардагері Айша Айтжа­нова­ның айтуынша, оны астыртын ұйым ұйымдас­тырған екен. Кеңес заманында ұлттың тағ­дырына алаңдаған қазақтың марқасқа жі­гіттері астыртын ұйымдар құ­рыпты. Соны­мен бірге жастар ұлттық мүдде мен намысты ту етіп, алаңға өз ер­кімен барған. Ол да – факт. Ендеше, неге «Желтоқсан көтерілі­сіне – қазақ халқы­ның саяси санасының оянуынан болған көтеріліс» деген баға бе­рілмей отыр?  – Желтоқсан көтерілісіне ондай баға­ның берілмей отырған себебі, 1986 жылы жас­тарды жазалауға қатысқан бірқатар адам­дар қазір билік басында отыр. Олар «шын­дықтың беті ашылып қала ма» деген қор­қынышпен желтоқсан көтерілісіне қа­тыс­ты арнайы заң шығармау үшін, саяси және тарихи баға берілмеуі үшін күш салуда. Сондықтан да бұл мәселе әлі ашық күйінде қалып отыр. Келешекте олар орын­тақ­та­ры­нан кетіп, оның орнына ары таза адам­дар келген кезде Желтоқсан кө­терілісі өзі­не тиесілі бағасын алып, ал оған қатыс­қан қаһармандар құрметке бөленеріне шек келтірмеймін. Қазақ халқының мүддесін қорғаған зиялы қазақ жастары астыртын ұйымдар құрғаны туралы қазір естіп жатырмын. Бірақ, 1986 жылы ол ұйымдар туралы еш нәрсе білмедім. Мен алаңға өз еркіммен бардым. Дегенмен, Мұрат Әуезов бір ба­сылымға берген сұхбатында: «Мен тәуел­сіздікті аңсап өскен ұрпақтың өкілімін. Сондықтан да тәуелсіздік үшін күрескен жастардың бел ортасында жүріп, жақын достарыммен бірге ұйтқы болдым. Еркін сөйлеуге жағдай пайда болған 60-жылдары Мәскеуде оқып жүрген қазақ жастары «Жас тұлпар» деген ұйым құрдық. Негізі, біздің ұйымды аяқ астынан пайда болды деуге болмайды. Біз «Алаш» партиясының ұшқынынан алаулаған жалын едік. Сол жалын 1986 жылғы Желтоқсан көте­рілісі­мен сабақтасты. Мұны тәуелсіздік жолын­дағы ұрпақ үндестігі деуге болады. «Жас тұлпар» қанатын кеңге жайып, үгіт-наси­хат жұмыстарын Ленинград, Киев, Рига, Саратов сынды ірі қалаларда және Қазақ­станда жүргізді. Көкшетауда «Тың тұл­пары» деген ұйым құрылды. Ұйымның беделді мүшелері болған рухы жоғары, ұлттық санасы оянған Болатхан Тайжан, Сәбетқазы Ақатаев, Алтай Қадыржанов, Марат Сембі, Мақаш Тәтімов, Сәрсенғали Құспанов сияқты патриоттар құпия басқо­суларда төл тарихымыз бен ана тіліміз ту­ралы, бостандық жайлы көкейтесті пікір­лерімізді ортаға салдық. Алайда, мұны біліп қалған КГБ арамызға өз жансыздарын жіберіп, біз жайлы бүкіл мәліметтерді жи­нап, аяусыз соққы бермекші болғанда, оларды Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев тоқтатты. Мұны Димаш ағаның үлкен ер­жүректік шешімі деп білемін», – дегенін оқыдым. – Желтоқсан көтерілісі туралы шын­дықты ашуға билік неге қорқады? – Жоғарыда айтып кеткенімдей, 1986 жы­лы көтеріліске қатысқан жастарды оқу­дан шығарып, түрмеге тоғытқан, өлімге итер­­мелеген, қудалаған ары мен қолы бұлған­ған азаматтар «күнәміз халыққа жария бо­лып қалмасын» деп, қорыққан­дарынан шындықтың ашылуына тосқауыл қойып отыр. – 7552 әскери бөлімшенің прапоршигі В.А.Волковтың КСРО Жоғары Кеңесінің, «Адам құқығы жөніндегі» қоғамдық ұйым­ның өкілдері және тағы да басқа тұлғалар қатысқан комиссияға берген жауабында 1986 жылы 18 желтоқсанда, алаңда, ас­фальтта 120-150 адамның жатқанын айт­қан. Олардың бәрі – өлген адамдар еді. Жалпы сол көтерілісте қанша адам көз жұмды, нақты дерек бар ма? – Әлі күнге нақты дерек жоқ. Өзім 18-нен 19-на қараған түні көтеріліске қа­тыс­қан кезде жендеттердің қолынан екі қыздың қайтыс болғанын өз көзіммен көрдім. Қыз­дар аяқтың астында тапталып қалма­сыншы деген оймен үш-төрт жігіт бірле­сіп, қазіргі монумент тұрған жерге апарып, жатқыздық та, алаңдағы жастарға қосыл­дық. Кейін сол жігіттердің бірі Ержан Ұзақ екенін білдім. Ол екі қыздың есімі осы күн­ге дейін аталған жоқ. Волков айтқандай, қала сыртына 150-ден астам адамды апарып көмген деген дерек бар, бірақ оның қай жерге көмілгені құпия. Олардың жаназасы шығарылмады, арула­нып жерленбеді. Қайран жастар шейіт кетті. Қазір осындай оқиғаға куә болған адамдарды іздестіріп жатырмыз. Сол кезде жараланған қыз-жігіттерді, қардың астында жатқан қыздарымызды машинаға тиеп алып, Қаскелең жақтағы қоқыс төгетін полигонға апарып лақтырып тастаған. Жүруге күш-қуаты барлар бір-біріне тіреу болып, жолдан машина ұстап, қалаға жетті. Жүре алмағандары сол жерде қалып, қаза тапты. Гүлнәр Байбосынова деген қаһарман қызымыздың айтуынша, аязға тоңып, таяқтан әлдері құрығандықтан тек өз бастарын алып жүруге ғана шама­лары келген. Ал бойында шыбын жаны бар, бірақ жүруге шамасы жоқтар сол жер­де қалған. – Желтоқсан көтерілісі Алматыдағы бас алаңда ғана болмай, толқу бүкіл Қазақ­станды қамтығандығын естіп жатырмыз. Осы жайында сіздің қолыңызда қандай деректер бар? – Сол кездегі прокурордың газетке берген мәліметін оқыған едім. Онда «Ал­матыдағы бас алаңға 16000-18000 жастар жиналды» деген есеп берілді. Ал Респуб­лика бойын­ша 35 мың адам көтеріліске шыққан. Рес­публиканың көптеген аймақ­тарында кө­терілістер болып, оны Үкімет аяусыз­дық­пен басып-жаншып отырды. Мәселен, Талдықорғанда, Қарағандыда, Оралда, Шымкентте, Семейде, Маңғыс­тауда және Сәбира Мұхамеджанованың ұйымдас­тыруымен Өскеменде болды. Қарағанды­ның жастары 4-5 автобусқа отырып, Ал­матыға шыққан кезде жолдан милиция тоқтатып, оларды көліктен тү­сіріп алып, ұрып-соғып үйлеріне таратқан. Көкше­тауда болған көтеріліс кезінде тіпті ауыл­дың өзін ОМОН-ның арнайы жасағы қор­шап тұрған.Сол облыстарда көтеріліске шыққан адамдар қазір «Желтоқсан ақи­қаты» деген мен басшылық ететін ұйымға өздері келіп, мүшесі болып қабылданды. – Кітапқа тарихшы Мәмбет Қойгел­диев­тің де пікірін басыпсыздар. Онда ол: «Қазақ халқы өзін-өзі басқаратын уақыт жетті, ен­дігі уақытта мәскеулік орталықтың өктем­дігіне көне алмаймыз!» – деген тұ­жырым­ жасайды, Алаш қозғалысынан соң, араға 70 жыл салып, бұл – ұлттың мемле­кеттік тәуелсіздік мәселесін көтеруі еді», – деп тарихи баға беріпті. Тарихшының сөзін­де салмақ бар, ендеше, «Желтоқсан көтері­лі­сін» «Тәуелсіздік жолындағы күрес» деп ба­ғалау орынды шығар...  – Желтоқсанға «көтеріліс» деп баға бе­рілсін деген өтінішпен «Желтоқсан ақи­қаты» бірлесігінің 25 адамынан құралған белсенді топ Астанаға төрт рет бардық. Үкімет үйінің алдында журналистермен бірге митинг өткіздік. Парламент депутат­тарына талап қойған хатымызды тапсыр­дық. Көкірегі ояу, көзі ашық жастар өз­дерінің талаптарын қоя білді. Саяси сана­сы оянып, тәуелсіздікке ұмтылды. Бірақ, билік 1991 жылы қабылданған Елбасының №540 «Саяси қуғын-сүр­гіндерді ақтау» Жарлығын қалқан қылып, біздің сөзімізге әлі күнге құлақ аспай отыр. Бірақ, халық, зиялы қауым «Желтоқсан көтерілісі» деп мойындап отыр. Бұл кө­теріліске Кеңестік империялық саясатқа, бодандыққа, тота­ли­тарлық жүйеге қарсы шыққан «Тәуел­сіздік жолындағы күрес» деген мәртебе берілетін уақыт келді. Кеңес Одағының құрамындағы қалған 14 мемле­кетке еге­мен­дік Туын ұстатқан тәуелсіздік қарлы­ғаштары – қазақ жастары. Одан кейін қазақ жастарынан үлгі алған Балтық теңізі жағалауының елі көтеріліп, бірінші болып, одақтың құрамынан шықты. Қа­зақстанда дүмпу болып жатқан кезде Мәс­кеуде кон­ференция болып жатқан екен. Сол жиынға қатысқан жазушы ағамыз Советхан Ғабба­совтың айтуынша, «Ал­матыда көтеріліс болып жатыр» деген хабар келіп түседі. Сонда Кавказ халық­тары орындарынан атып тұрып, «Қазақ жасасын!» – деп ұран тастапты. Егемендік­ке жол салған желтоқ­сан қаһармандарын батырлар дәрежесіне көтеретін мезгіл келді. – Бейсенғазы аға, сіз де желтоқсан кө­терілісіне қатыстыңыз, таяқ та жедіңіз. Денсаулығыңызға қандай да бір зақым кел­ген жоқ па? – Басым қатты ауырады. Қан қысымым жоғарылап кетеді. Есте сақтау қабілетім нашар. Ол кезде жарақат алғанымызбен ауруханаға бару өте қауіпті еді. Өйткені, милиция алаңға барғандарды ауруханадан ұстап алып кетіп жатқандықтан дәрігерге бармадық. Мен Аягөзге кетіп қалып, Ал­матыға жаңа жылда бірақ келдім. Сон­дық­тан да басымдағы жарақатты желтоқсан­дағы көтерілісте алғанымды дәлелдеу мүм­­кін емес. Бұл – тек менің басымдағы ғана мәселе емес, мүгедек болып қалған жан­дардың өзі оны мойындата алмай отыр. – 20 шаршы метрлік аядай ғана бөлмеге Желтоқсан көтерілісіне мұражай ашып­сыздар. Мемлекет тарапынан бұл іске неге қолдау жасалмай отыр? – Мұражай ашқан кезде Алматы қала­сы­ның әкімі Ахметжан Есімовке хат жаз­дым. Бір азаматтар мұражай салуға қар­жылай көмек беруге ниет білдірді. Содан қала әкімінен мұражай салатын жер сұ­радым. Ол кісі мені Алатау ауданының әкіміне, ол Жер бөлу комитетіне жіберді. Ал Жер ко­митеті маған Шаңырақ ықшам ауданы­ның қоқыс төгетін полигонының қасынан 10 соттық жер берді. Қатты күйі­ніп кеттім. Бастығына барып: «Қалайша ұялмай маған мына жерді беріп отырсың­дар? Біріншіден, санитарлық нормалар ескерілмеген қо­қыс­тың үстіне қалайша мұражай саламын. Оған оқушыларды, студенттерді және адам­дарды қалай ертіп келемін», – деп би­ліктің мұндай қорлы­ғына төзе алмаған мен 10 соттық жерден бас тарттым. Мен осы мәселемен Азат Перуашовқа шығып жатырмын. Ол кезінде желтоқсан қаһармандары бір жыл қоғамдық транс­портта тегін жүруі туралы бастама көтерген еді. Бірақ, ақша аударылмағандықтан, бұл бастама аяқсыз қалды. Біз тіпті авто­парк­тердің бастықтарымен келісім шартқа да отырған едік. Ең соңында бәрі сиырқұйым­­шақтанып, тегін жүру билеті берілмей қалды. Дегенмен, «желтоқсан көтерілісінің қаһарманы» деген куәліктің арқасында автобуста тегін жүріп жүр. Автобустың кон­дукторлары өзіміздің қазақтар ғой, олар желтоқсан куәлігін көрсеткен аза­маттарға «Сізге рақмет» деп жол ақысын алмайды. Міне, қарапайым халық жел­тоқсаншыларды осылайша қадірлейді. Оларға Үкіметтің қаулысы да, ақшасы да қажет емес. Ал жол полицейлері автокө­ліктегі желтоқсаншыны тоқтатқан кезде ол «Желтоқсан көтерілісінің қаһарманы» деген куәлігін көрсетсе, олар әскери сәлем (честь) береді екен.Біздің ұйымнан куәлік алған 200 адам қоғамдық көлікте тегін жүріп жүр. – Желтоқсан көтерiлiсінде қуғын-сүргін­ге ұшырағандар толығымен ақталып бітті ме?  – Ақталу қағазын алу өте қиын. «Жел­тоқ­­сан ақиқаты» қоғамдық бірлестігінен тек 40 адамға ғана ақталу қағазын әпердім. Ақталған азаматтар ертең сотқа шағым­да­нып, моральдық өтемақы сұрай ма деп қорыққан Үкімет ақталу қағазын беруден тайсақтап отыр. Сондықтан да барлық жел­тоқсаншы ақталып шықпай, соттан моральдық шығын талап етпеу туралы біз­дің келісіміміз бар. Біздің бірлестіктің 250 мүшесі бар. Қазір біз қайтыс болған жел­тоқ­саншылардың басына өзіміз қаржы шы­ғарып, тас белгі қоюдамыз. Биыл Сә­бира Мұхамеджанованың басына тас бел­гі қойдық. Ол білім алған Өскемен қала­сын­да­ғы гуманитарлық педагогикалық кол­леджге мәрмәр тастан тақтайша қойдық. Сәбира 16 жасында педколледждің бірін­ші курсында оқып жүріп, 19 қызды алаң­ға ертіп шыққан. КГБ сұраққа алғанда: «19 қызды алаңға ертіп апарған менмін, кінәлі де жалғыз өзіммін», – деп, бар кі­нәні өз мойнына алып, құрбыларын қу­ғын-сүргіннен аман алып қалған. Содан КНБ-ның қыспағында қалған қыз қатты қысым мен жазалауға шыдай алмай кол­ледждің 4-ші қабатынан секіріп өлген. Қа­зір аман қалған 19 қыз тұрмысқа шы­ғып, балалы-шағалы болып өмір сүріп жа­тыр. Олар өздерінің бақыты үшін әлі күнге Сәбираға рақметін айтып, рухына құран бағыштап отырады. – Әңгімеңізге рақмет! Еліңіз үшін атқа­рып жатқан қоғамдық жұмысыңыздың зей­нетін көріп, мұратыңызға жете беріңіз!          Сандуғаш Серікқали