Асқар Жұмаділдаев: Жаңа қазақ клавиатурасы жасалу керек

Латын алфавитіне көшудің жал­ғыз себебін көріп тұрмын. Себеп ки­риллицаның нашарлығында емес, қазақ клавиатурасының ке­міс­тігінде. Қазақ клавиатурасының ең үл­кен кемістігі онда цифрлардың бол­­мауы. Кирилл қазақ кла­виа­турасында ертегі жазуға болады, поэ­ма жазуға болады, бірақ ғылым жазуға болмайды. Өйткені ғылым цифрларсыз жұмыс істемейді.

Кемістігі көп алфавит, кемістікті клавиатура тек қана қазаққа тән емес. Бір әріп бір дыбыс сәйкестігі сақ­тал­маған алфавиттің көкесін біз көшкелі отыр­ған латын ағылшын алфавиті көр­сетеді. Сенбесеңіз, с, у немесе к ды­­­быстарын қалай өрнектелетінін зерттеп көріңіз. Мысалы, с дыбысын s арқылы да (sin) c арқылы да (cinema) беруге болады. С әрпі сонымен қатар к деп те (cat) өзгере береді. У дыбысын u деп те (how), w деп те (Washington) беруге болады. Бірінші нұсқада у ды w арқылы беру себебі осы. Бұл ұсыныс қатты сыналды, бекер сыналды, өйткені бұған “кінәлі” қазақтар емес, ағылшын алфавитінің өзі. Бұған қарағанда кириллицаға құрылған қазақ алфавиті – анағұрлым ың­ғайлы, анағұрлым информативті, қа­зақ дыбыстарын анағұрлым дәл бе­ретін алфавит. Бұл алфавитте қор­шаған ортаға қарай өзгере беретін ха­мелеон дыбыстар жоқ. Бұл алфа­вит­те бір әріп бір дыбыс принципі өте жақсы ұйымдастырылған. Рас, қазақ алфавитінде бірнеше артық дыбыстар бар. Соған бола кириллицадан бас тар­ту, битке өкпелеп тонды отқа тас­таумен тең. Ағылшын алфавиті құрықты сы­рық­пен жалғау әдісімен жасалған ал­фавит. Бұл белгілі жәйт, бірақ жұрт­тың бәрі ағылшын тіліне ұмтылады, ағылшынға ұқсас тірлігі болса мақтан кө­реді. Неге? Себебі, ағылшын тілді елдер алға да­мып кетті. Ағылшын тілі елдерінің кө­шін Америка бастайды. Аме­ри­ка­ның әскері күшті, экономикасы күш­ті, технологиясы озық. Жасаған та­уар­лары сапалы, ғылымы мықты, уни­верситеттері тамаша. Америкада адам энергиясын, шабытын, адамның творчествоға әуестігін ұтымды пай­далану жүйесін құрды. Басымен жұ­мыс істейтін адамға керемет жағдай жа­салды. Бұл бағытта капитализм жүйе­сі социализм жүйесінен артық еке­нін көрсетті. Жұрттың ағылшын ті­ліне ұмтылуы, ағылшын тілінің ке­реметтігінен емес, ағылшын тілді елдердің тірлігінің мықтылығынан. Жұғысты бола ма дегендігінен. Әйтпесе тіл әуезділігі жағынан, тарих те­реңдігі жағынан, философия, әдет-ғұрып ұстанымы жағынан Американы он орайтын елдер жетіп артылады. Талай жыл жөндеусіз тұрған үйді сыр­тын әктеп, сынған жерін бүтіндеп де­гендей белгілі қалыпқа келтіруге бо­лады. Ағылшындар, француз не­міс­тер бұл әдісті шебер қолданады. Апостроф, ноқат, дәйекше, диг­раф дегендер қайдан шыққан? Ақаң сөзімен айтсақ, европа неге “ит деп жа­зып, шошқа деп оқу” әдісін қатты мең­герген ? Жауап: Амалдың жоқт­ы­ғы­нан. Европаға христиан діні, жазу сызу үлгілері рим солдаттарымен бір­ге келген. Дін негізінде қантө­гіспен, жер­гілікті діни, рухани сенім-наным­дарды қырып жою әдісімен тараған. Варвар (жабайы, дөрекі, сауатсыз) деген сөзді римдіктер алғашында герман, британ тайпаларына қарата айтқан. Өйткені герман тайпалары арасында әйелден шыққан көсемдер болған. Олардың демократиялық ұс­танымдары беріктігі римдіктерді таң қалдырған. Рим империясында әйел­ді бала туушы ретінде, көңілдес ре­тінде, мүлік ретінде ғана қараған. Хұ­қық жағынан малдан жоғары тұр­ғаны болмаса, олардың өздігімен мүлік иелену, саяси жұмысқа араласу, дауыс беру, басқару мәселелеріне ара­ласу мүлде болмаған. Әйел ел басқару мә­селесі өңінде емес, түсіне де кір­мей­тін Римдіктер әйел көсемдерді кө­­ріп, германдықтарды сауатсыз, жа­­байы, варвар деп қараған. Шын­ды­ғында герман тайпаларының мә­дениеті көп жағдайда Римнен жоғары тұр­ған. Жығылған елдің тарихын жыққан ел жазатыны түсінікті. Тарихта бір парадокс бар. Жығылған ел өзіне зор­лап таңылған үрдісті алғашында қар­сылықпен қабылдаса да, келе-ке­ле сол гегемон елдің таным үлгісін қа­былдап, сол үлгіні сақтауда жеңімпаз ел­дің өзінен асып түседі. Кейде жық­қан елдің өзі тарихтың құмына кө­міліп, жығылған елдің жетегінде ке­те­ді. Бұндай жағдай тарихта аз бол­маған. Латын Рим империясын мекен­де­ген көп тайпаның бірі. Бүгін бұл тай­па жоқ. Бірақ осы тайпа жасаған әріп­тер қалды. Еуропа осы латын ал­фавитін қабылдады. Христиан дін бас­шылары латын қасиетті кітап тілі, сон­дықтан бұны өзгертуге болмайды де­ген насихат жүргізді. Сол себепті еуропада ұзақ жылдар бойы араб цифрлары қолданылмады. Ғылым, өнер дамымады. Бұл уақытты қара түнек уақыты деп Еуропа тарихшы­ла­рының өздері айтады. Қайта жаң­ғыру дәуірі араб цифрларын қабылдау, ис­лам әлемі ғылымын қабылдау, сау­да-саттықты дамыту, грек өнерін қай­та жаң­ғырту дәуірімен сәйкес келеді. Еуропа салт-дәстүр ұғымына мы­ғым екенін көрсетті. Келе-келе латын алфавиті тіл сұранысын толық қамти алмайтынын байқады. Дыбыстарын өр­нектейтін жаңа әріп қажеттігін ұқты. Бұл тірлікті жасауда латын ал­фавиті шеңберінен аттап өту мәселесі қарастырылмады. Диграфтардың, апостроф, нүкте, үтір ноқаттардың шы­ғу себебі, бір дыбыстың неше түр­лі әріппен берілуі осыдан шығады. Қо­рыта айтсақ, құрыққа сырық жал­ғау әдісі қазақтың ноу-хауы емес, бұл әдіс­тің шырқау шыңы еуропада бол­ған. Енді осы қоршаудағы қазақ ал­фавиті мәселесіне көшейік. Ағылшынның алфавитіне мың жыл. Ұсақ-түйек өзгерістер болмаса мәйегі өзгеріске түскен жоқ. Дүниеде салт-дәстүрге берік екі ел болса, со­ның бірі Британ мемлекеті. Оның ко­­ро­­левасы, алфавиті, шәй ішу дәс­түрі осы­ның көріністерінің бірі ғана. Еуропадағыдай болайық, Аме­рикада­ғыдай болайық, олар диграф қолда­на­ды екен, апостроф қолданады екен, біз де соны қолдансақ, Америка-Еуропа болып кетеміз деген не әң­гіме? Бұдан мың жыл бұрын қазақта да ал­фавит болған. Бірақ Орхон- Енисей жазуы бүгінге жеткен жоқ. Оны қай­тадан жаңғырту деген бос қиял. Қа­зақ айналдырған жүз жылда ал­фавитін төртінші рет өзгерткелі тұр. Бізде ағылшынның дәстүр сақтау үрді­сі жоқ. Жетпіс жыл ол да аз мерзім емес. Қазіргі жетпіс жыл ырзығын көр­ген алфавитімізден жұрт үйреніп қал­ған төл әріптерімізді сақтап қал­сақ, ол да олжа болмай ма? Қазақ клавиатурасы мынадай екі шартқа бағынуы тиіс: 1)Ағылшын алфавиті қазақ ал­фавитінің ішіне кіру керек 2)Шрифті өзгерту, регистрі өз­герту минимумға түсу керек. Бұл ағылшын әріптері еш өзгеріс­сіз қалуы тиіс деген сөз. Қа­зақша жа­за отырып еш шрифті ауыс­тырмай ағылшынша да беймарал жұмыс істей беру керек деген сөз. Қа­зақ әріптері клавиатураның оң жағындағы және сол жақ бұрыш­та­рындағы түймелерге ілінеді. Бұл ара­да екі жағдай болуы мүмкін. Жаңа қазақ клавиатурасы жа­са­лады. Бұл жағдайда ең дұрыс шешім былай болар еді. Enter, Return екі түй­­месі көп орын алып жатыр. Бұл екі орынды бөліп, кем дегенде жаңа бес түйме жасауға болады. Бұған ке­регі аз жақшаларды сызық, үтірлерді қыс­қартсақ тағы үш түйме босайды. Онда қазақтың бар төл дыбыстары сиып кетеді. Рас, бұл шара көп қаржы қажет етуі мүмкін. Шындыққа келсек, тек қана жаңа клавиатураны енгізбей, осы күні қолданылып жүрген латын кирилл қа­зақ фонттарын да бір ізге түсіру керек. Мысалы, сіздің мекемеңіздің ком­пьютерінде қазақша басылған мәтін көрші мекемеде ашылмауы мүм­­кін. Ашылса, бос шимай ретінде кө­рінуі мүмкін. Себеп кириллицаның, латиницаның өзінің бірнеше нұсқасы бар. Word-тің де бірнеше түрі бар. Қа­­зақ әріптері сол нұсқаларға бекі­тіл­­ген. Сондықтан көршіңізге барып файлды ашамын десеңіз сол нұс­қаңыз­ды өзіңізбен алып жүруіңіз ке­рек. Бұл ыңғайсыз тірлік. Сон­дық­тан, барлық қазақ ресми мекемелері қолданатын фонттардың бір нұсқасы бекітіліп, барлық ресми мекемелер осы нұсқада жұмыс істейді деген заң болуы керек. Сонда жәй азаматтар да осы нұсқаға қарай бет түзей бастай­ды. Біздің ауылда Исақай деген кісі болу­шы еді. Трактор, машина, арба бұ­зылып қалса осы кісіге апаратын. Исе­кеңнің үш құралы болатын. Ку­вал­да, лом және сым. Кувалдамен ұрып, ломмен майыстырып, сыммен бұрап тоқтап қалған тракторды жүр­гізіп жіберетін. Бірінші жағдайда Исақай көкеміздің әдісі қолданыл­майды. Екінші жағдайда Enter, Return түй­мелері сол күйі қалады. Бұл жағ­дай­да қаржы шығыны болмайды, бі­рақ біз “барымен базар” әдісін Иса­қай әдісімен ұштастыруға мәжбүр бо­ла­мыз. Бұл орайда да бірнеше жағ­дай болуы мүмкін. Латын клавиатура­сы­ның да көптеген түрлері бар. Мы­са­лы, ағылшын клавиатурасы фран­цуз клавиатурасынан көп айыр­машылығы бар. Барлық латын әріп­тері бірдей, бірақ клавиатурада ор­наласу тәртібі бөлек. Бұндай жағдай ағылшынның өзіне де қатысты. Бри­тандық ағылшын, америкалық ағыл­шын болып бөлінетіні тағы бар. Кла­виатура компьютер шығаратын фирмаға байланысты да өзгере береді. Мысалы менің Apple шығарған ком­пьютерімде параграф § символы бар, ал Microsoft шығарған компьютерде бұл символ жоқ. Американдық, бұл үшін еш қайғырмайды. Бірақ біз үшін бұл маңызды мағлұмат. Бізге §-тың ке­регі жоқ, бірақ осы символ орна­лас­қан орын керек. Өйткені § орна­ласқан түйме бір қазақ әрпі үшін құр­бандыққа шалынатын түйме. Бұрынғы “ә”, “ө”, “ы” және ”ң” қа­зақ­тың төл әріптері сақталып қал­ған алфавит жайлы “Қазақ әдебие­тінің” өткен санындағы “Ә” әрпіне мадақ” дейтін мақаламызда айтқан едік. Оған тағы бесінші “ұ” әрпін қосып (параграф символының пай­дасы!) Mac клавиатурасына негіздел­ген клавиатураны көрсетелік. Атал­мыш ма­қаладағы алфавитке тағы да кіш­кене өзгерістер енгізгенімізді ескерте ке­телік. А =A Ә = Ә Б =B В =V Г =G Ғ = G’ Д =D Е =E Ж=J З=Z И=I’ Й=I’’ К=K Қ=Q Л=L М=M Н=N Ң=Ң О=O Ө=Ө П=P Р=R С=S Т=T У=U Ұ=Ұ Ү=Y Ф=F Х=X Һ=X’ Ы =Ы I=I Ш=SH (Бұны c деп те жазуға бо­лар, өйткені бұл әріп бос қалып тұр) Бұл алфавитте жазып көрсек. G’ыlыm tappai’ maqtanba,  Orыn tаppаi bаptаnbа,  Qұmarlanыp shattanba,  Oinap bosqa kүluge. Bes nәrseden qashыq bol,  Bes nәrsege asыq bol,  Adam bolam deseңiz.  Tileuiң, өmiriң aldыңda,  Odan qaig’ы jeseңiz… *** Әsempaz bolma әrnege,  Өnerpaz bolsaң, arqalan.  Sen de bir kirpish, dүniege  Ketigin tap ta, bar qalan ! Біздің олжамыз: бес әріп өз­гер­мей­ді, яғни бес апостроф кемиді. Бұл әріптер Ә, Ө, Ы, Ұ, ң. Екі апостроф қа­лады. Бұл әріптер Ғ=G’ және И=I’. Енді қазақ клавиатурасын Исақай әдісімен қалай жасауға болатынын Apple клавиатурасында көрсетейік. Сөз үлкен ң әрпінен басталмайтын бол­ғандықтан латын клавиатура­сы­нан тоғыз орын табуымыз керек. Apple клавиатурасында бұл мақсат сәтті орындалды. Дәл тоғыз әріпке орын таптық, бірақ он әріпке орын таба алмадық.

Бұл арада мынадай да әңгіме шы­ғаруға болады. Егер ф-ны қазақтың дыбысы емес, оны п деп айтамыз десек, мысалы, формуланы пормула десек, онда үлкен Ғ әрпіне латынның үлкен F әрпін бекітуге болады. Ал кіші “ғ” кіші “f” тан бөлек, бұл әріп­тер онсыз да шатаспайды. Бұл арада шешімді филологтар айтуы керек. Егер жаңа қазақ клавиатурасына көшеміз десек, онда бұл проблема да жойылады. Бір ғана өзгеріс Ғ әрпін латынның F әрпінен ажырату үшін Ғ-ның белдемшесін сызықшамен емес ирекпен сыза салса де жетеді. Мынадай ережелер енгізсек И=I’ – дегі апостроф одан да азая­ды. Ереже. i әрпінің алдында дауысты дыбыс тұрса, онда: Егер і-дан кейін “а” әрпі тұрмаса “i” әрпі қысқа и болып оқылады. Мысалы Айқын =Aiqыn, қой=qoi Егер і-дан кейін “а” әрпі тұрса, “ia” диграфы “я” болып оқылады. Мысалы, Аяла=Aiala, Қоян = qoian Қорытынды. 1) Үкімет ұсынған екі алфавиттің артықшылығы: Таза латын алфавитіне негіздел­ген. Кемшілігі: апостроф, диграфтар тым көп. Қолдануға ыңғайсыз. 2)Біз ұсынған алфавиттің артық­шылығы: қазақтың төл әріптері ба­рын­ша сақталған, апострофтар мен диг­рафтар кеміген. Кемшілігі: әріптер таза латын емес. 3)Қандай алфавит жасасаңыз да “бір әріп – бір дыбыс” принципін сақ­тау мүмкін емес. Себеп латын ал­фа­витінің бұл принципті сақта­мауын­да.

Қазақ әдебиеті газеті