Қоғамға Оғыз Доғандай азаматтар өте қажет - Абзал Құспан

1. «Қал қалай? Апелляциядағыдай…»

Менің туған бауырым Азамат Әбілдаханұлын өткен жылдың қазан айында асқан жауыздықпен, 45 жерінен пышақтап өлтіріп кетті. Тергеу қалай болса солай жүргізілді де, іс сотқа кетті. Алматы қаласының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соты қылмыскер – Ресей Федерациясының азаматы, Қазақстанда тұрақты тіркеуі, мекенжайы жоқ (бомж) Захаров Анатолийді небәрі 11 жылға бас бостандығынан айыру туралы судья Қ.Қалмағамбетов үкім шығарды.

Мен бұл үкіммен келіспей, Алматы қалалық сотына апелляциялық шағым түсірдім. Бұған дейін жәбірленушінің заңды өкілі ретінде сот процестеріне өзім қатысып, өзім «күрескен» едім. Бір-екі рет сот ғимаратында белгілі қорғаушы Абзал Құспанмен кездесіп қалдық. Содан аудандық сот шешімімен келіспейтінімді, апелляциялық шағым беретінімді айтып, Әбекеңе қорғаушы ретінде апелляциялық сот отырысына қатысып беруін өтіндім. Ол келісті.

– Біздің адвокаттар арасында мынадай қалжың бар: бір-бірімізбен амандасқанда «Қал қалай?» деген сұраққа «Апелляциядағыдай» деп күлеміз. Яғни, «бұрынғыдай, еш өзгеріссіз» деген сөз. Сондықтан бірден айтайын, көп ештеңеден үміттенбей-ақ қойыңыз, апелляциялық сот аудандық сот шешімін 95-98 пайыз жағдайда өзгеріссіз қалдырады, – деді. Сонда да, «нар тәуекел» деп апелляциялық сотқа бердік, қатыстық, тергеу о баста қалай болса солай жүргізілгенін, істе көп мәселе басы ашық күйде қалғанын дәлелдеп бақтық, істі прокурорға кері қайтару туралы талап қойдық, тым болмаса, қатыгездікпен өлтіргендіктен 11 жыл емес, кемінде 25 жыл беруін талап еттік… талабымызға сот алқасы пысқырған да жоқ, олар тіпті, іспен таныспаған да!

Сол процестен кейін маған мынадай ой келді: апелляциялық сот, қалалық сот дегендерің – спектакль екен, олар ештеңе істемейді де, істің ақ-қарасын анықтамақ түгілі, материалмен таныспайды да. Қатал да умный рожа жасап алып, құдды сен жәбірленуші емес, саған қылмыскер сияқты аларып қарап, жекіп сөйлеп, сөзіңді соңына дейін тыңдамай, менің атамның қойын бағып отырғандай міндетсіне сөйлеп, оқып таныспаған, сөзіңді 5 минут тыңдамаған істі 15 минутта бітіре салады.

Сенің бауырың өліп, қайғы жамылғаның, оның артында үш жетімегі үйсіз-күйсіз, асыраушысыз қалғаны – бәрі-бәрі олар үшін көк тиын. Бір келімсек бомждың кесірінен бір қазақ әйелі жесір қалды, үш қаракөз қазақ баласы жетім қалды. Ол жетімдер ертең қандай адам болып қалыптасады? Мына мемлекеттің басты әрі құнды капиталы – шынымен, адам ба? Әлде оларға қанішер кәпірдің қылмысы құнды ма??? Жалпы, осы ЗАҢ деген ең құнды, халыққа қызмет етуі тиіс құжатты кімдер жазған? Қандай тупойлар жазған? Неге балық аулағандар 14 жылға сотталады да, қасақана кісі өлтіруші қасап небәрі 11 жылға сотталады? Есте жоқ ескі заманда жазылған ессіз заңдарға дұрыстап тұрып сараптама жасап, адам, мемлекет, ұрпақ мүддесін ескере отырып қайта жазатын сауатты заңгерлер бар ма? Бұл елде қашан адам құқығы әділетті қорғалатын болады???

Келешекте «Біздің заң» тақырыбында адвокат Абзал Құспанмен көлемді сұхбат ұйымдастыруға келістік. «Біздің заң» — бүгіннен бастап «akjunis.kz» сайтының жаңа айдары. Заңгер кеңесі, белігіл бір мәселеге заңгер пікірі осы айдарда тұрақты түрде беріліп отыратын болады.

Сол күндері қоғамда айрықша талқыланған Оғыз Доған және «Казком» мәселесі туралы да Абзал Құспанның пікірін сұраған едік. Тіл мәселесі қашанда өзекті болғандықтан, бұл әңгіме әлі де өз актуальдығын жойған жоқ. Сондықтан назарларыңызға ұсынуды жөн санадық…

2. «Мықты болсаң, асып түс!»

– Оғыз Доғанды қорғап, «Эйр Астананы» жеңген адвокат Абзал Құспан екінші рет Оғыз Доғанды қорғаудан неге бас тартты?

– «Бас тартты» деген артықтау. Халыққа ақпарат бұрмаланып жетті… Өткенде «Қазкоммен» арада болған жағдайға байланысты өзім сыйлайтын Асылтай деген ғылым жолында жүрген азамат маған ватсап арқылы: «Сіз өзіңіздің бір сұхбатыңызда Оғыз Доғанды бұл жолы қорғамаймын деп айтыпсыз, екеуіңіздің араңызда жеке бас араздығы бар ма?..» деген бағытта сұрақ қойыпты. Негізі, мен бір сайтқа сұхбат бергенімде журналистің сұрағына орай, «бұл жолы Оғыз Доғанның мүддесін қорғай алмаймын, себебі еліміздің батысында үлкен сот процесі басталып кетті, мен сол жақта боламын, физикалық тұрғыда мүмкіндігім болмайды…» деп, себебін ашып түсіндіріп айтқанмын. Ол сұхбатты жазған журналист менің тек «қорғай алмаймын» деген сөзімді жазыпты да, ар жағындағы себебін жазбапты. Халық арасында «бұл екеуіне не болды екен…» деген түсініспеушілік осыдан туындады деп ойлаймын.

Мен тілге қатысты осындай сауатты іс-қимыл жасаған адамдарды – мейлі ол Оғыз Доған болсын, мейлі басқа болсын – әркез қорғауға дайынмын. Оғыз Доғанмен арамызда ешқандай жеке бас мәселесі – алауыздық, араздық туындаған жоқ.

– Біздің қазақ тіл мәселесін ұмытып, Оғыз Доғанның жеке өмірін талқылап кетті…

– Иә, іле-шала пайда болған бір ақпарат – әсіресе орыстілді сайттар «жақсылап» жазып, көптеп таратып жатыр – ол Оғыз Доғанның жеке басына байланысты ақпарат – «қазақ қыздарының намысын қорлапты, жерге таптапты…» деген бағытта. Мен бұл мәселені жалпы қоғам болып талқылау дұрыс емес деп есептеймін. Ол мәселені тек қана сол – намысы анық тапталған болса – сол қыздың өзі ғана көтере алады. Өйткені… Мен бірінші кезекте заңгермін. Заңға жүгінетін болсақ, екі адамның арасындағы қарым-қатынасқа байланысты ақпарат заңмен қорғалатын, өте құпия ақпараттар қатарына жатады. Өйткені ол – жеке адамның өздерінің арасындағы байланыс, оның ішінде интимдік мәселе, оның құпиялылығын сақтау заңмен бекітілген, оны тек қана екі адамның бірі ғана көтере алады, басқа ешкімнің жеке өмірге қол сұғуға құқығы да, қақысы да жоқ. Бұл – «жеке өмірге қол сұғушылық» деп бағаланады.

Тіпті, қылмыстық іс қаралып жатқанның өзінде мысалы, қыз зорлау, тағы да басқа қылмыстық санаттағы іс қаралып жатқан кезде сот процесі жабық түрде өтеді. Осындай заң талаптары бола тұра, әншейінде «заң, заң» деп заңшыл бола қалатын, заңға жүгінгіш, заңды алға тартқыш келетін орыстілді сайттар дәл осындай тілге, ұлттық мәселеге қатысты пікірталастарда заңның бәрін ысырып қойып, Оғыз Доғанның ісінің заңды әрекет екенін біле тұра, «бәлен, түлен» деп сөзді көбейтулерінен-ақ көп мәселеге біздің көзіміз жете түседі. Менің пікірім – бізге, қазақ қоғамына, Оғыз Доған сияқты азаматтар қажет. Қажет болғанда да – ӨТЕ ҚАЖЕТ! Себебін айтайын.

Орыстілді ортада әлі де болса орыс тілінің болашағына деген сенім бар, қазақ тілі осылай айтылып-айтылып қалады деген сенім бар. Сол себепті олар өздеріне қолайлы, қалыптасқан өмір салтын өзгерткісі келмейді, қазақ тілін үйренгісі келмейді. Бұлар үшін Оғыз Доған – үрей. Сондықтан оның жеке басына тиіседі, «қазақ емес» дейді – құдды бір қазақ шықса соны қолдап кететіндей.., «қайдағы бір түрік»  дейді.., «Түркиядан келген… Түркияда қандай да бір топтың мүшесі екен» дейді.., «Қырғызстанға барып өйткен-бүйткен» дейді… Тілімізді қалай аман сақтап қаламыз, мемлекеттік тілді қалай өз тұғырына шығарамыз деп жанталасып жатқан кезде біздің кейбір қазақтілді ортаның да осындай айғай-сүреңге қосылып кеткені дұрыс болмады. Өз басым, оларды – алды-артын бажайлай алмайтын, стратегиялық мақсат құра алмайтын, сауаттылық деңгейі төмен орта деп есептеймін. Қазақ тілі мәселесін қазақтілді орта ғана көтереді, қазақтілді орта ғана қолға алады, ол түсінікті жағдай. Міне, осы қазақтілді ортаның өкілдері – ұл болсын, қыз болсын – Оғыз Доғанның әрекеті дұрыс емес деп санаса, оның қазақ тілі үшін жасап жүрген жұмысын, тілді насихаттауын жоққа шығарғысы келетін болса, ендеше өздері дәл сол Оғыз Доған сияқты әрекет жасасын, тіпті одан артық жасасын, сөйтіп өз іс-әрекеттерімен Оғыз Доғанды өздерінің көлеңкелерінде қалдырсын…

Бірақ әзірге менің бақылауымша, дәл Оғыз Доған сияқты сауатты, батыл әрекет жасайтын бірде-бір азаматты көріп отырған жоқпын. Бұл жерде назар аударуыңызды сұраймын – САУАТТЫ іс-әрекет жасайтын… Түсінесіз бе – САУАТТЫ әрекет!.. Бұл сөз мен үшін өте маңызды. Соңғы «Казкоммен» болған жағдайда ол бірде-бір рет заң талаптарын бұзбайды, заң шеңберінде әрекет етеді, дауысын көтермейді, айғайласпайды, заңның шегінен аспайды, өте мәдениетті түрде, сауатты түрде батыл іс-қимыл жасайды. Бұндай талапты қоя білу үшін де батылдық керек. Міне осындай қазақтың қыз-жігіттері шықса, кім бізге қой деп жатыр, айтыңызшы?!. Бұл не – Оғыз Доғанның аяғынан шалу ма, әлде көреалмаушылық па? Мен, тіпті, орыстілді сайттарға басымды да ауыртпаймын, бірақ қазақтілді ортадағы азаматтардың осы мәселеде айғайға айғай қосып, сөзді басқа бағытқа, басқа арнаға бұрып кеткендеріне, тіпті, өзім танитын кей бауырлардың солардың қатарынан табылғанына қатты қынжылдым. «Сөзіңді біреу сөйлесе – тілің қышып бара ма?» демекші, қазақ тілінің – мына біздің мемлекеттік тіліміздің, біздің ана тіліміздің жоғын жоқтап, жанашырлық танытқаны үшін де Оғыз Доғанды қолдауымыз керек деп ойлаймын. Қолдай алмайсың ба, қолдағың келмей ме – тіл үшін – үнсіз қал… Бір сөзбен айтқанда, Оғыз Доған екеуіміздің арамызда ешқандай дау-жанжал болған емес. Мен Оғыз Доғанды және сол сияқты белсенді әрекет ететіндер табылып жатса, қашанда заңгер ретінде, адвокат ретінде қолдап, қолпаштап жүретіндігімді ашық түрде мәлімдеймін. Өз басым, екі апта бұрын фейсбуктен шығып кетуіме байланысты, дәл ФБда болып жатқан ақпараттардан хабарым жоқ, өзге сайттардан оқыған ақпараттарға орай түйгенім осы.

– Фейсбуктен мүлде кеттіңіз бе? Әлде «тайм-аут» алдыңыз ба?.. «Бір-екі ай демаламын» деген сәлеміңізді Қазыбек Құттымұратұлының постынан оқыдық…

– Абайдың екі жол өлеңін келтірсем, артық етпес: «Қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын, Бірінен бірі шапшаң, ұқпас сөзін…» дейді. Осы «сөз» біздің қазақта әлі де өзекті мәселе қатарында. Мысалы, мен фейсбуктен не себепті шықтым?  Өйткені бос сөз көп, құр айғай көп, ұраншылдық басым. Ал Оғыз Доған болса – иә, оның да сөзі бар, ол да сөздің түбін түсіреді, бірақ ең бастысы оның сөзі жалаң емес, нақты іспен бекітілген. Мен қазақтың азаматтарынан осындай іс-әрекетті күтем. Фейсбукте менің қарнымды ашыратын нәрсе – осы сөзуарлық. Біреу ортаға «олай да бұлай.., өйтейік те бүйтейік…» деп ұрандаса, бәрі аттандап қосыла кетеді. Іс жүзінде біреуі де жоқ. Негізі біз көптеген мәселеде тер төгіп еңбек етуіміз қажет екенін көпшілігіміз түсіне бермейміз. Біз үшін басқа біреудің істегенін қалаймыз. Ал жақсы, сол «басқа біреу» пайда болды, – Оғыз Доған деген. Енді кеп оны жерден алып, жерге салып табалаймыз. Осы әрекетімізді кім қалай түсіндіреді? Шынымен намысшыл адамдар Оғыз Доғаннан да асырып іс қылып, «ау, халайық, жалғыз Оғыз емес, біз де бармыз» деген сөзді айту керек қой… істеп болғаннан кейін, әрине.., істемей жатып емес…

– Өз басым, сондай әрекет ете білген Оғызға өзім риза болдым әрі таңғалдым… «Оның істегенін 27 жылда қайсымыз істедік?..» деп пост та жазып тастадым…

– Мен де таңғаламын. Оғыз Доғанның «Казкомдағы» болсын, оған дейінгі болсын, әрекетін алып қарайық, ол қазақ тілі мәселесін көтерген кезде ешқандай қысылып-қымтырылуды білмейді. Неге? Бірінші жағдай – «Эйр Астанамен» болған мәселеде де осы мінезіне таңғалғанмын. Ол кезде оны танымаймын да… Екі жағдайда да мен баса назар аударған жағдай – ол адамда қандай да бір психологиялық  қысылу жоқ. Оның батылдығының сыры неде? Өзім бұрыннан ойлап, саралап жүрген, мен үшін ақиқи нәрсе – Оғыз Доғанның батылдығының бір ғана себебі бар: ол – Осман империясының өкілі. Империялық психология оның қанында бар: империялық тәрбие алған, ешқашан ешкімге кеудесін бастырмаған империя өкілі. Империялық рухта тәрбиеленген түріктің ұрпағы. Ал біздің азаматтарымыз, өкінішке қарай, көптеген кедрегілерге тап болған, бала кезінен бастап «орыс деген – күшті, орыс деген – ұлы, орыс – біздің үлкен ағамыз.., орыс тілін білмесең аштан қатасың… орыс – мәдениеттің ордасы… пәлен-пәштуан…» деп, орыстан қорқып өскен, орыстан қаймығып өскен, өзін орыстан төмен санап өскен, күні кешеге дейін бодан болған, орыстан қорқып, комплекске маталған елдің өкіліміз. Оның ішінде өзім де бармын. Қарапайым бір ғана мысал – ең алғаш 2009 жылдары Орал қаласында бүкіл қоғамдық көліктерді қазақшалаймын деп жалғыз өзім кірістім. Қарап отырсам, бәлен жылдық жоғары заңгерлік білімім бар, прокуратурада істеген тәжірибелі заңгермін, солай бола тұра, менің өзіме қазақ тілі үшін күресу оңай болған жоқ. Әртүрлі психологиялық-әкімшілік кедергілерге тап болдым. Ең алдымен қоғамдық көлікке отырып, қазақша қызмет көрсетпейтін үш-төрт факті тіркеуім керек болды. Сол үшін екі-үш қоғамдық маршрутты таңдап алып, солардың қызметін тіркемек болдым. (Ол кезде әлеуметтік желі деген болған жоқ, болса да, кең тараған жоқ, мен ол кезде ешқандай желіде жоқ едім… телефонға түсіру деген болған жоқ…) Содан үстімде костюм, галстук… көлігімді бір аялдаманың жанындағы тұраққа қойдым да, бір автобусқа міндім. Қарасам, кондуктор – бір дәу, жалпиған орыс әйел екен. Оның қазақша қызмет көрсетпейтіні айдан анық. Міне соған қазақшалап, «қазақша қызмет көрсетіңіз, әйтпесе мен төлемеймін» деп айту үшін үлкен күш қажет болды. Былайша айтқанда, екі тізем дірілдеп кетті. Ал анау әйел бақырып-шақырып жатыр… Айналып келгенде, артымда тұрған қазақтар маған айғайлады, «біздің уақытымызды алып жатырсың» деп. Сол кезде мен өз-өзімнен қысылып, іштей өте бір жайсыз күй кешіп, келесі аялдамадан түсіп қалғам. «Мен не істеп жүрмін?..» деп біраз есеңгіреп отырдым. Сосын есімді жиған соң, «заңгер басыммен мен заңды іс қыла алмасам, басқалар не істей алады? Кімге не деп өкпелейміз?..» деп, қайтадан қайратымды жиып алып, қайтадан автобусқа мініп, мемлекеттік тілде қызмет көрсетуден бас тартқан автобустарды тіркеп, автопаркке сотқа дейінгі талап қойып, олар кінәсін мойындап, қазақтілді кондукторларды жұмысқа алып… қысқасы осындай жағдайлар болған. Сол кезде мен қалыптасып қалған қоғамдық дағдымен күрестің оңай емес екенін өз басымнан өткіздім, батыл әрекет етіп, дұрыс талап қойсақ, мақсатымызға жететінімізді де бар жандүниеммен сезіндім.

– Яғни біз өз құқығымызды сауатты, заңды түрде талап ете алмаймыз ғой?

– Көпке топырақ шашқым келмейді, әртүрлі әрекеттер жасап жүрген, өз құқығын заңды түрде талап етіп жүрген адамдар бар шығар, біз білмеуіміз мүмкін. Оғыз Доғанның әрекеті бізге осындай заңды құқығыңды жария түрде талап етсең оң нәтижеге қол жеткізетініңді көрсетіп берді. «Жалғыздың үні шықпас» дегендей, әр-әр жерде бір-бірден қазақ тілінің құқығын талап ету бір басқа да, көпшілік болып үн қосу бір басқа. Яғни қазіргі таңда қазақтардың Оғыз Доғанды қолдап немесе оған қарсы шығып, екіге жарылып жатқанының себебі осы – көпшілігіміз дәл сол сияқты тірлік жасай алмайтынымызды білеміз, қолымыздан келмейтіні білеміз, орысқа барып, немесе орыстілді қазаққа барып қазақ тілінде сөйлеу біз үшін үлкен күш, тіпті, мүмкін емес екенін кейбіреулер ашық мойындады, міне осы жағдай оларға психологиялық жайсыздық тудырады. Екінші жағынан «жалған намысты» алға тартып, қалайда Оғыз Доғанның аяғынан шалуға тырысады. Ал шындығында Оғыз – сіз бен біздің «қотырымызды қасып беріп» отырған, біздің «жасырын» ауруымызды тауып, бетімізге шығарып беріп отырған, «емдеу» жолын көрсетіп беріп отырған адам. Дұрысында біз ол сияқты еріктілерді қолдауымыз керек. Біз немене, сол үшін оған ақша төлеп отырмыз ба? Оның сол әрекетінен қазаққа, мемлекетке, ел экономикасына зиян келіп жатыр ма? Не ол содан ақша тауып, шылқып баюды көздеп отыр ма? Я Оғыз Доғанның ісін өзіміз – әрқайсысымыз қылайық, я оған кедергі келтірмейік. Осы менің түпкілікті пікірім.

Шерхан Мұртазаның айтқаны бар: «Қазаққа ендігі қауіптісі шовинизм емес, нигилизм болмақ» деген. Біздің қоғамда бүгінгі таңда «ұлттық нигилизм» белең алып бара жатыр. Ол деген – ұлттың өзін өзі менсінбеуі, өзіне өзі сенбеуі, өзін өзі сыйламауы, өзін өзі жоққа шығару, өз ішінен белсеніп шыққан адамдардың аяғынан шалу. Ал бұндай қасиетсіздік жақсылыққа апармайды…

Сұхбаттасқан

Сәуле Әбединова,

Дереккөз: akjunis.kz