«Бізді алып қашатын жігіт жоқ» - деп мұңайды оқыған кәрі қыз

Жақында Қырғыз елінде қырғыз депутаты Айнұр Алтыбаева бастаған, заңгер­сымақ Тұрсынбек Ақұн қошта­ған топ қырғыз отбасы­на ойран салды. Қырғызстан билігі қыз алып қашатын жігіттерді қойдай көгендеп түрмеге тығу үшін жанын салып жатыр. Осыны ести сала Қазақстан мәжілісінің әйел депутаттары да «қыз алып қашатын» қазақ жігіттерін «адам ұрлайтын» қылмыс­кер ретінде желкесін қию үшін білектерін сыбана кірісті. Астанада не ұлтқа не мемлекетке берері жоқ, далбаса бас қосулар екі күннің бірінде болады. Бірде кезекті халықаралық жиналыстың ашылуын күтіп журналистер арнайы бөлмеде теледидар қарап отырғанбыз. Кенет «Хабар» телеарнасында «қыз алып қашу» жөнінде пікірталас болып жатыр екен. Қарап отырмыз. Бағдарламаға қатысып отырған бір қыз Алматы облысынан екен өзінің ауылында бір жігіт, таны­майтын қызды алып қашыпты. Әлгі қыз, сол жігітті жамандап «надандық», «ақымақтық» оларды соттайтын, жаза­лайтын заң шығару керек – деп жер тепкілеп отырып алды. Сонда арамызда отырған қу тілді тілші жігіт: – Қызға сөз айта алмайтын байғұс жігіттер қатынсыз қалатын болды-ау» -деп гүрс еткізді. Соны тыңдап отырған ішіміздегі қаптаған тілші, кәрі қыздардың бірі: - Отырмыз-ғой басымызға бақ қонбай. Бізді «алып қашатын да» жігіт жоқ – деп бәрімізге қарады. – Сол «алып қашатын» жігіттерден Астанаға келсе-ғой біз отырып қалмас ек. Енді әр күніміз мені кім алып қашады екен деп әр жігітке бір жалтақтаумен жас­тық дәурен өтіп барады. «Қыз алып қашуды» жамандап отырған мына ақымақ қызды Астанаға алып келу керек, өмір бойы байсыз өтсін» – деді зілмен. Бәріміз не күлерімізді, не дерімізді білмей қалдық. Иә, Астана қалалық АҚАЖ бөлімі­нің ақпараты бойынша Астанада қыз­ды алып қашпай-ақ отау құрған үш отбасының біреуі ажырасып тынады екен. Сонда бір-бірімен «жүріп», «сүйіп, күйіп» қосылғандар, алып қа­шатындарға қарағанда он есе көп ажы­расады екен. «Махаббатпен сүйіп», «Өз еркіңмен» қосылғанда шыққан мүйізің, қане?! Алып қашу дәстүрі жылдан – жылға жойылып келеді. «Қыз алып қашу» деген дәстүрдің солтүстік өңірде жоғалғанына ширек ғасыр болды. Астананың жанындағы біздің ауылда біреу «қыз алып қашып­ты» дегенді естісем құлағым керең болсын. Соның кесірінен Астанаға жақын орналасқан менің ауылымда отыздан асқан он екі сұр бойдақ сүр­леніп, отыздан асқан он тоғыз қыз отыр омалып. Үйленбеген жігітіміздің алды елу екі жас, жалпиып отырған қызымыздың алды елу бес жаста. Бұ­рын қашып келген қыз да, алып қашқан ұл да отбасын құрып балалы-шағалы болып жататын еді. Атам қазақ айтады-ғой «Балалы үй базар, баласыз үй мазар» деп. Қазіргі таңда екі мыңнан аса халқы бар ауылда отыз бір ұл – қыз­дың отбасы мола болады деген сөз. Ұлы жүр қызды икемдей алмай, қызы жүр не істерін білмей әр еркекке бір мөлиіп қарап. Гендерлік саясатпен айналысып жүрген биліктегі әйелдер экономикаға, білім-ғылымға, ұлттық, мемлекеттік мүдделерге ақылдары жетпеген соң жамандайтыны, «аңдығандары» еркектер. Оңтүстік өңірлерде бірен-саран қыз алып қашатын жігіттердің шаңырағын құлату үшін сылтау таппай жатыр еді, бұл бір оңтайы келген іс болды. Көп ұзатпай-ақ заң қабылдайды. Сосын оңтүстік өңірлердің ұл-қызы да бақытсыз ғұмыр кешетін болады. Оң­түстік өңірлердегі осы уақытқа дейін тұрмысқа шыққан жүз қыздың біреуі «еріксіз» зорлап алып кетті десе енді сол бір қыздың кесірінен «алып қашпа­ғаны» үшін тоқсан тоғыз кәрі қыз ба­қытсыз өмірдің кебінін киеді. Момын жігіттер сүмпиіп жүреді де топырлаған, байсыраған қыздар қу жігіттердің «жемтігіне айналады. Сосын ол қыз­дар; «сеніп қалдым, алдап кетті» деп тағы ойбайлайды. Не істерін білмей ерігіп отырған мәжілістегі әйелдер; «оңбаған еркектер қыздарды алдап туғызып, әкелік парызын өтемей, алиментін төлемей қашып жүр. Тауып іздеп аямай соттау керек» деп аузымен елді қаламымен заңды былғайды. Бірде бір танысым «қыздар бизнес» жасап жатыр деп әңгіме айтты. Қызылор­далық ойы арам бір қыз «осының жағ­дайы бар-ау» деген бір жігітпен таны­сып, қылымсып, назданып, мүләйімсіп жігіттің жүрегін жаулап, жігіт сосын оны алып қашады. Қазақ салтында негізінен бір-бірін сүйседе алып қашатын дәстүр бар. Жігіт жақ кешірім ақша, мал жібереді. Шешесі мал мен ақшаны алып қалады да полициямен қызды қуып келеді. «Қызымды ұрлап кетті» деп адам ұрлау бабымен арыз жазып жігітті сотқа береді. Полицейлерде ара­нын ашып жігіт жағына «ақша бер­месең соттаймыз» деп тап береді.Бұрын алаяқ әйелмен алдын ала келісіп қойған «іс» болуы да мүмкін. Мұрын­дары жанының ұшына келген жігіт не сотталады не қыздың шешесі мен полицейдің айтқан ақшасын ағайын-туыс болып тірнектеп жинап тауып береді. Бұл әйел осындай айлакерлікпен «қызын» үш рет қашырып,үш рет «биз­нес жасаған». Жігіттің алып қаш­қаны полицейлерге де олжа. Жігіт үйлене алмай сорлап қалды. Мына заң қабылданса оңтүстік полицейлері әр қыз қашқан сайын бір жырғап қалатын болды.Қазақстанның гендерлік саясаты қазақ халқына қасірет әкеліп отыр. Кеңес Одағы кезінде қыз алып қашу көп болатын. Алып қашып келген соң жігіт қызға «тимесе» де жазық­сыздан-жазықсыз соттатып жіберетін жағдайлар кездесіп отырды. Ол кезде бір-бірін ұнатып сөз байласып алып қашатын. Ілеуде біреу кездесетін қыз­дың ата-анасы жігітті ұнатпаса қай­тадан алып кететін. Міндетті түрде жігітттің жеңгелері жабылып, жалы­нып, иіліп төсек болып қызды көнді­ретін. Бір қызығы қыз «көнбеймін, кетемін» деп жұлқынатын, өтірік жылап еңірейтін. Олай істемесе қызға ұят келетін. Артынан қуып келгендер де «өз еркіммен келдім» деген тілдей қағаз жаздырып алып етін жеп, шайын ішіп «мыңжылдық құда болдық» деп тісін шұқып кете беретін. Әйтпесе болмайды солай істеу салт болатын. Осы оқиғаны орысша қалада оқыған салт-дәстүрден мақұрым қалған мәңгүрт қазақ пен өзге ұлт өкілі көрсе, естісе әрине төбе шаштары тік тұрады. «Қыздың бостан­дығын аяққа басып зорлап қатын қыла­ды» деп зәрелері ұшып «ортағасырлық» жабайы қазақтарды түрмеде шіріту керек – деп өздерін зорлап алып қаш­қандай ойбайлап шыға келеді. Оң­түстіктің жақсы бір салты жезөкше қыздар немесе басқа жігітпен «ойнап» қойған қыздар пәк болмаса күйеуге тию оңайға соқпайды. Пәктігінен айырылған сайқал қыздар; жігітке жала жауып «мені зорладың» поли­цияға шағымданамын, «алып-қашып қыз зорлады» деген бабпен түрмеде шіріисің – деп қорқытып өзіне үйлендіретін оқиға да кездесіп қалады. Сот­талмас үшін алған әйелін «Қыз емес әркімнген қалған салдақы қатын алдым» деген жігіттің жүрегінде қалған дақ, қайғысы ішін мүжіп, арты арақ ішіп қатын сабау сосын ажырасып тынады. Сондықтан жеңіл жүрісті қыздар оңтүстікке келін болуға қор­қады. Өйткені ол жақтың жігіттері қыз адал, пәк, таза болса ғана үйленеді. Әйтпесе бірінші түні –ақ «тексерістен» өтпей қалса қуып жібереді. Орыс па қытай ма, шүршіт пе әркімнен қал­ған салдақы қатынды олар қалай, өмір бойы «сүйікті жарым» деп айта алады. Бұл асыл қасиетті бүкіл қазаққа үлгі етсек, ұлттық геніміз біраз тазарып қала­тын еді. Тоғайбай Нұрмұратұлы