Біз бүгін басшылардан адалдық көріп жүрміз бе?
ҚАЗАҚТЫҢ МЕНШИКОВЫ, ҚАЙДАСЫҢ?
Біз бүгін басшылардан адалдық көріп жүрміз бе?
Жалпы, осы мемлекет дегеніміз не? Ғылыми тұрғыдан алғанда оның барлық елдер бірдей қалыптаған ортақ анықтамасы жоқ. Дегенмен, мемлекет аталу үшін оның жері (аумағы), шекарасы, сол жерде тұратын халқы, халықты басқаруды қамтамасыз ететін әскер, салық, әкімшілік секілді жүйелері болуы тиіс. Демек, мемлекет – халық қызметі үшін құрылған ұйым. Өкімет, басқаша сөзбен айтсақ, билік сол мемлекеттегі жұмысы арқылы халыққа қызмет етуші. Мемлекеттік қызметшілер ауыл әкімінен бастап ел басшысының өзіне дейін сол атының өзі айтып тұрғандай қызметшілер. Бірі төмендеу, бірі жоғары, енді бірі ең жоғары жалақы алатын, бірақ қызметші ғана! «Халыққа абыроймен қызмет етуден артық дәреже болуы мүмкін емес!» деген бүгінгі Елбасымыздың өзі. Яғни, бәрі де дана қазақ халқы «көпшілік Құдайдан бір жас қана кіші» деп сипаттама берген халықтың мүддесіне қызмет етуі тиіс. Ең ақыры дін де, оның ішінде ең соңғы, ең әділ деп саналатын ислам діні де, «Құдай сөзі» деп аталатын қасиетті Құран кітабы да халық үшін. Халық дін үшін емес, дін халық үшін!
«Екінші Ақаң» аталуға лайық Ақселеу ағамыз «Көктегі күнге, жердегі халқыма ырза емеспін!» деп көкірегі қарс айрылып, арманда кетті. Оның осы сөзі марқұмның соңғы тілегі бойынша құлпытасына ойылып жазылды... Ақаң бұл сөзді неге айтты? Шын мәнінде халқына арнап айтты ма оны? Қазақ ишарамен сөйлейді. Біздіңше, бірінші кезекте салмағы қара жерден ауыр бұл сөз елдің элитасына – қазақтың қаймағына арналған сөз. Себебі, мемлекетті гүлдендіретін, халқын әлем елінің алдына шығаратын да басшылар, ел аман, жұрт тынышта, соғыссыз-ақ өз елін өзгенің боданына байлап беретіндер де басшылар...
Сөзіміз жалаң болмас үшін үш қана ел тарихынан мысал келтіріп кетейік. Екеуі құдайы күнгі қоңсымыз – Ресей мен Қытай, үшіншісі – өмірбаяны бүгінгі қазақ халқының өмірбаянына ұқсас Малайзия. Сөзді Ресейден бастайық.
Өз бастауын 862 жылдан алатын бұл мемлекет тарихында
І Петрге жетер ел басшысы болған емес. Бұл біздің ғана жеке пікіріміз емес. Осыдан бір-екі жыл бұрын ресейлік 1-телеарна «Имя твое Россия» деген, бір жылға созылған арнайы хабар жүргізді. Ондағы мақсат – Ресейдің атын атағанда кімнің есімі бірінші болып елдің аузына түседі, соны анықтау болды. «Когда мы говорим партия, мы подразумеваем Ленин!» деп жазған В.Маяковскийдің сөзімен айтқанда «Когда мы говорим Россия, мы подразумеваем кого?» Ғалымдардан, тарихшылардан, жазушылардан, өнер адамдарынан құрылған құзыретті қазылар алқасы Владимир Мономахтан бастап Сталинге дейін талай қайраткердің өміріне, ел алдындағы еңбегіне терең де жан-жақты талдау жасады. Талдау бойынша бірінші ондыққа І Петр, Пушкин, Ломоносов, Ленин мен Сталин секілді дүлдүлдер кірді. Кейін бүкілхалықтық интернеттік дауыс беру нәтижесінде І Петрдің есімі өзгелерден оқ бойы озып келгені анықталды.
Бұл не деген сөз? Әңгіме Петрдің әлемдік сауда жолына шығу үшін шведтерден Балтық теңізін, Осман империясынан Азов пен Қара теңізді тартып алғанында, империя құрып, өзінің орыс тарихындағы тұңғыш император атануында, 36 жыл патшалық құрған тұста тіпті бір ай да еңбек демалысына шықпағанында, жалпы, сенбі, жексенбі дегенді білмегенінде, ауруға, ауырса емделуге уақыты болмағанында (несеп жолдарын емдетуге қолы тимей жүргенде қыстыкүні Неваға түсіп кеткен солдатты құтқарамын деген патшаның суықтан ауруы асқынып кетіп, бар-жоғы 53 жасында қайтыс болған) ғана емес. Қазақтың Есім ханы да отыз жыл бойы «ат үстінен түспеген, бір күн белін шешпеген» жан болған. Әңгіме оның «я обязан быть первым слугой отечества, который собственным примером должен учить и воспитывать подданных!» деген қағиданы ұстанғанында. Петрдің ең үлкен қызметі – халқын оятқанында, қандастарын білімге, ғылымға, еңбекке жұмылдырғанында, шетелдің оқымыстыларын мың-мыңдап әкеліп, қаржыны аямай оларға жағдай жасап, қараңғы халқының көзін ашқанында; өзі патша, кейін император бола тұра халыққа жақын тұрған үкімет құрып, оған үлкен өкілеттік бергенінде. Ең бастысы – өзіне дейінгі қам темір секілді орыс халқын отқа да, суға да салып шыңдап, шынықтырып, құрыш темірге айналдырғанында! Адалдықтың үлгісі болғанында!
Халқына жақсылық жасаған патша аз болмаған, бірақ ұлтының табиғи болмысын өзгертіп жібере алған жалғыз патша Петр ғана...
Екінші мысал – Дэн Сяопин. «Сяопин» – домалақ бөтелке дегенді білдіреді. Қытайлар арақты құламайтын, демек ішіндегі құнды сұйығы төгілмейтін, орыстың «ванька-встанька» ойыншығы тәрізді шағын домалақ шыны ыдысқа құяды. Кішкентай ғана бойлы Дэн Сисянь саясатқа араласқан алғашқы кезеңде-ақ сүрінсе де құламайтын, құласа да жыламайтын қасиеті үшін осылай аталып кеткен. Өз ғұмырында үш рет ең жоғарғы биіктен түрме тәрізді тұңғиыққа түсіп шыққан, қайтадан қарапайым жұмысшы болып істеген ол еліне деген адалдығы арқасында «тарихты өз қолымен жасайтындар – дара тұлғалар» қатарына қосылды. Әйтпесе, қытай халқы 1979 жылға дейін де, одан кейін де сол халық. Еңбекқорлығы да бұрынғы қалпында. Халық өзгерген жоқ. Сонда не өзгерді? Басшылар өзгерді. Басшылық ұстаным өзгерді. Дэн де Сталин секілді өзі де жемқорлыққа бармады, барғандарды да аямады. Халықтың өз тапқанын өзіне қайтарып беріп отырды. Менің Қытайдан келген ғалым достарым «өзінің 5 мың жылдық тарихында қытай елі мұндай қарқынмен дамыған кезеңді білген емес» дейді. Әңгіме атақты экономикалық «бір ел – екі жүйе» деген реформада да емес, әңгіме бірінші кезекте ұлт санасына жасалған өзгерісте. Әлі күнге дейін Қытайда жылына орта есеппен 5 мыңға жуық жемқор атылады. Ол тікелей теледидардан көрсетіледі. Сол әділдіктің арқасында бұл елде мемлекет меншігін арам жолмен жекешелендіріп алып байыған миллиардер бір жан жоқ. 2012 жылғы мәлімет бойынша 468 миллардер байдың барлығы да өз еңбегімен өндіріс ашу арқылы байығандар. Саудамен көтерілгендер үлесі 5 пайыздан аспайды.
Үшінші мысал – Малайзияның 1981-2003 жылдар арасындағы премьер-министрі Махатхир Мохаммад. Мемлекет тұрғындарының жартысынан көбін қытайлар мен үндістер, билік пен байлықтың басым бөлігін қытайлар қолына ұстап тұрған кезде билік басына келген Махатхир не істеді? Ол ең алдымен «малай ұлты көгермей, малай ұлты дамымай Малайзия мемлекеті дамымайды» деп ашық айтты. Малай ұлтының еңсесін көтеру үшін ол тұрғындарға 7 жыл мерзім берді, «осы мерзім өткен соң малай тілі толыққанды мемлекеттік тілге айналады, үкімет соған қатысты өзі атқаруға тиіс барлық шараны атқарады, сіздер де соған дайындалыңыздар, кейін өкпелеп жүрмеңіздер» деді.
Екіншіден, жаңадан ашылатын үлкенді-кішілі бизнес компаниясының, кім ашса да, қытай немесе үндіс болсын, бәрібір, тең құрылтайшысының бірі міндетті түрде малай ұлтының өкілі болуы тиіс деді.
Осы үш ұлы адамға тең бір ғана ортақ қасиетті атар болсақ, оның аты «Адалдық» деуіміз керек. Ұлтқа деген адалдық. Нұртас Оңдасынов айтқан: «Ешкімнің сыртынан арыз жазған жоқпын – арым таза, ешкімнен пара алған жоқпын – қолым таза, ешкімді руына, жүзіне, ұлтына қарап бөлмедім – жүзім таза» дей алатын биік деңгейдегі тазалыққа жеткізген адалдық.
Біз бүгін мемлекетіміздегі үлкенді-кішілі басшылардан осы адалдықты көріп жүрміз бе? Жауабы айқын – жоқ. Тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде Президентіміз: «Байыңдар! Бізге адамдардың байығаны керек, олар байыса жан-жағындағы жандарға көмек қолын созады, өндіріс ошақтарын ашады, сол арқылы жұмыс орнын көбейтеді, сөйтіп байларымыз біздің елдің халқын асырайды» деген еді. Халықты асырап отырған сондай байларды көреміз бе бүгін біз? Жауап тағы да белгілі. Дана қазақтың «жаңадан байығаннан ақша сұрама, жаңадан үйленгеннің үйіне барма» деген сөзі дәл келді. Біздің бүгінгі байларымыздың өздері, сосын балалары, сосын немерелері тойынған кезде барып айналасына көз тастауға шамалары келетін болады. «Сен зиялы (интеллигент) атану үшін үйіңде үш дипломың – атаңның, әкеңнің және өзіңнің дипломы болуы керек» деген ағылшын даналығы да осыны айтады. Балықтың басынан шіріп жатқанын көріп отырған, сол сасыған жайындардың кесірінен ғылымға, білімге, әдебиетке, өнерге мардымсыз қаржы бөлініп жатқанын – соңғы 11 жыл көлемінде ғылыми-зерттеу жұмысына арналған қаржы жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 0,3 пайызына да жете алмай отырғанын айтсақ та жетер – көзімен көріп, көңіліне түйіп отырған зиялы қауым да зияндыға айналып, халық қамын емес, қара басының қамын күйттемегенде не істесін! Ең ақыры ол кезде ел атынан тікелей дауыс беру арқылы парламентке сайланып, «ел қалаулылары» атанған мәжілісмендеріміздің өздері «қара қазан, сары баладан» аса алмай қалды. Осыдан он жыл бұрын Фариза апамыз «бұл жерде елдің жайы туралы сөз айтылмайды екен» деп, ары қарай депутаттық түсуден үзілді-кесілді бас тартты.
Жарайды, біз жемқорлықты 5 жылда жойған Грузия емеспіз, елімізге қаптап кеткен футбол жаттықтырушылары секілді Михаил Саакашвилиді де пәленбай миллион долларға жалға алмасақ бұл тажалдан өз күшімізбен арылар түріміз жоқ. Сонда не істейміз? І Петр бала күнгі досы, фельдмаршалға дейін көтерілген жемқор Александр Меншиков туралы Лефорт қайтыс болғанда: «Екі қолымның бірі қалды, маған адал болғанмен сұғанақ қолым қалды" депті. Жемқорлығының салдарынан «әділ сот адамның қылмысы мен сіңірген еңбегін қатар ескеруі керек, ал Меншиков маған алдағы уақытта да қажет» деп, талай рет сотталатын жерінде аман алып қалған патша оңашада оған: «Ұрысың, Саша, ұрысың, қайтейін, бірақ, сендей жұмысты жақсы істейтін адам жоқ...» деп отырады екен. Еңбекқорлығы мен қажыр-қайраты, өткірлігі мен тапқырлығы, тіпті халқы үшін басын бәйгеге тігетін батырлығы да Петрдің өзінен асып түсетін – әйгілі Полтава соғысында орыстар тікелей Меншиковтің арқасында жеңіске жеткен және оның осы шайқаста астындағы үш аты оққа ұшқан - Меншиковтер де бұйырмай тұр ғой біздің маңдайымызға...
Ау, Меншиковтер қайдасыңдар? Бармысыңдар, бауырлар? Ұрласаң ұрлашы, жемек тұрмақ асашы, бірақ, мансабыңды пайдаланып елің үшін еңбек етші! Ең болмаса Бейнеу мен Шетпенің, Арқалық пен Жезқазғанның, Зайсан мен Аякөздің арасының жолын салып беріп кетші! «Көк тудың желбірегені – жүректің елжірегені. Қиырда қалған көп елдің, көзінің жәудірегені» деп жырлап еді марқұм Ермұрат Зайыпхан, тым болмаса сырттағы 5 миллион қазақты көшіріп әкеліп беріп кетші! Ол екеуі де қолыңнан келмесе мына тұтас ұлтты білімнен айырып отырған Ұлттық бірыңғай тестілеу деген тажалдың көзін жойып беріп кетші!
Осы үшеуінің біреуін істеп кетсең де біз саған, «қазақтың Меншиковы», ертең алтын жалатылған қоладан ескерткіш қояр едік...
Шуақ АЙБАЛТАҰЛЫ