Ең басты мәселе рухани азаттықта...

111

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Явуз АҚПЫНАР, Түркия Эгей университетінің профессоры:

 

– Явуз Ақпынар мырза, сіз Түркияның Эгей университетінің профессорысыз. Қазақстанға келу сапарыңыз жайлы айтып өтсеңіз.

– Университеттің қазіргі бағдарламасы бойынша әр ғалым кандидаттықты немесе PhD докторлығын қорғау үшін шетелдік жетекші алуына болады. «ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ поэзиясындағы ұлттық идеяның көрінісі» тақырыбындағы Ақнұр Оспанованың докторлық диссертациясына жетекшілік етемін. Ал отандық жетекшісі ҚР Жоғары мектебі ҰҒА құрметті академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішев. Қорғау жүргізіліп жатқан қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі Өмірхан Әбдиманұлы. Сол бағдарлама бойынша жас ғалымдарға жетекшілік етуге келіп отырмын.

– Қазақ ұлттық универси­тетіндегі дәрістеріңізде түркі дүниесінің бірігуі жайлы сөз қозғап жүрсіз. Осы мәселеге толықтай тоқталып өтсеңіз.

– Қазақстан мен Түркия мемлекеттері әлі бірін-бірі толықтай танып-білген жоқ. Оған әлі уақыт керек. Сондықтан да түркі дүниесінің бірігуі мен ондағы болатын ортақ тіл туралы әңгіме айту әлі де ертерек сияқты. Десе де саяси, мәдени, ғылыми, экономикалық қарым-қатынастармен байланыс жасауға әбден болады. Сол орайда қазір де осы істің бастамасы ретінде біршама істер жасалып жатқаны белгілі. Тіл мәселесі алдымызда тұрған шешілуі қиын мәселелердің бірі. Тілдік мәселені шешу үшін тарихымызға да ортақ көзқарас керек екенін айту орынды. Себебі қазіргі тарихқа біз әртүрлі траекториядан қарайтынымыз рас. Және де көзқарастың әртарапты болуы біз үшін қалыпты жағдай десек те болады. Егер осы үлкен мәселелерді жою мақсатында бірігіп жұмыс жасасақ уақыт келе біз үлкен нәтижелерге жетіп, ортақ тілімізді қалыптастырамыз.

– Тарихқа көз жүгіртсек, түріктердің өз тарихы, яғни Осман империясы секілді мемлекет құрылған болса, бізде де қазақ хандығының құрылып, өзге бір мемлекет құрылғанын білеміз. Ендігіде киіз туырлықты үлкен қарашаңырақтың бауырлас ұлттары бола тұра тарих бойында тоғыспаған ұлттардың өзара жақындасуы мен бірігуі бізге не береді, яғни не ұтамыз?

– Бұл жерде ең алдымен ортақ тіл, ұлттық дәстүр емес, саяси-экономикалық мәселелерді бірінші нысанға қоюымыз керек. Біздің университетімізде түрік тілі және әдебиеті мамандықтары бар. Ол жерде қазақ тілі мен әдебиетінен де білім береміз. Арнайы курстар бар. Әдебиетімізде ортақ тақырыптар мен мәселелер бол­ған­ы­мен әл-Фараби атындағы Қа­­зақ Ұлттық университетінде тү­рік тілі мен түрік әдебиетін оқыту бөлімі жоқ. Мәселен Қорқыт ата, Ахмет Ясауи, әл-Фараби секілді тұлғаларымыз түркі халықтарына ортақ данышпандарымыз. «Диуани лұғат ат-түрік», «Диуани хикмет» те солай. Бірақ та факультетімізде оларды ортақ етіп емес, белгілі бір ұлттың ғана мұрасы ретінде қарастырамыз. Солай оқытамыз да. Мәселен кеше сабақта Гаспринский жайлы әңгіме өрбігенде бұл есімді тіпті де білмейтін студенттер болды. Ал Гаспринский дегеніміз осы түркі халықтарының тілі біреу болу керек деп, осы теорияны алға тартқандардың бірі еді. Оның шығармалары қазақшаға аударылмай тұрып ортақ тіл туралы толғанған адам.

– Яғни өзіңіздің көзқара­сыңызды айта кетсеңіз, түркі дүниесінің ортақ тілі ретінде қазіргі түрік тілін кандидат ретінде көресіз бе?

– Ортақ тіл мен түсінісу тілін шатастырмау керек. Мәселен Кеңес одағы тұсында Ресейдің қарамағына кірген барлық мемлекеттер бір ғана тілде сөйледі. Ол – орыс тілі. Ал түркі әлемінде неге осындай ортақ тіл болмауы керек? Бір үлкен әулеттің құрамына кірмей жатып, саяси-экономикалық қарым-қатынас жасамай тұрып әзірден ортақ тіл туралы мәселе көтеру бекер де сияқты. Ал Түркия мемлекеті батысымен де, шығысымен де жақсы қарым-қатынаста. Сондықтан ортақ тіл емес, тек бір-бірімізбен қарым-қатынас жасайтын тіл болуға керек секілді. Менің ойымша, келешекте біз дәл осы іс-әрекетке бел буатындаймыз. Көп жылдық эксперименттердің арқасында ғана ортақ тіл мәселесі шешіледі.

– Бір шаңырақтың астында болған жағдайдан бұрын біз дін мәселесіне соқтықпай өте алмаймыз. Қазақстан зайырлы мемлекет. Ал Түркия, менің білуімше, ислам мемлекеті, сонымен қатар, батыс жағалаулы халықтары еуропаланған.

– Бұл қате пікір. Себебі Түркияның батысы да, шығысы да бірдей. Ешбірі де еуропаланып кеткен жоқ. Бірлесу жайын әңгімелеу үшін оған ең бірінші қажеттілік керек. Шынына келгенде қазір осы екі мемлекеттің бір-біріне деген аса зор қажеттілігін көріп отырғаным жоқ. Мәселен, мен қазір түрік тілінде сөйлегендіктен сіз екеуміз түсінісе алмай отырмыз. Яғни бізге аудармашы көмегінсіз ортақ бір іске жұмыла алмаймыз. Қаншама көңіл қалағанымен әлі де әркім өзінің пұшпағын илейді. Біз тек саяси-экономикалық жағынан ғана бірімізге-біріміз көмек көрсете аламыз.

– Жалпы қазақ әдебиетімен қаншалықты деңгейде таныссыздар? Қазақ тілі мен әдебиеті бойынша білім берудегі негізгі оқулықтарыңыз және кімдердің негіздемелері бойынша оқытасыздар?

– ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы кезеңді қамтимыз. Негізгі негіздемелік оқулық ол – Закивилиди Тоғанның еңбегі. Бірақ бір таң қалғаным, Қазақстанға бұл еңбек бейтаныс. Еңбектің аты – «Түрік елі». Бұл кісі Бартольдтің шәкірті. Біз, әрине білеміз, кеңес өкіметі тұсында айтылмаған, айтылуға жол берілмеген құндылықтар жайлы Қазақстанда жағдай болмады. Ақты ақ деп, қараны қара деп бағалау жоқ еді. Ал біз Абайды, Ыбырай, Шоқанды ізенушілерімізге жалпылама түсіндіріп, шолу ретінде ғана айтамыз. Ал нақты қандай саяси жағдайлардың орын алғандығы жайлы білім берілмейді. Себебі қазақ әдебиеті мен қазақ тілі курсы тек төртінші курста ғана және оның сағаты аз болғандықтан деп түсіндіреміз. Әрмен қарай қазақ зиялыларының, Абайдың, Мағжанның, Сәкеннің шығармалары бар екенін айтамыз. Ал олардың түпкі мақсат-идеясын жеткізуге жағдай жоқ дейтініміз де сондықтан.

– Түркі дүниесінде Абай тұлғасының орны ерекше. Түркияның бағамы қалай деп ойлайсыз?

– Идеологияның екі түрі бар. Мәселен, Назым Хикметтің идеологиясы комунистік партияны жақтау идеологиясы, ал Абайдың идеологиясы өзінен, адами ой-құбылысынан келген идеология. Бізге Абайды ала келген Закивилиди Тоғанның кітабы. Біз Абайдың болмысын сол кітаптан біліп, оның соншалықты данагөй екеніне көзіміз жетіп отыр. Біздің осы тақырыпты толықтай дұрыс бағамын беру үшін екі елдің БАҚ-ын біріктіруімізге де болады. Себебі Қазақстандық ғалымдар Түркияның газет-журналдарына тек қазақ елінің көзқарасымен емес, негізгі оқырман ұлттың пікірімен санасқан ғылыми мақалалар жазса бәрі де түсінікті болар еді. Және де білместіктен туындап жатқан олқылықтарды жояр едік.

– Қазақстандағы түрік әдебиетін оқыту мәселесімен таныссыз ба және оған көңіліңіз тола ма?

– Түркияда түрік тілі мен әдебиеті бөлімінің ішінде қазіргі замандағы түркі тілдері мен әдебиеті деген арнаулы курс бар. Бірақ ол жерде оқытылатын оқулықтар мен кітаптар жеткіліксіз. Тағы да бір орайы келіп тұрған мәселе, Қазақстан профессор оқытушыларын Түркияға арнайы оқу-ғылыми сапарларымен қамтамасыз ету. Бұл әрине тіл білумен байланысты жағдай, яғни бізге келген әрбір оқытушы түрік тілін білуі керек. Мәселен мен Қазақстанға келгенде аудармашысыз дәріс оқи алмадым. Бұл да бір үлкен мәселе.Ал Қазақстандағы түрік әдебиеті мен түрік тілін оқыту программасымен таныс емеспін.

– Қазақстандағы тіл мәселесіне қандай бағам айтар едіңіз?

– Қазақстанда тіл проблемасы жоқ. Ең басты мәселе рухани азаттықта. Егер әр адам өзін қазақпын деп санаса ол қай тілде қолданыс жасағанымен байланысты емес. Көбінесе өздеріңіз тіл мәселесін ортаға қойып, оны үлкен даулы мәселеге айналдырасыздар. Мәселен қай елде болмасын өз тілін құрметтей алмайтын азаматтар бар, ол – әр адамның өзіндік ішкі ар-намысына байланысты. Түркияны алайық. Бізде ағылшынша білетіндер көп. Десе де олар ағылшын тілін білемін екен деп өз тілін ұмытып қалып жатқан жоқ. Ағылшын тілі глобалды тіл болған соң оны барлығы да біліп, қолданысқа енгізіп жатады. Және оны керекті жерде қажетті жағдайда ғана қолданады. Бұл даурығатын мәселе емес. Қазақстанның болашағы алда...

– Рахмет.

Ардақ ҚҰЛТАЙ