Жаратылыстану ғылымының жампозы

Қазақ КСР еңбек сіңірген ғылым қайраткері, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ мемлекеттік университетінің физика факультетінің бірінші деканы Николай Косов 1922 жылы желтоқсанның 2-сі күні Қостанай қаласында дүниеге келген. Н.Д.Косовтың ата-анасы 1930-шы жылдары Алматы қаласына көшіп келіп, онда ол №15 орта мектепте оқуын жалғастырып, аталған мектепті үздік бітіріп шықты.

Мектептегі ең сүйікті пәндері «математика» және «сызу» еді. Аталған пәндерді жақсы білуі 1940 жылы әскерге шақырылғанда пайдасын тигізді. 1941 жылдың көктемінде ол офицерлік курстарда оқу үшін Одесса жоғары артиллериялық командалық мектебіне жіберілді. Соғыстың бірінші күні мектептің курсанттық құрамы майданға жіберілді. Николай Дмитриевич Прут өзенінің бойындағы (Молдавия), Украинадағы қорғаныс шайқастарына қатысты. 1942 жылы ауыр жарақаттан кейін ол әскерден елге қайтарылды. Сол жылы ол Қазақ мемлекеттік университетінің физика-математика факультетінің физика бөліміне түсіп, оны үздік аяқтады.

1948 жылы Н.Д.Косов эксперименттік физика кафедрасының аспирантурасына түсіп, 1952 жылы «Табиғи минералдардың радон, торон және актиондарының эманациясын зерттеу» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғады. Бұл зерттеуде алғаш рет уран-238 және торий-232 ыдырау өнімдері үшін диффузия мен эманацияның рөлін анықтау бойынша алынған нәтижелер туралы мәліметтер келтірілді, газдардың радиоактивті қоспаларын бөлудің жаңа әдістері ұсынылды. Қорғаудан кейін бірден диссертациялық зерттеу құпияландырылды, ал осы тақырып бойынша ҚазМУ зертханаларында одан әрі зерттеулерді жалғастыруға тыйым салынды. Диссертацияны қорғағаннан кейін 40 жыл өткен соң ғана 1992 жылы Николай Дмитриевичтің осы саладағы зерттеулері бойынша «құпия» белгісі алынып тасталды.

Радиациялық физика саласындағы зерттеулерді жалғастыра алмау Николай Дмитриевичке өзінің ғылыми әлеуетін ғылымның басқа салаларында қолдану қажеттілігіне байланысты жаңа қиындықтар туғызды. 1953 жылы ол жалпы физика кафедрасына ауысу туралы шешім қабылдады, онда ол газдардағы диффузия және жылуөткізгіштік бойынша зерттеулер жүргізді. Соғыстан кейінгі жылдары физикалық кинетиканың бұл саласы көптеген практикалық қосымшалардың арқасында қарқынды дами бастады. Өнеркәсіптік өндіріске енгізілген инженерлік технологиялар жаңа эксперименттік мәліметтер мен жылуфизикалық сипаттамалары бойынша есептеудің теориялық әдістерінің жиынтығын қажет етті. Доцент Н.Д.Косов өзі әзірлеген радиоактивті газдардың диффузиялық бөліну шамасын газдар мен сұйықтардағы термиялық-концентрациялық тасымалдау жағдайында бағалау тәсілін бейімдеді. Ұсынылған даму тұжырымдамасы сол кездегі мүлдем жаңа ғылыми бағытты – «Газдар мен сұйықтардағы диффузиядағы молекулалық және гидродинамикалық тасымалды» тұжырымдауға мүмкіндік берді. Бұл бағытты сәтті жүзеге асыру жылумасса тасымалдау саласындағы кешенді зерттеулерді құрылымдық қайта қараумен байланысты болды, оны жүзеге асыруды Н.Д.Косов өзі қолға алды. Қысқа мерзім ішінде эксперименттік база құрылды, масса және жылу алмасу саласында теориялық зерттеулер қалыптасты, олар диффузия негіздерін қарастыру кезінде шешуші болып табылатын бірқатар жаңа ережелерді белгіледі. Зерттеушінің ерекше таланты, адамдарға деген құрмет пен сүйіспеншілік, ғалымның принципшілдігі, осының бәрі қоса алғанда Николай Дмитриевичтің елдің жылуфизикалық қоғамдастығында кеңінен танылуына түрткі болды.

1959 жылы ҚазМУ-де дене шынықтыру бөлімшесінің негізінде жаңа физика факультеті ашылды, оның ұжымына Қазақстан үшін физик-мамандарды даярлаудың ғылыми–әдістемелік орталығы болу міндеті қойылды. Оның бірінші деканы болып Николай Косов тағайындалды. Әріптестерімен және мүдделестерімен бірге ол оқу жоспарларын оңтайландыру, университеттің физикалық практикумын әдістемелік қамтамасыз ету, кафедраларда мамандандырылған курстар әзірлеу бойынша үлкен жұмыс атқарды. Ол дипломдық жұмыстар мен жобаларды тек университет кафедраларында ғана емес, сонымен қатар елдің жетекші ғылыми орталықтарының базасында да дайындау керек деген идеяға негізделген тәсілді ұсынды және оны белсенді түрде насихаттады, өйткені, бұл жағдайда олар кішігірім, бірақ ірі нақты жобалардың ажырамас бөлігі бола алады, университеттегі физикалық білім сапасын айтарлықтай арттырады, оны заманауи деңгейге көтеруге мүмкіндік береді.

Н.Д. Косовтың тікелей қатысуымен Ломоносов атындағы ММУ физика факультетімен, Орал политехникалық институтының физика-техникалық факультетімен (Свердловск қаласы), СССР ҒА Атом энергиясы институтының мамандандырылған зертханаларымен (Курчатов институты, Мәскеу қаласы) ынтымақтастық туралы келісімдер жасалды. Мұндай прогрессивті тәжірибе физика факультетінің дарынды студенттері мен аспиранттарын серіктестердің зертханаларында зерттеу жүргізу үшін жүйелі түрде жіберуге, ал танымал ғылыми орталықтардың ғалымдарын Алматыда авторлық мамандандырылған курстарды оқуға тартуға мүмкіндік берді.

1962 жылы Н.Д.Косов физика факультетіндегі жылуалмасу және жану мәселелері зертханасы мен жылуфизика кафедрасына басшылыққа сайланды. Ол газдардың диффузиясының кинетикалық теориясы саласында іргелі нәтижелерге қол жеткізді, газдар мен сұйықтардың диффузиялық коэффициенттерін өлшеудің эксперименттік әдістерін әзірледі және сертификаттады. 1972 жылы ҚазМУ физик-түлектерінің алғашқысы болып Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде «Газдардағы диффузияның молекулалық және гидродинамикалық құраушылары» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.

Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері, СССР Ғылым академиясының академигі, Ленин сыйлығының лауреаты И.К.Кикоин бұл зерттеулер туралы былай деді: «Газдардың диффузиясы – физиканың теориялық және эксперименттік тұрғыдан жақсы дамыған саласы. Онда маңызды ашылулар жасауға болмайтын сияқты еді. Косовтың зерттеулері мұндай түсініктің қателігін көрсетеді. Физика классиктері Максвелл, Больцман, Джинс, Кнудсен және т.б. газдардағы диффузия мәселелерімен айналысты. Осылайша, Николай Дмитриевич жақсы «компанияға» тап болды».

Н.Д.Косовтың ғылыми мәселелерді шешуге деген көзқарасы дәстүрлі емес болды және әрқашан жалпы қабылданған көзқарастармен сәйкес келмеді. Бұл оған кейіннен ғылыми қауымдастық мойындаған ұғымдарға түбегейлі жаңа түсінік беруге мүмкіндік берді. Николай Дмитриевич өз еңбектерінде технологиялық процестердегі жылу және масса тасымалдау заңдарының ұқсастығын атап өтіп, оларды терең зерттеу қажеттілігіне назар аударды, бұл әртүрлі салалардағы инженерлік әзірлемелерде ғана емес, сонымен қатар ғылымның классикалық салаларының тоғысында жаңа білім алуда да қолдануға болатын жалпы заңдылықтарға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге профессор Н.Д. Косов кез-келген нағыз ғалым сияқты өзінің еңбектерінде айтылған және жеткілікті түрде дәлелденген идеяларды абсолютті шындық ретінде ұсынбады, ал кейбіреулерінде ол тіпті оқырмандарға оның ұсыныстарын сыни тұрғыдан бағалауды сұраған кездері де болды.

ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының ортасында Н.Д.Косов шәкірттерімен және ізбасарларымен бірге СССР Үкіметі бастамашылық еткен анықтамалық мәліметтер қорлары мен банктерін құру жөніндегі Бүкілодақтық бағдарламаға қатысты. Үлкен математикалық эрудицияға ие Николай Дмитриевич танымал экспериментатор және ғылыми-зерттеу жұмысын ұйымдастырушы бола отырып, диффузиялық масса алмасу саласындағы зерттеулерді елдің жылуфизикалық қоғамдастығының жоғары сараптамалық деңгейінде қарауға және анықтамалық деректерді қалыптастыру жөніндегі жалпыодақтық бағдарламаға енгізу үшін ұсынуға көп күш жұмсады.

Н.Д.Косовтың беделінің, әрі қазақстандық жылуфизиктердің нәтижелерінің арқасында Қазақ мемлекеттік университеті газдар мен сұйықтардың жылуфизикалық қасиеттері бойынша стандартты анықтамалық деректерді (САД) және ұсынылған анықтамалық деректерді (ҰАД) әзірлеу құқығымен осы беделді бағдарламаға енген Қазақстан мен Орта Азиядағы жалғыз ғылыми және білім беру ұйымы болды. Жұмыс кеңестерінің бірінде екі рет СССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты академик И.И. Новиков атап өткендей, Николай Дмитриевич басқарған бағыт пен «...ол Қазақ университетінде негізін қалаған мектеп әлемдік ортада кеңінен танымал және лайықты беделге ие». 1984 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен ғылым мен техника саласындағы зор еңбегі үшін профессор Н.Д.Косовқа «Қазақ КСР ғылымының еңбек сіңірген қайраткері» атағы берілді.

Профессор Н.Д. Косов өзінің ғылыми қызметінің соңғы онжылдығында (1985-1995) Энскогтың жалпы тасымал теңдеуінен гидродинамикалық теңдеулерді алу үшін санақ жүйелердің инварианттылық мәселелерімен айналысты. Бұл қызметінің нәтижесінде диффузияның аралас масса тасымалына әсерін анағұрлым дәлірек талдауға мүмкіндік беретін әр түрлі санақ жүйелеріндегі сақталу теңдеулері үшін іргелі қатынастарға қол жеткізілді.

Әрбір ғалым жаңа құбылыстың ашылуы жұмыстың аяқталуына айналмайтынын түсінеді. Керісінше, бұл жаңа зерттеулердің, жаңа білім саласының және белгісіз құбылыстарға салынған жаңа жолдың тетігі іспеттес. Николай Косов осындай тұлға еді. Ол ғылымда терең із қалдырды және кеңестік жылуфизикасында танымал нар тұлға еді. СССР белгілі ғалымдарының оның ғылыми қызметі туралы қысқаша тұжырымдары оның жоғары кәсібилігін айқын көрсетеді.

Әртүрлі әкімшілік лауазымдарда жұмыс істей отырып, Н.Д.Косов ғалымның да, мұғалімнің де барлық функцияларын сәтті орындады. Белгілі ғалым ретінде ол әрдайым ғылыми орын басатын буынды тәрбиелеуге қамқорлық жасады. Үлкен жұмыспен қамтылғанына қарамастан, ол Қазақстанның облыстық институттарының студенттеріне дәріс оқуға мүмкіндік тапты, физика бойынша жаңа мектеп бағдарламаларын, орта мектеп мұғалімдеріне арналған оқу құралдарын жасауға қатысты; көптеген жылдар бойы оқушыларға арналған физика бойынша республикалық олимпиадалардың ұйымдастыру комитетінің құрамына кірді. Қазақстанда туылған адам ретінде ол жастардың отансүйгіштігін, ұлттық мәдениетке деген құрмет сезімін дамытуға ерекше назар аударды, қазақ тіліндегі ғылыми білімді насихаттаушы болды, ұлттық кадрларды ілгерілетуге белсенді ықпал етті.

Н.Д.Косов ҚазМУ-дағы оқытушылық жұмысқа көп күш жұмсады. Физика факультетінде «жалпы физика» курсы бойынша дәріс оқи отырып, ол аудиториямен кері байланысқа ерекше назар аударды. Сонымен қатар ол үшін бірінші курс студенттерінің реакциясы ерекше құнды болды. Ол өзінің студенттері мен магистранттары арасында үлкен құрметке ие болды, оларды күнделікті физикаға деген құштарлығымен қуаттады. Николай Дмитриевичтің дәрістерін оның бұрынғы шәкірттері қуана еске алады, олар терминологияның анықтығымен, нақтылығымен және баяндаудың қол жетімділігімен ерекшеленетін еді. Ол ғылым романтигі, проблемалық пікірталастардың және аралас масса алмасу механизмдерін білдіретін жылуфизикалық факторлардың рөлін анықтайтын эксперименттік және теориялық жұмыстар кешенін шығарудың бастамашысы болды. Оқушылармен және ізбасарлармен жомарттықпен идеяларымен бөлісе отырып, ол бұл идеялар тәуелсіз бағыттарға айналған кезде шын жүректен қуана білетін еді.

Отыз жылдан астам уақыт бойы Николай Дмитриевич аспиранттар мен ізденушілердің жұмысын басқарды. Ол 34 ғылым кандидатын дайындады, оның 7 шәкірті ғылым докторы атанды. Н.Д.Косов газдар мен сұйықтардың жылуфизикалық қасиеттері бойынша қазақстандық ғылыми мектеп құрды, ол кең әлемдік танымалдылыққа ие болды. Оның шәкірттері мен ізбасарлары АҚШ, Еуропалық Одақ, Канада, Ресей, Украина, Беларусь ғылыми орталықтарында және Қазақстан Республикасының көптеген университеттерінде, мемлекеттік және ғылыми ұйымдарында жұмыс істейді.

1995 жылдың 12 наурызында қысқа мерзімді сырқаттан соң профессор Н.Д.Косов дүниеден озды. Ол 1-дәрежелі Отан соғысы орденімен, СССР-дің 9 медалімен, СССР ЖОО, ҚазКСР Жоғары және орта арнайы білім Министрлігінің, СССР мемлекеттік стандартының ведомстволық белгілерімен марапатталған.

С.А. Бөлегенова,

Ш.С.Оспанова

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

жылуфизика және техникалық физика кафедрасы