Қазақ тобында оқитын студенттердің обалына қалмайық

Осыдан бірнеше жыл бұрын бұқаралық ақпарат құралдарында Алматы студенттерінің Қазақстан Республикасының Президентіне және премьер-министрі мен парламентіне арналған Ашық хат жа­рияланған-ды. Бұл хатта Ал­матының жоғары оқу орын­да­рында оқып жүрген қазақ жас­тары: «... қазақ бөлімдерінде оқи­тын студенттердің сапалы білім алуында тап болатын кедер­гілердің бірі – қазақ тіліндегі оқу­лықтар мен оқу құралдары­ның жетіспеушілігі. Студент­тердің мұң-мұқтажына құлақ асып, қазақ тіліндегі сапалы оқу­лықтар мен оқу құралдарды шығаруға қол ұшын берсеңіз деген тілектеміз» – деп жазған еді. 1997 жылы шілде айында қа­былданған «Қазақстан Республи­касының тіл тұралы» Заңының 4-бабында «Қазақстан Респуб­ликасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі» деп анық көрсетілген. Содан, тәуелсіздік алғанымызға 20 жылдан асып кетсе де, қазақ тілінде шығатын оқулықтар жа­йында «Қазақ университеті» бас­пасынан басқа, жүйелі түрде ешкандай баспа араласып жатқан жоқ. Тек соңғы жылдары профессор Р.Алшанов басқарған Қазақ­стан Республикасы жоғарғы оқу орындарының қауымдастығы бұл істі қолға алып жатыр. Қазақ еліне мемлекеттік тілдегі оқулықтардың керектігі және оның маңызын сонау ХХ ғасыр­дың басында Алашорда қайрат­керлері білген. Олардың ұлт-азаттық күресу жолындағы бірінші мақсаты халықты оқу-ағарту және ғылым-білім үйрету жөнінде қазақ даласында ұлттық мектептерді ашу және қазақ тілінде оқу­лықтарды жазу болды. Осыған ерекше назар аударып, 1922 жылы Мағжан Жұмабаев «Педагогика», 1923 жылы Жүсіпбек Аймауытов «Психология», Міржақып Дулатов «Есеп құралын» жазды. Бірақ, зұлмат заман қазақ тілінің ғала­- мат талантты тұлғаларын құртып тынды. Бұған қоса қазақ халқын өз тарихи жадынан, тарихи рухынан айыру үшін, кеңес өкіметі қазақ әліпбиін 1929 жылы латынға, 1940 жылы кириллицаға ауыстырды. Сөйтіп біздің түп тамырымызға балта шабылды. Сонымен қатар, біз тым еліктегіш халықпыз ғой – кеңес өкіметі кезінде орыс тілін үйренеміз деп біраз шапқыладық. Соның нәтижесінен қазақ өз тілін жоғалтып ала жаздады. Жалпы, оқу-білім жүйесінде жақсы оқулық – қолғанат. Ол мектепте болсын немесе жоғары оқу орындарында болсын оқу­шыға да, мұғалімге де тиімді. Студент мұғалімнің айтқанынан ала -алмаған тиісті мағлұматта­рын оқулықтан алады. Жақсы жазылған оқулық кәсіби білімнен басқа, студенттің парасаты мен ой–өрісін кеңейтеді, оның дү­ниетанымын өсіреді, тиісті тағы­лым береді және кітаптан елеулі қорытынды шығарады. Атақты орыс педагогы К.Ушинский: «Оқу­лық – оқушының өз бетімен жұмыс жасайтын құралы» деп нақты бағасын берген . Оқулықтың тілі түсінікті, маз­мұны терең болуы тиіс. Профессор Омар Сыздыков айтқандай: « Оқулық – студенттің бағдаршамы, ұстаздың көмекшісі, білім және тәрбие құралы». Авторлардың қоғамға сай жаңа оқулық жазу үшін ең алдымен ізденіс пен көп еңбектенуі қажет. Мектеп болсын, жоғары оқу орындары болсын сапалы оқулықтарды шығару мемлекеттік іс болғандықтан, оны жазатын авторлар алаңсыз еңбек ету үшін мол мүмкіндік беріп, оларға жағдай жасау керек. Осы мәселені ретіне келтіру үшін бүкіл республика бойынша оқу­лықтар мен оқу құралдарды бір орталықтан жасалуы тиіс. Бұл мәселені дер кезінде қолға алма­сақ, қазақ бөлімінде оқып жүрген студенттердің білім сапасының жоғарылауы екі талай. Ал, ана тілі туралы айтсақ, Алла­ның адам баласына баға жетпес берген сыйы – тіл, сон­дықтан тілдің адамға тән, оның адамдық бітім-болмысын қа­лыптастыратын, оны айғақтайтын құндылықтардың бірі болып са­налады. Тіл адамды өзінің ата-ана­сымен, ата-бабаларымен, ағайын-туысқан, достармен және көрші –қолаңымен арақатынас жасайтын,сол арқылы өзінің ұлты­мен тығыз байланыстырып тұратын ғасырлар бойы атадан балаға жалғасып келе жаткан қасиетті мұра. Халықты ұлт ретінде біріктіретін, ізгілендіретін, яғни адамгершілік қасиетін арт­тыратын, рухтандыратын, шабыт­тандыратын, дем беретін де, ұлт­тық мәдениеттің басын құрайтын да – ең алдымен ана тілі. Басқа­сының барлығы – дәстүрлі әдет-ғұрып,ғылым, білім және т.б. осы­дан шығады. Ұлттық тілі болмаса, қалғандары ойдағыдай және жеткілікті деңгейде бола алмайды. Өйткені ғылым,білім, ұлттық идея және т.б. тек дамыған ұлттың тілі арқылы жүзеге асады. Ұлттық болмысымызды және ұлттық тілді сақтау үшін және қа­зақ тілінің тұғырын көтеру үшін, біз ғылымның әр саласын, соның ішінде геологияға және геогра­фияға қатысты ғылыми салаларын міндетті түрде мемлекеттік тілде дамытуымыз қажет. Алайда, ғы­лым саласында, яғни ғылыми-зерттеу жүргізу барысында тек бір тілмен шектелуге болмайды. Өйт­кені басқа тілдерде шыққан құ­жаттардан көптеген соңғы та­быс­тарға сәйкес мәліметтерді алуға болады. Сонымен қатар кез-келген дамыған елдің ұлттық мәдениеті жеке адамның ішкі дүниесіне үйлесіп адамға жаңа өріс ашып, көптеген жаңа таным беріп, оны рухани жағынан байы­тады және мәдени деңгейін көте­реді. Сондықтан тіл үйренуден ешкім де ұтпаса ұтылмайды. Ата-бабаларымыз «Жеті жұрттың тілін біл» деп бекер айтпаған. Өз хал­қының тілін жақсы игеріп баға­лай­тын адам қанша тіл үйренсе де оларды халқының игілігіне пай­даланып, өз елінің қарқынды да­муына үлесін қосады. Осыны ескере отырып Ғалым Бақыткерейұлы «Жас қазақ үні» газетінде жарияланған мақала­сында: «Өзге тілді үйрену арқылы сол халықтың жетістіктерін мең­геріп, оларды өз халқының игілігіне жаратуға тырысады. Өзге тілді үйрену арқылы сол халықтың жоғары құндылықтарын бойына сіңіре отырып өз халқын да рухани байытуға ұмтылады. Сол тіл арқылы ол өзі де табыстарға жетіп, әрі халқына да пайда әкеліп, еліне қызмет етеді» – деп жазады. (Жас қазақ үні, 12.03.2011-18.03.2011) Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде жақсы педагог-ғалым болу үшін бірнеше тілді білу қажет. Алғашқысы, әрине, өзіміздің ана тілі – яғни қазақ тілі, одан кейін зерттеу та­қырыбына байланысты деректі тіл болады. Қазақ тілі мен орыс тілін білген адам географияға және геологияға қатысты оқулық және оқу құралдарын жазады. Алайда, қазіргі жаһандану заманына сай оқулықты жазу барысында, әлем­ге кең таралған тілдердің бірі және қазіргі заманғы геоақ­парат­тық мәліметтеріне бай ағылшын тілінде жазылған ғылыми құжат­тармен танысу қажет. Онсыз оқу­лық толық болмайды. Оқу жылының басында, яғни 2011 жылының күзінде, мемлекеттік тілде жазылған «Неотектоника» атты оқу құралы (авторлар: С.Құсайынов, Д.Боранқұлова, Р. Бек­сейітова) «Қазак университеті» баспасында жарық көрді. Кітапты жазу барысында гео­логияның неотектоника сала­сындағы әлемдік ғылым мен бі­лімнің жетістіктерін қазақшалау арқылы біз мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру мәселесін негізгі мақсат етіп қойдық. Бұл оқулық құралы қазақ тілін мемлекеттік тіл тұғырына орнықтырып биіктету, тектони­ка және неотектоника ғылыми са­лаларында ғылым тілін қалып­тастыру мақ­сатында жазылған еңбек. Мемлекеттік тілде жазыл­ған бұл кітәп жас оқырмандардың жаратылыстану ғылымына, со­ның ішінде геология және неотек­тоника салаларына деген ынта- ықыласының арта түсуіне өз септігін тигізеді деп үміттенеміз. Кі­- тапқа енген ғылыми терминдер мен ұғымдар және әртүрлі сөй­лемдер мен сөз тіркестер мүм­кіндігінше жеңілдетіліп мейлінше қарапайым түрде берілген. Қазақ тілінің ойды оралымды беруге икемділігін,оның география және геология ғылымы салаларында қолданылып жүрген терминдермен ұғым-түсініктердің бояуы мен мән-мағынасын дәл беруге мейлінше қабілетті тіл екендігінің, сөздік қорының бай екендігінің осы еңбекті жазу барысында тағы да бір аңғардық. Геология ғылымы бүкіл өнді­рістің тамыры. Ол мемлекеттің дамуына, әсіресе, Қазақстан елі­нің алға басуына үлкен әсер ететін ғылым. Шынын айтсақ, нақ осы геологияның арқасында және жер асты байлығы арқылы, Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда әлем­дік экономикаға кеңінен танымал болып отыр. Ал, неотектоника геология саласының бірі бола тұра, жердің қыртысын, оның сілкінуі мен құрылысын және оларға бай­ланысты пайдалы қазбаларын зерттейтін ғылыми бағыт. Осы мәселелердің бәрін мүмкінші­лігіміз келгенше пән ретінде бір жүйеге топтастырып, бар жиған-тергенімізді оқырмандармызға үсынып отырмыз. Бұл еңбек неотектоника саласындағы көп жыл­дар бойы жүргізілген зерттеулер нәтижесінде жазылды. Сонымен қатар, қазіргі талаптарға сай көп­теген қажетті ғылыми мәлімет­терді Қазақстан аумағындағы нео­тектоникаға қатысты жаңа құ­жаттарды жинақтаумен және қо­рытындылаумен ғана шектеліп қоймай, шетелдегі орыс, ағыл­шын, неміс және қытай тілінде жарық көрген әдебиеттердегі мә­ліметтерді авторлардың өздері қазақшаға аударып , сараптау сүз­гісінен және ой елегінен өткізіп, қайта өңдеп қолданды. Кітаптың қысқаша мазмұны туралы айтсақ бұл еңбекте неотектоника туралы жалпы түсінік, неотектоникалық қозғалыс­тар­дың түрлері, олардың жіктемесі, неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу әдістері, олардың таби­ғаты және ерекшеліктері қарас­тырылған. Неотектоникалық кар­талардың құрастырылу әдіс­тері және Қазақстан аумағында­- ғы неотектоникалық қозғалыс­тардың қысқаша сипаттамасы берілген. Қазіргі тектоникалық қозғалыстарға байланысты бүгінгі таңда жиі болып жатқан жер сілкіну құбылыстары, олардың гео­графиялық таралу заңдылықтары сипатталған. Неотектоникалық мәліметтердің практикалық мақ­сатында қолданылуы және лито­сфералық тақталар тектоникасы (Жаңа жаһандық тектоникасы) туралы қысқаша мәліметтер кі­таптың соңында келтірілген. Неотектоника және геоморфоло­гияға қатысты аталымдардың орысша-қазақша сөз тізбегі кі­таптың соңында енгізілді.Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері және өркениетті ел дәрежесіне қол соз­ған кезімізде ғылым мен техни­каның қанат жайып өскен уақы­тында ғылымның әр саласында соның ішінде геология мен география салаларында әр түрлі сөздіктерге сұраныс арта түсті. Бүгінгі таңда бүкіл мемлекеттік тілдегі бұқаралық ақпарат құрал­дары, мектептерде және жоғарғы оқу орындарында оқылатын са­бақтардың бәрі ана тілінің жүйе­ленген сөздіктеріне сүйене оты­рып жасалуы қажет. Бұл еңбек жоғарғы оқу орын­дарында оқып жүрген студенттерге, оқытушыларға және ғылыми қызметкерлерге арналған. Қорытындылай келе, қазақ тобында оқитын студенттердің обалына қалмайық. Оларға терең де, түбегейлі білім алу үшін ғы­лымның әр саласынан мемлекеттік тілде шыққан сапалы оқу­лық­тар мен оқу құралы қажет және жеткілікті болуы шарт. Мемлекеттік тілдегі оқулықтар мен оқу құ­ралына сусындаған жастар әлемдік білім мен ғылымға өз ой-пікірін қосып, оның көшбасында болады. Сейітқожа Құсайынов, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің профессоры, «Білім сардары» сыйлығының лауреаты