Кеңес кезінде кітап шығарсам, ақшаның астында қалар едім

Зұфар СЕЙІТЖАНҰЛЫ, Филология ғылымдарының докторы, профессор. Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі:

– Әдебиет атты алып кемеге қай кезден бастап қызықтыңыз? Ғылым жолындағы ең алғашқы кездеріңізді есіңізге түсірсеңіз... – Мен мектепте оқып жүрген кезде әдебиетке қызығушы едім. Қалай да осы филология факультетінде оқуды арман еттім. Сол арман жетелеп, осында оқуға түсіп, 1963 жылы тәмамдадым. Ең бірінші қызметімді Шығыс Қазақстан облысында Таскескен ауылының Ыбырай Алтынасрин атындағы мектепте мұғалім болудан бастадым. Осы тұстарда баспасөз беттерінде мақалаларым, өлеңдерім шығып жүрді. Содан кейін «Семей таңы» атты газетте тілшілік жұмыста болдым. Осы кезде жазба ғылымға көңілім ауды. Адам өзі байқайды ғой, қай жолға түсу керек, қайсысына қабілеті болатынын. Міне, соны алдыма мақсат қойып, Алматыға келдім. Мұнда Әуезов атындағы институтта болдым. Осы уақыттан бастап менің ғылымға ден қойғаным еді. Осы жерде Рахманқұл Бердібаевтың қол астында жұмыс жасадым. Бұл кісі маған ағалық ақылын айтқан еді: «Сенің өлең де жазғаның дұрыс, бірақ бұл жер ғылыми мекеме, бірінші кезекте ғылым тұруы керек. Осы жерде тақырып алып, сол жолды қу, әрі жұмыс та әрі ғылым да болады» деді. Бала кезімнен төте жазуды танып, осыған бейімім бар еді. Шет елдегі, айталық Моңғолия, Қытай, Түркияда тұрып жатқан қазақтар бар, сол жақтың әдебиетін зертте деп нұсқау бергеннен кейін мен осы тақырыппен шұғылдандым. Ал біз білеміз, шеттегі бауырлардың қолында көптеген қолжазбалар бар екенін. Мұның бәрі де төте жазумен жазылған. Бізде ол кезде оны танымайтын, сондықтан да осы тақырып маған қызықты әрі қолайлы болды. Негізгі тақырыбым – «Қазақтың реалды тарихи эпосы» еді. Оны Арқалықтан бастайды, сосын Демежен батыр, Бүркітбай батыр, Ахмет Кәшім. Бұлар қолжазбада жүріп, көптеген экспедицияларда жазылған қолжазбалар еді. Соларды мен алғаш рет ғылыми айналымға түсірдім. Мұнда тағы бір тақырыптың басы шығып тұр, ол қазақ пен қытай шекарасы ашылғаннан кейін ортадағы рухани байланыс. Аталған жырлардың барлығы да сол жақтың қазақтарының мұрасы. Сонымен қатар бүкіл түркі халықтарының эпосы да бар. Қырғыз, қазақ, өзбек, башқұрт, ноғай, міне осылардың типологиясын анықтап, зерттеп, талдап, әр қайсысының қандай ерекшелігі бар, қандай жалғасымдығы бар, міне осыларды диссертация етп қорғадым. Бұл әдебиеттануда тың тақырып еді. Және оның сәтті шыққына да белгілі болған. Болған оқиға ізіменен нақтылай талдауға ол кезде сұраныс та жақсы болды. Сөйтіп сол диссертация 1988 жылы қорғалды. Содан кейін әдеби институтта Кәкішев те, Қабдолов та мені жұмысқа шақырды. Ал жетекшім келіспей, «Жалын» баспасынан кітап етіп шығарамыз деді. Сол кітап «Тарихи эпос» деген атпен ғылыми жұмыс ретінде шықты. Үлкен ағаларымыз жұмысқа шақырған соң ҚазҰУ-ға жұмысқа келдім. Сондағы бір жайт, Тұрсынбек Кәкішев ағамыз кейде шорт сөйлейді ғой: «Мен фольклорыңды түсінбеймін. Сен анау Қытайдағы қазақтардың, мүмкін Моңғолия қазақтарының әдебиетін зертте» деді. Ол кезде бұл тақырыпқа ешбір адам қалам тартпаған еді. «Қытайдағы қазақ әдебиетінің туып, даму жолдары» деген тақырыпты маған бекітіп берген соң Қытайға, Моңғолияға, Түркияға барып зерттеп, соның нәтижесінде 1999 жылы диссертация қорғадым. Мұнда да ешкімнің қалам тартпаған, тың тақырып еді. Ол кезде тіпті сөз болмаған ақындар: Ақыт Үлімжіұлы, Таңжарық Жолдыұлы, Жанұзақ Әлімжанұлы, Арғынбек Апашбай, Көбек Маралбай, Нығмет Меңжан деген ақындардың поэзиясы мен прозасын зерттеп, бір ғасырға жуық әдебиет нұсқаларын ғылыми айналымға енгіздім. Сондағы менің бір байқағаным ХІХ ғасырдың жартысынан ХХ ғасырдың елуінші жылдарында олар айтатынын айтып, жазарын жаза алатын болған. Сол жақты зар заман ақындарының әдебиеті дамыған. Демек оларда сөз бостандығы болған. Негізгі тақырыптары қазақ мәселесі, олар неге бөлінген, неге жартысы Қытайда, жартысы басқа да шет елдерде қалады, міне сол болған. Қазақтың үшке бөлінуінің кесірін отарлау саясатынан көріп, осыны ашық айтады. Еліміз ол кезде дамуда артта қалғанын айтып, тез арада оқу-ағарту мәселесіне көшу керек екенімізді өз шығармаларында бізге жеткізеді. Ал одан кейін 1949 жылы коммунистік партия орнайды. Одан кейін әдебиет идеологияның қару құралына айналады. Кейінгі әдебиет ұраншыл әдебиет болды. Партия туралы, армия туралы жазылады. Біздегі кеңес кезіндегі қиын тағдыр олардың да басына түседі. Бұл тағы да даму тоқады деген сөз. Менің докторлық диссертациямның ең негізгі тұстары осылар болатын. Қазірде әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің оқытушысымын. Үш балам бар. Бәрі де шаңырақ көтерген. Екі немерем өсіп келеді. – Фольклордың зерттелуі, оның болашақтағы орны жайлы айта кетсеңіз... - Мен докторлық диссертацияны әдебиет тарихынан қорғадым. Ал менің негізгі оқытатын бағытым – фольклористика. Бір кездері фольклорды түкке тұрмайтын дүние деп есептейтін адамдар да болған. Оны көркем әдебиеттің қасына да жолатпайтын. Жоқ! Олай емес, ең қымбат дүниеміз осы ауыз әдебиетінде жатыр. Ол тікелей этнографиямен, тарихпен, ұлтымыздың салт-дәстүрімен байланысты. Мәселен, кісі өлмесе жоқтау ешқашан айтылмайды, қыз ұзатылып, келін түспейтін болса «Ау, жар» мен сыңсу айтылмайды. Сондықтан бұл тікелей халықтың тұрмысымен байланысты мұра. Менің бір байқағаным, бізде «аушадияр» деген жанр болған. «Аушадияр» дегеніміз ұзатылатын қызға айтылатын өсиет-өлеңдер. Бұл соңғы кезге дейін ғылыми айналымға кірмей қалған болатын. Ғалымдар архивтерден іздеп, оны ғұрып фольклорының бірі ретінде ғылыми айналымға енгізді. Заман өзгергеніне байланысты фольклорда да өзгеріс болады. Мәселен қазір сыңсу айтылмайды. Себебі қолданыстан шығып қалды. Ал бір кезде қыз елімен, жерімен қоштасар кезде айтылатын еді. Ал қазір мазмұны тіпті де өзгерген. Фольклорда синкреттік сипат бар екенін білеміз. Мәселен айтыс ақындарын алып қарайық. Олар ән де айтады, ерекше мақамға салады, суырып-салма қасиеттері де бар. Сондықтан да кеңес өкіметі тұсында бұғауланған салт-дәстүрімізге қазірде мына егемен еліміздің жастары қатты қызығады. Өзім көптеген радио, тиливизияда сұхбат беріп жатамын. Және онда фольклордың насихаты жақсы. Ылғи сұхбаттар мен мақалалар бергенімде қызығушылық танытып жататындар көп. – Тарихи эпостардың көптеген нұсқалары бар. Жырдың атворы я болмаса жырдағы кейбір сюжеттер әр аймақта әрқалай айтылады. Осы мәселенің байыбына бару қаншалықты қиындық тудырып жатыр? – Жалпы ауыз әдебиетінде авторлы ауыз әдебиеті, фольклор және көркем әдебиет бар. Авторлы ауыз әдебиеті дегеніміз жыраулар поэзиясы ғой. Ал енді фольклор ауызша айтылып, ауызша тарауы ол ең бірінші сипаты. Онсыз ол өмір сүре алмайды. Нұсқаларға келсек, Қазақстанның әрбір аймағында орындау мақамы мен ерекшеліктері бар. Мәселен, жыршылық мектептер бар. Ол беске бөлінеді. Мәселен Қызылорда жақта ән көмеймен айтылады. Сондықтан бұларда міндетті түрде айырмашылық болады. Бұл бір. Ал екіншіден, тарихи жырда халық өзі нені армандаса, нені мұрат тұтса соны дәріптейді. Мәселен қазақ халқы жер, ел қорғауды, береке-бірлікті арман етеді. Сол себепті де халық дәріптеуінде айырмашылықтар болады. Ал бірақ негізгі сарын сол батырлық, бірлік туралы болғаны жасырын емес. – Қазіргі биліктің рухани тұс­тарымызға, ғылым-білімге, мәде­ниетке бетбұрыс жасап жатқанын білеміз. Рухани құндылықтардың мерейленуіне, бүгінгі жасалып жатқан іс-әрекеттерге көңіліңіз тола ма? – Біздің басты құндылығы­мыз – тәуелсіздік. Сан ғасырлар бойы армандап келе жатқан тәуелсіз халық егемендігін сақтап қалуы үшін бірлігін аямау керек. Және де көзі ашық басшы­лық болуы керек. Елбасымыз соңғы уақыттарда мәдени мұра бағдарламасын алға тартты. Бұл өте орынды көзқарас. Осыған орай Әуезов атындағы әдебиет институтында 100 томдық көп сериялы кітап шығып жатыр. Ауызша тараған ауыз әдебиетіміздің сан тарау еңбектері осы кітапқа енген. Қазірде ғылым адамдарын ғылыми зерттеу мақсатында шет елдерге жіберу ісі қолға алынып келе жатыр. Бұл үкіметіміздің ең оңды шешімі болған. Кеңес кезінде шырмауға түскен шын­дықтардың барлығы да келесі ұрпаққа жетіп жатыр. Сондықтан да ұрпақтың көзі ашылды, өресі кеңейді. Жастардың оқу-ғылым ісіне көптеген қолдаулар көрсетіліп, жалпылама сауаттандыру процесі жүргізіліп жатыр. Бұл әрине қуанарлық жайт. Бір айта кетерлік жайт, сол кітаптардың тиражы өте аз. Кеңес кезінде 6 мың данамен шыққан әдеби зерттеу жұмыстары бүгінде екі мың ғана данамен жарық көріп жатыр. Ол көзі ашық ғалым адамдардың қолына түскенімен халықтың алдына бара бермейді. Уақыт келе бұл мәселе де өз шешімін табар деген ойдамыз. Мұнда тағы бір мәселе бар, ғаламтор дейді, БАҚ дейді, басқа дейді, сол шығып жатқан кітаптар көп оқылмайды деген де бір пікір бар. Бұл қате пікір. Себебі қазір әдебиетіміздің өріс алып келе жатқанын бәріміз де білеміз. Сондықтан да кітап әрқашан да ортақ байлығымыз, ортақ қазынамыз. Ең бастысы ауылдық аймақтардың кітапханасына көп данамен түсуі керек. Сонда ел жаппай оқиды. – Аға, қазірде қазақ журна­лис­терінің бұл тақырыпсыз аттап баспайтын бір мәселесі қа­зақ қыздарының хиджап киюіне байланысты. Екіұдай пікірлер жан-жақтап қаптады. Сіз қазақ салт-дәстүрімен жақсы таныссыз. Қазақтардың хиджап кию мәселесі жайында қандай пікір айтар едіңіз? – Осы хиджап деген мәселені көп түсіне бермеймін. Өйткені біз бала кезімізде қыздардың оранып, тұмшалануын көрген емеспіз. Басына тақия, үкі таққан тақия киген. Өз басым бірде Түркияда болдым. Түркия ислам мемлекеті. Онда ағайындардың қыздары, түріктер, басқа да халықтар хиджап кимейді. Үйленбеген қыздардың барлығы да өздеріне жарасымды киім киген. Хиджап, менің ойымша, діндегі бір ағымның ойлап тапқаны. Шайы жамылу деген бар. Бірақ ол тұрмыс құрғаннан кейінгі киетін нәрсе. Мәселен шашын көрсету немесе қолы мен білегін көрсету нәпсіні оята ма? Жоқ. Қазірде дінде сол бар екен деп, паранжа киеді. Меніңше, бұл бұрыс жол. Оданша қазақтың ұлттық киімін кисін, камзол, бешпет, сәукеле, кәмшат, қазекей, бүрмелі көйлек, бөрік кисе қандай тамаша жарасар еді. – Қазіргі поэзияның беталысы қалай? Жастар поэзиясы деп, қазіргі буын ақындары деп кімдерді атай аласыз? – Қазіргі поэзияны айтар болсақ, біріншіден қаржы жағына келейік. Мәселен мына менің қолымдағы жаңа шыққан «Қос қанат» атты жыр жинағымды мен мемлекеттік бағдарлама емес, өз қалтамнан басып шығардым. Егер кеңес үкіметі тұсында мынадай кітап шығарсам, әзілдеп айтар болсақ, мен ақшаның астында қалар едім. «Тау самалы», «Рауан», «Таңшолпан» жыр жинақтарымды да өзім шығарғанмын. Қазіргі поэзияға келер болсақ, қазақ поэзиясы өз биігінде тұр деп нық сеніммен айта аламын. Себебі жақсы ақындар көп. Ой арманы мен сөз орамы кереметтей бейнелеу тәсілдерімен жеткізіліп, қаламы қатайған ақындарды көргенде қуанамын. Кеңес кезінде қаншама ауыз толтырып жырлағанымызбен, ол кезде шындық бүркемеленген. Онсыз әдебиет өспейді. Ауыздан шыққан сөз қағаз бетіне түспейтін қиын заман болды ғой. Мәселен, Ыбырайдың атақты «үш тармақты» өлеңін білеміз ғой. Ал қазір не айтам десең де қаламыңа жармасып, тоқтау салатын адам жоқ. Өлең сөздің құдіреті ретінде көрініс алған қазақ поэзиясы әлемнің кез-келген елінің поэзиясымен терезесі тең. Бүкпесіз солай. Қазақ сөзді қадір тұтқан халық. Сол себепті де қазір кітап оқылмайды, әдебиет ескірді, көнерді деген сөздер жалған пікір болар еді, жай сөз. Поэзияның тәттілігі ол суретті сөздігінде. Жастар поэзиясының тілінде, бір байқағаным, керемет образдарды көріп, таң қаласың, соншалықты байлығына табынасың. Қазірде бір Аллаға құлдық ету, иманға шақыру өлеңдері сәтті шығып келеді. Бұл үлкен бетбұрыс секілді. Өлеңмен иман түйіскен жер нағыз ақынның шабыты деп білемін. Сол себепті де поэзия бізге өте қажет. Өйткені поэзия оқыған, жазған адамның жаны сұлу болады. Сұрағыңызға оралатын болсам, Нұрлан Оразалин, Темірхан Медетбек, Есенғали Раушанов, Жәркен Бөдеш, Марфуға Айтхожиналардың орны бір бөлек. Ал менің айтайын дегенім, кейінгі буынның, алды қырықта, төменгілері жиырма бестер шамасындағы ақындардың буыны келе жатыр. Бар дара болмыс та, орасан зор қуат та соларда. Басылым беттерінде жарық көріп жүрген жас ақындардың өлеңдерін сүйсініп, жібермей оқимын. – «Тәу етеріміз - Тәуелсіздік» айдарының қонағы ретінде халыққа деген ыстық лебізіңізді білдірсеңіз... – Тәуелсіздік жалғыз менің емес, миллиондаған қазақтың арманы еді. Біреудің боданында, біреудің жетегінде жүру қорлық. Мұндағы мәселе байлықта емес, тіпті мен аш жүрсем де мен тәуелсіздігіміз бар болғанына қуанамын. Сондықтан тәуелсіздіктің қадірін білуіміз керек. Ертеңгі күн баянды болуы үшін халықтың бірлік деген үлкен қасиет керек. Кімнің болса да елге, жерге бөлінуіне мен қарсы адаммын. Маған азаматтығы жоғары ақылды адам болса болды, мен оны сыйлаймын. Ендігі егемендік жолында тек қана күресу керек, оны әрмен қарай дамыту керек, намыстардың шабатын додасында қалып қоймау қажет. Сұхбаттасқан Ардақ ҚҰЛТАЙ