Кейде мемуарлық шығарма көркем шығармадан да қызық оқылады. Әсіресе, қазіргі заман естеліктер мен мемуардың заманы болып тұр. Қаламгердің де оң жамбасына келеді, оқырманға да оқуға жеңіл. Ел білетін көптеген көркем шығармалар ұмытылып қалып жатқанда, мемуарлық шығармалар жұрт аузында жүргеніне өзіміз куәміз. Бұрын көрген-баққанымыз Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебі» еді, соңғы он-он бес жылдың көлемінде Мағауиннің «Мені», Жұмаділовтің «Таңғажайып дүниесі», Ысқақовтың «Келмес күндер елесі», әрқайсысы кірпіштей-кірпіштей кітап болып қолымызға тиді. «Мен» әдеби ортада үлкен дүмпу тудырды, «Таңғажайып дүние» біраз таласқа бастады, «Келмес күндер елесі» әлден «кержақтанып» тұр. Тәтті естеліктерге де толы, ащы әжуадан да кенде емес. Осылардың ішіндегі Қабдеш Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» атты ғұмырнамалық романы қалғандарына қарағанда тағдырлы шығарма сияқты көрінді.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: «Таңғажайып дүниенің» жарық көргеніне біраз болды. Бірақ бұл кітап жөніндегі әңгіме әлі бар. Оның үстіне, сіздің ақпарат көздерінде жарияланып жатқан естеліктеріңіз де бұл әңгімені оқырманға ұмыттырмай жүр. Өзі «Таңғажайып дүниені» жазу идеясы сізге қалай келіп еді?
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: Менде кейін өмірбаянымды қағазға түсіремін ғой деген ой болатын. Бірақ, жуық арада жаза қоямын деп ойламаған едім. 1996 жылы 60 жасқа келдім. Алматыда тойланды, одан кейін Семей өңірінде тойланып, содан Үржарға, Мақаншыға барып, тура шекараның түбінде үлкен мереке өтті. Шекараның бойында Ақшоқы деген совхоз бар. Сол Ақшоқының бір кезеңіне шықсаңыз, шекараның арғы жағы самаладай жарқырап көрініп тұр. Қасымда көп адам бар. Профессор Шериаздан Елеукенов, әдебиетші ғалым Рымғали Нұрғалиев, тағы да басқа белгілі адамдар бар. Ақшоқыға шығып, «Соңғы көште», «Тағдырда» жазылған өңірді бергі беттен нұсқап көрсетіп тұрмын. «Анау Тарбағатай тауының биігі саналатын Етікшінің шыңы, оның бергі жағында жатқан мынау жер Абдыра аңғары, ал мынау Қараүңгір аңғары, анау шығыста мұнартып тұрған Орқасқа биіктіктері» деп таныстырамын ғой енді. Сол жерде отырып көпшіліктің қолпаштауымен бір ой келді. Рымғали реті келсе менімен қалжыңдасып ойнай береді. Жасы кіші болғанменен, біздің елге күйеулігі бар, соны алға салады. «Жұмаділов қу ғой, жерін көрсетпеу үшін бергі жағына шекара сымын тартқызып қойған», – деді. Талайлы тағдырды бастан өткерген адамның жанына батады, әрине. Қалжың өз алдына, сол кезде бір ой келді, иә. «Қой, мен ғұмырнамалық шығарма жазуым керек. Өмірдеген мынау – шашылып жатыр. Балалық шақтың жартысы шекараның арғы жағында өтті. Енді қалған жартысы мына жақта жатыр. Жүрісім шимай-шимай. Ол жақтан бұл жаққа оқуға келіп, екі-үш жыл тұрып, қайта кеттім. Ол жақта төрт-бес жыл жүріп, қайта оралдым. Кейін осының бәрін кім зерттейді? Менің жүрген ізіммен кім жүреді? Тіпті сондай жанкешті біреу табылғанның өзінде, мен бастан кешкен жайларды оған кім айтып береді? Мен бастан кешкен сезімдерді кім әңгімелеп береді? «Өзге емес, өзім айтам өз жайымды» деп Қасым айтпақшы, осыны өзім қағазға түсіріп кетуім керек қой. Осы мерейтой өткен соң, жақсылап жазуға отырамын ғой» деп, Ақшоқының кезеңінде байламға келдім. Шынын айтсам, бұл маған қажеттіліктен туды. Арғы жақта көрген қуғын-сүргін, бергі жақта көрген жақсылық, жамандық, жақсылардан көрген шарапат, жамандардан көрген кесапатты қағаз бетіне түсіруім керек деп ойладым да, сол 1996 жылы күзде келіп, үстелге отырдым.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Қарап отырсам, кітаптың атының өзі қызық. Мемуарлық шығармадан гөрі көркем шығарманың атына келеді. «Бальзактың өмірбаяны» деп жатушы еді жұрттар, мысалы. Мазмұнына қарап отырсам да, «Ұшқан ұя», «Қыран қия», «Алматы аспанында», «Жайылған тор», «Қанат талды», «Түлеу», «Самғау», «Тоят немесе эпилог орнына» деп, бөліп-бөліп атапсыз. Әуезовтің «Абай жолындағы» тақырыптар сияқты дегенім ғой.
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: Дұрыс айтасың. Мемуарға да образ керек. Бір қыранның ұядан ұшқанынан тоят алып, қонғанына дейінгі, яғни екі ортадағы образы ғой. Бір журналист: «Осы Мұхтар Мағауин мемуар жазыпты. Сіз де жаздыңыз. Екеуінің айырмашылығы не?» деп сұрақ қойды өткенде. Мен Мұхтарды жақсы көремін және жоғары бағалаймын, оны білесіңдер. Айырмашылығы – Мұхтар мемуардың атын «Мен» деп қойды, өзі туралы ол. Мен «Таңғажайып дүние» деп атадым. Мен өзімді қоршаған дүние туралы жазамын. Көзімді ашқаннан бері көрген нәрселерді жазамын. Төрт жасымда есім кіріпті өзі. Сол төрт жасымнан алпыс жасқа дейін көрген-білгенімді осы кітапқа сығымдап сыйғыздым. Дүниенің өзі таңғажайып қой. Сондықтан атын солай қойдым.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Әркімнің өзінің бір стихиясы болады, оқырмандардың да. Ойлап жүретін, қызығып жүретін бір тақырыптары болады. Мысалы, менің өз басымда Оспан батырға деген бір қызығушылық бар. Осы кісіге қатысты бір жерден дерек шыға қалса, қызығып оқимын. Кезінде Оспан батырға қатысты бір үлкен шығарманың жариялануына себепкер де болдым. «Таңғажайып дүниені» қолға алған кезде, Оспан батырды іздедім де отырдым. Сол кезең, сол уақыт, сол заманның сабақтасқан жалғасы. Сөйтсем Оспан батыр туралы сараңдау жазылған екен. Неліктен?
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: Мұның да дұрыс сұрақ. «Соңғы көш» бұдан бірінші жазылды. Соның алғашқы томында Оспан кеңінен суреттеледі. Сол «Соңғы көште» Нартай батыр деген кейіпкер бар. Ол соңында Оспан батырға барып қосылады. Уақиға Алтайда болып жатыр, ал мен Шәуешектемін. Екеуі екі аймақ, екі облыс қой. Сондықтан мен Оспанның оқиғасына Нартай арқылы терезе аштым. Нартай барып Оспанмен бірге соғысады, ақырында Оспан құлдырауға ұшырайды. Мұны Оспанның өзі де сезіп, «сен маған үлкен үлес қостың, Тарбағатайдан келіп ең, еліңе қайт» деп қайтарып жібереді. Жалпы, мемуарды жазғанда мынандай принцип ұстанған едім: көркем шығармада орын бірлігі, уақыт бірлігі, оқиға бірлігі деген классикалық принциптер сақталуы керек. Бірде Алтайға, бірде Тарбағатайға ұшып-қонып, ауыса беруге болмайды деп есептеймін. Оспанды Нартай арқылы көрсетіп отырдым. Оспан туралы алдыңғы жылы «Көкжал» деген повесть те жаздым. Оспанның қолға түскен үш айдағы, сосын атылғанға дейінгі кезі қамтылып суреттелді.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Тағдырластық деген бар ғой. Шығыс Түркістандағы зиялылар тегіс тағдырлас. Ерекше оқиғалар бәріне ортақ. Қай жағында, қай шетінде болса да бір-біріне тікелей әсер етпей қоймайды. Соның сүйектісі деп, айырплан апатынан қазаға ұшыраған зиялылар туралы да білгім келген, бірдеңе іздегем. Оны да таппадым.
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: Сол кісілердің өлімі әлі күнге дейін жұмбақ. Апат қалай, кімнен болды деген сұрақтың бүгінге дейін басы ашылған жоқ. Ал былайша болжамдар, байламдар бар. Негізінен ашылған жоқ. Ал басы ашылмаған нәрселер туралы жазу қиындау. Өзім фактілерге сүйенемін. Мына ғұмырнамалық мемуарда факт бірінші орынға шығады. Фантазия, жазушының қиялы шегінеді. Ол сол фактілерге қызмет етеді. Оспанды неге кірістірмедің дегеніңе айтарым, мемуарда автордың маңайына көгенделу керек қой. Өзі басынан кешпеген, өзі көрмеген нәрсені автор мемуарға кіргізе алмайды. Мысалы, Қадыр Мырза Әлидің «Иірім» дейтін шығармасы бар, ел қызығып оқиды. Оны біреулер мемуар деп жүр. Негізі ол мемуар емес, өйткені, оның бәрі Қадырдың басынан өткен жоқ. Естіген, білген, жазушылардың ортасында болған жағдайлар, кейде өсек-аяң да кірісіп кетеді ішіне, анау-мынау… Бірақ, ол мемуар болу үшін Қадырдың өзі араласуы керек. Менің ұстанған принципім осы. Мына мемуарда мен араласпаған, маған қатысы жоқ оқиға жоқ. Сол үшін де ол мемуар деп ойлаймын.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Қабдеш аға, сұхбатымыздың басында кітабыңыздан таба алмадым деп, бір-екі нәрсені айтып кеттім. Бірақ, мен өзімді қатты қызықтырған Қажығұмар Шабданұлына қатысты көптеген қызықты деректер таптым. Басқалардың барлығы аман құтылып кетіп жатқан кезде, бұл кісі сіздің жазғаныңыздай «рекорд» жасап, 40 жылдай неге түрмеде отырған? «Оның себебі неде?» деген сұраққа жауапты осы жерде таптым. Сіздің айналаңыздағы адамдардың айтуымен де, өзіңіздің жазуыңызбен де «ол бірбеткей еді, айтқанынан қайтпайтын еді, басқалар сияқты «жаздым, жаңылдым» дегенді де айта алмайтын еді» дегенді келтіріпсіз. Қажығұмар Шабданұлымен де осы мемуарлық шығарма толығып отырған сияқты.
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: Осы жөнінде маған бір ой туып отыр. Біздің қазақ әдебиетінде мемуар жанры онша дамымаған. Сирек. Сәбит Мұқанов бастаған, Ғабиден ақсақалдың «Көз көрген» деген кітабы бар. Мүсіреповтің өзі де ештеңе жазған жоқ. Балалардың қалай сүндеттелгені туралы күлкілі өмірбаяндық әңгімесі бар. Қалихан жазып жүр екен деп жігіттер айтып жүр. Осындай сирек енді. Бұл неге сирек деп ойлайсыз? Өмірбаянды арқау етіп жазу үшін өмірбаян бай болу керек. Сосын ол ғибратты өмірбаян болу керек. Қазір жұрттың бәрінің өмірбаяны стандарт – ұқсас. Ауылда туады, оқиды. Қалаға оқуға келеді, оқиды, қызметке шығады, осы маңайда жүреді. Мұның бәрі бірін-бірі қайталайтын нәрселер. Жұрттың бәрі мемуарға бара бермейтіні содан. Бұл бірінші шарты. Екіншіден, мемуар деректі шығарма ғой. Фантазия, қиял, анау-мынаудың бәрі екінші орынға ысырылады-дағы, бірінші орынға фактілер шығады. Сосын мемуар болғаннан кейін шындық болу керек. «Анау бүйтіпті, мынау сөйтіпті» деген болжалды нәрселер мемуарға кіре алмайды. Солай деп ұғам. Ал Совет өкіметінде шындықты айту оңай болған жоқ. Тікелей жамандықты да, жақсылықты да айтып, өзінің қарсыласын көрсетіп беру қиын болды. Сәбит Мұқанов кімге арқа сүйеді? Совет өкіметіне арқа сүйеді, партияға арқа сүйеді. Ол кезде Сәбеңе сөгіс жоқ. Совет өкіметі құлайды-ау, өзгереді-ау деген күмән жоқ. Алатау орнынан қозғалса қозғалар, бірақ Совет өкіметі мен Коммунистік партия орнынан қозғалады деп ешкім ойлаған жоқ. Соның ішінде Сәбең. Сәбеңнің батыл болатын себебі, советтік саясатқа сүйене отырып, көп нәрсені жазды. Бірақ, Сәбеңнің ескермеген бір нәрсесі бар екен. Кейінгі ұрпақ қалай ұғатынын, «осы дүние осы бетімен тұра ма, қалай» дегенді ескермеген. Бір жерде айтқаным бар еді, кейінгі кездері өзімнен өзім цитата алатын болып жүрмін: «Сен қорықсаң басқадан қорықпа, қағазға түскен өз сөзіңнен қорық» деген. Сол алдыңнан шығады екен ғой. Сәбең бір кезде мақтанып айтқан фактілер Сәбеңнің өзіне мін болып тағылды, міне. Сәбең «Өмір мектебінде»: «Ахмет Байтұрсыновтың 1923 жылы Орынборда 50 жылдық мерейтойы өтіп жатқанда біз шіріген картоп лақтырып, жұмыртқа лақтырып өткізбей тастадық», – дейді. Мағжанға да қатысты өстіп айтады. Сосын Алаш қайраткерлерімен қалай алысқанын, оларды қалай жеңгенін айтады. Әрине, Сәбит Мұқанов жеңеді. Өйткені, артында Совет өкіметі тіреп тұр. Сөйтіп өзінің ерлігін айтамын деп, Совет өкіметіне сіңірген еңбегін айтамын деп, дәл Сәбиттей Совет өкіметіне еңбек сіңірген жазушы жоқ. «Мен сенің өгізіңмін өрге шегер» дейтін өлеңі бар. Совет өкіметіне шын сенген адам. Сәбең 70-ке келгенде мен жиналысқа қатысып отырдым. Елдің бәріне Алтын жұлдыз тағып жатты. Президиумның указын Имашов оқыды. Сонда немен наградталатынын өздері білмейді. «Совет өкіметіне сіңірген еңбегі үшін, бәлен үшін, түген үшін наградталады» деген кезде Сәбеңнің өзі де еңсесін көтеріп тыңдап қалды. «Ленин орденімен наградталады» деген кезде шөгіп кетті. Міне, Сәбеңнің өмірін қысқартып жіберген сәт осы еді. Сәбең 60 жасында да Ленин орденін алған, жаңалық емес. 70-ке келіп отырғанда неге бермеске? Тойында бірнеше герой отыр. Әркімдерді біреулер кінәлі ғып қояды. «Әйтіпті, бүйтіпті» дейді. Ол жағына мен бармаймын. Сөйтіп Совет өкіметі Сәбеңнің еңбегін жеп кетті, менің ойымша. Мемуардың аз болатын себебі осылай. Біріншіден, шындықты айту керек. Оны айту екінің бірінің қолынан келмейді. Екіншіден, өмірбаян бай әрі ғибратты болу керек.
Жаңа Қажығұмар туралы айтып қалдың. Мен Қажығұмармен он күн ғана бірге болғанмын. Ол кезде гимназияда 10-кластың оқушысымын. Ол кісі Шәуешекке келді. Жасы отызда. Танылған жазушы, бірнеше повесі, поэмасы, дастандары шыққан. Және «Шұғыла» журналының бас редакторы. Шұрқырасып, таныса кеттік. Сондағы әдебиеттің кереметін қара. Менің өлеңдерім, бірер әңгімем жарияланған болатын. Сонда мені танып тұр. «Сені үлкендеу біреу ме десем, мұртың да тебендемеген бала екенсің ғой», – деп таңғалды. Мен қасына еріп жүрдім. «Сен менімен бірге бол» деп жібермейді. Оқу басталайын деп қалған, ауылға қайтуым керек. Сөйтіп, Қажекеңмен қоштасып, ауылға кеттім. Бастан-аяқ көргенім осы. Ал кейін 1958 жылы бізді Алматыдан алып барып, басымызға бұлт үйіріліп кеткенде, ол кісіге жолығу қиын болды. «Ұлтшыл», «оңшыл» деген неше түрлі «қалпақты» бастарына киіп, қатал күзет астында отырды. Тарымға айдалар алдында. Маңайына жолай алмасақ та, сол кісілердің зардабы бізге тиді. «Сіздер Қазақстанға оқуға бара жатқанда ұлтшылдар қандай тапсырма берді? Жағда Бабалық қандай тапсырма берді? Қажығұмар Шабданұлы қандай тапсырма берді?» – деп сұрақ қойды. Сөйтсек қазақ ұлтшылдарының екі көсемі бар екен. Әкімшілік жағынан Жағда Бабалық, рухани, әдеби, мәдени жағынан Қажығұмар Шабданұлы. Сонымен сол кісілердің шәкірті болып шықтық, қысқасы. Өз басым ол кісіге қатты еліктегенмін, өзімнің ұстазым деп есептеймін. 20 жыл Тарымда айдауда болды, қайтып келгеннен кейін 15 жылға сотталды. Арасында 2-3 жылдан сотталғаны бар. Жалпы есептегенде 40 жылдың бойына шығады. Кейін түрмеден шыққан соң хат жазысып тұрдық. Алты томнан тұратын «Қылмыс» романына алғысөз жаздым, шығарыстым. Арабшадан кириллицаға көшірдік, бастырттық дегендей… Өстіп Қажекеңнің қарызынан құтылсам деп едім. Екі рет хат жазды. «Жасым сексеннен асып кетті. Елге жетсем-ай. Маған сол жақтан топырақ бұйырса. 10 томның үстінде дүнием бар. Бәрін қаттап, көшіріп қойдым. Ұрпақтарға жетсе деп ем» деп, армандаған күйі Шәуешекте қайтыс болды. Елге әкеле алмадық.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Осы кітапта өткен ғасырдағы екі ұлы жазушымыз бар – біреуі Мұхтар Әуезов, біреуі Қажығұмар Шабданұлы. Осы екі жазушымыз туралы толыққанды деп айтуға болатын пікірлер бар екен. Образдары толық ашылған сияқты. Қанша деректі, қанша мемуарлы шығарма десек те… Мысал үшін, Алматыға арғы беттен келіп, оқып жүрген кездеріңізде Мұхтар Әуезовтің лекцияларын қалай тыңдағаныңыз, оның айналасы, болмыс-бітімі, сөзге шешендігі, адамдармен қарым-қатынасы, тіптен өмірлік ұстанған саясаты жақсы көрінген екен. Қарап отырып екі жазушының өмірінен сабақ алуға болады, ғибрат деп айтып қалдыңыз ғой, ғибрат алуға болады. Мұхтар Әуезовтің болмысын суреттегеніңізге дейін оқып шықтым. Қатарларыңызда жүрген бір студент: «Мұхтар Әуезовті артынан қарасақ еңкіш болып бара жатыр, алдынан қарасақ шалқайып кетіп бара жатыр. Бұл қалай?» – дейді. Сонда сөзі жеңілтектеу бір жігіт: «Толық адам солай болу керек қой», – деп айтып қалады. Сол кезде біздің Оразақын Асқар деген ағамыз 2-3 шумақ өлеңді суырып салып айтыпты. «Бүкіл дүние жүзінің сөзін бойына сіңірген адам қандай болу керек?» деген мағынада. Өте шебер берілген екен. Сосын сіздің әрбір келіп-кеткен кезіңіздегі Мұхтар Әуезовтің ұлт жөніндегі, кейінгі ұрпақ жөніндегі алаңдайтын ойлары ашық айта салмаса да, осы жердетиянақталып жақсы беріліпті. Келелі сұрақтарға жауап бар. Біздің ардақтыларымыз, арыстарымыздың барлығы атылып, айдалып кетіп жатқанда Мұхтар Әуезов өзін қалай сақтап қалды? Мұхтар Әуезов өзін-өзі данышпандықпен, көрегендікпен сақтап қалып отыр. Өзі үшін емес, әрине. Қазақтың бойына сіңірген ғұрпын, рухын кейінгіге жеткізу үшін сақтап қалды дегенді айтқан екенсіз.
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: Ахмет Байтұрсынов Мұхаңа хат жазған дейді. «Ең жасы сен едің. Сен қал, керексің. Біз кеттік, бұрыла алмаймыз», – деп.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Мұхтар Әуезовтің өзін-өзі сақтап қалу арқылы біздің ұлтымызға қандай жақсылық жасағаны, ғибратты дүние қалдырғаны туралы пәлсапалық ой айтылған екен. Кітапты оқымаған оқырмандар үшін, «кітаптың ішінде не бар?» деген сұраққа айтайын, жазушының басындағы кемшіліктер де айтылады. Жазушының өмірінің соңына қарайғы кез. «Абай жолы» талай талданып, талқыланып, көптеген сүргіннен аман өтіп, ақырында толықтай жақсы бағасын алып, мерейге қол жеткізген кез екен. Мұхаметжан Қаратаев деген сыншымыз 20 жыл айдаудан оралып, келгеніне көп бола қоймаған тұс екен тағы. Келгеніне екі жыл болған дей ме, сонда «Абай жолы» туралы баяндама жасайды. Баяндамада «Абай жолын» Шолоховтың «Тынық Донымен», басқа да кітаптармен салыстырады. «Шолоховтың «Тынық Донына», Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігіне» қарағанда, «Абай жолы» бізге жақындау деген әңгіме айтады. Салыстырады. «Суда жүзген алабұға сияқты» дейді. «Ойбай, шортан деп айт» деп біреулер қағыта қалжыңдасып, біраз көпшік қояды.
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: «Жайын деп айтпайсың ба?» деп залдан біреу айғайлайды.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Қабдеш ағамыз сол кездегі әдеби ортаны жақсы берген екен. Анандай қысталаңнан шыққаннан кейін адамдар бірін-бірі көтермелеп жүретін кез ғой. Серік Қирабаев, Мұхаметжан Қаратаев, Зейнолла Қабдолов, Темірхан Нұртазин бар. Артық мақтаудың кейде зияны да бар. Зейнолла Қабдолов: «Абай жолы» эпопеясы бір кітаптан ғана кейін тұр», – дегенді айтып қалған екен. Содан бәрі шошып кетеді. Зейнолла Қабдолов пауза ұстап тұр. Автордың өзі де қыпылықтап: «Осы кемшілікті осы жерде айтпай-ақ қоса қайтеді?» – деп ойлайды. Мұхтар Әуезовтің өзі де жаратпай қарап: «Ол қандай кітап болды?» дегендей болып отырған кезде, Зейнолла Қабдоловтың айтқаны мынау: «Ол «Абай жолы» эпопеясынан кейін жазылатын Советтік дәуірдің эпопеясы, Мұхаң енді жазатын кітап». Осыны айтқаннан кейін бәрі арқаларын кеңге салады. Мұхтар Әуезовтің ойында да жүрген болу керек: «Мен үлкен эпопея жазамын. Жолдастар, сіздерге уәде беремін», – деп айтып қалады. Сол тұзаққа қалай түсіп қалғанын осы жерде жақсы жазады. Жасы алпысқа келген кезде Оңтүстік Қазақстанды күннің ыстығында аралап жүріп, әрең дегенде «Өскен өркенді» жазып бітіреді. Сонда мен өзімнің жүрегіме ауырлау тиген сөз оқыдым…
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: Мемуардан ба?
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Иә. «Сол адасудан біздің Мұхаңды өлім құтқарды» деген сөз жүр. Шынында жазушының шыққан биігінен түспеуі туралы әңгіме ғой.
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: Осы жерде мен бірнәрсе айтайын.Мұхаң менің ұстазым, пірім. Роман дегеннің не екенін Мұхаңнан білдім. Сондағы қолпаштауды айтамын да. Журналистер оны іліп әкетті. Енді Мұхаңа шегінетін жол жоқ. Амалсыз Оңтүстікке барды. «Ақыры өзінің Отанына оралды» дегендер де болды. Ал енді қиын шаруаға шалдыққанын Мұхаң кеш білді. Совет өкіметі үлкен жазушыларды қайрап отырды. Леоновты да, Шолоховты да, басқаларын дасъезд сайын төрге отырғызып қайрап отырды. Олар жазарын жазды да тапжылмай отырып алды. Совет өкіметінен қандай эпопея туатынын біліп отыр. Ал Мұхаң, «құлды бәрекелді өлтіреді» деп, мақтауға түсіп қалды. «Абай жолы» мен «Өскен өркенді» салыстыратыным бар. Бұрынғы кейіпкері ұлы хәкім Абай, енді келіп партком секратары Карпов екеуінің арасы қандай? Автор қалай төмендеді деген нәрсе бар. Жазушылардың кейде өз-өзіне қол көтеретіні жайдан-жай емес. Мұхаң өзіне қол көтермегенмен, операция үстеліне тәуекел деп қойып кетуі неғайбыл дүние. «Не болса, о болсын» дегендік пе екен деп болжаймын.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Мұхтар Әуезов өзін қалай сақтап қалды? Қажығұмар Шабданұлы өзін қалай сақтай алмай қалды? Біржағы Құдай сақтап, Қажығұмар ағамызды атып тастаған жоқ. Түрмеде отырса да, шылымның қорабына жазса да, әйтеуір қидалап болса да шығармаларын жазып үлгерді. Дегенмен осы жерде бір өкінішті нәрсе айтылады. Мысалға кітаптанбір үзінді оқиын: «Қазір бізде ұйғырлардың арасы қатты шиеленісіп тұр. Оларға қарағанда қазақтардың жағдайы шүкіршілік» деді Мақатан сөз соңында». «Қажығұмар ше? Сол кісінің басына бұлт үйіріліп тұр деседі ғой». «Иә, Қажекең Боғда тауы тәрізді бар бұлтты өз басына үйіріп алды да, басқамыз сол кісінің арқасында боран-шашыннан аман қалдық» деп Мақатан ақсия күліп қойды». «Қажығұмар не бүлдіріп еді соншама?». Бұл автордың қойып отырған сұрақтары ғой. «Былтырғы сайрау кезінде жұрт айтқан сөзді ол да айтқан. Бірақ, Қажекең «бір қателік өтіпті, мойындаймын» дей салмай, ауқымға қарсы шабам деп, өз ісін тым ушықтырып алды», – деп келеді. Содан ары қарай: «Ал Ахмет пен Рахметолла ағаларымыз қалай? Рахаңның «Шырықты бұзған шұбар тіл» деген сықақ әңгімелері болушы еді. Сонысы алдынан шыққан жоқ па?» «Ол ағаларымыз әзірше аман жүр. Алайда бұл екеуі де Қажығұмарға қарыздар. Қажекең жұрт назарын өзіне аударып әкетті де, басқалары қағаберіс қала берді. «Еркек тоқты құрбандық» дегенді біздің қазақ осындайда айтқан болар». Тура осы пікір, осыған ұқсас сөз, Қажығұмардың басындағы ішкі принципіне қатысты нәрселер кітаптың 5-6 жерінде қайталанады. Қажығұмар айтқанынан қайтпай қойған, кешірім сұрамай қойған, хат жазбай қойған. Соның салдарынан көп жыл абақтыда отыруға мәжбүр болған. Бұл – жазушының қайсарлығы. Бірақ, қазақтың екі үлкен жазушысы, біреуі Лениндік сыйлыққа дейін қол жеткізіп, атақ-абыройы жеткілікті болды, екіншісі бүкіл өмірін абақтыда өткізді. Енді осы екі жазушыны тең қатар басымызға көтеретін уақыт жеткен сияқты деп ойлаймын.
Қажығұмар ағамыздың «Қылмыс» романын ізіне түсіп, зерттейтін болсақ, мемуарлық жанр элементтері көп кездеседі.
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: «Әдеби айналысқа түспей отыр» дегенің дұрыс. «Қылмыс» романын ең көп оқыған адаммын. Төте жазудан кириллицаға аударып бір оқыдым, компьютерден шығарып екі оқыдым, баспадан шыққанда корректор болып, тағы мен оқыдым. «Шыңжаң әдебиеті белгілі ғой, төмен. Баяғы 1930 жылдардағы кезеңінде жүр» деген үстірт пікір айтып жүр кейбір жігіттер. Ол қате. Оған дәлел осы Қажығұмар. Шындықтың көкесі сонда, қаны шығып тұр. Оны ғажап шеберлікпен кестелеген. Көркемдік тұрғыдан бағаланбай жатыр әлі.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Иә, көркемдік қуаты жоғары бұл шығарманың. Дәуірлік шығарма.
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ: Жазушының жеке өзіне де байланысты көп нәрсе. Мысалы, Әуезовтің кезіндегілер Әуезовше жаза алған жоқ қой. Енді осы жерде Қажекең жақсы форма тапқан. Шығыс әдебиетін мүлдем жиып тастаймыз. Еуропа әдебиетіне ұқсаса, керемет екен дейміз, шығыста ондай үлкен үлгі жоқ секілді құдды. Қажекеңдікі қарапайым үлгі. «Мың бір түннің» үлгісін алған. Тергеушіге беретін жауабы ретінде өтеді бәрі. Абақтыда ұзақ жатқан, ұзақ тергелген адам ғой өзі. Шаһризаданың ханға күнде бір ертегі айтқаны секілді. «Ал, құдіретті тергеушім, өтірік айтсам тас төбемнен ұрыңыз» деп қояды да, жалғастыра береді. Ес білгенінен бастайды. 1925 жылдары туған. 1932 жылы 7 жастағы бала, аштықты біледі. Өзі әжептәуір бай шаңырақтан шыққан. Бірақ тәркілеуге ұшыраған, сыпырып әкеткен. Ақыры аштан өлетін болғасын, Тарбағатай күнгейімен Шәуешекке өтіп кеткен. Шешесі жетектеп өтіпті. Сонда: «Бір зираттың түбінде тығылып отырмыз. Екі солдат келіп, зиратта аяғын салбыратып қойып, темекі тартып отыр. Шешем менің аузымды басып алған», – дейді. Бала жөтеліп қоя ма, түшкіріп қоя ма дегені ғой. Сосын жаңағы екеуі 15 минуттан кейін кетіп қалады. Бұлар таяу жерде тұрған шекарадан өтіп кетуі керек. 1932 жылдары босқындардың жағдайы қандай болды? Бірінші рет Қажығұмар көтеріп отыр. Біреулер: «Байлар малдарын айдап, ана жаққа барып, қарқ ете түскен шығар», – дейді. Қайдағы қарқ ете түскен? 1932 жылы малдың түгі қалмаған. Аш халық лықылдап толып кеткен. Сонда Шәуешектегі қайырымды адамдар қазан-қазан ас пісіріп, аштарға көмектескен екен. Көп қазақтың аман қалуына себепкер болған. Демек, мемуар деуге келеді. Бірақ, бір адамның тағдыры алты томға жетпейді ғой. Бүкіл қоғамды көрсетіп отыр.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Әрине, көркем шығарма ғой. Дегенменде мемуарлық сипаттары бар. Өз басынан кешкендері. Мұны айтып отырған себебім, бізде жазушылардың шығармаларын қарап отырсаңыз, өз өмірінен жазатындар жетіп артылады. Бірақ, нені жазу керек? Қалай жазу керек? Керек пе, керек емес пе? Осы сұрақтың басын аша алмайды. «Мемуарлық шығарма» деп төтесінен айтайын деп отырған бір себебіміз сол. Көбінесе махаббаттың машақаты, арзан-құрзан әңгіменің төңірегінде қалып қоямыз. Ал мемуарлық шығарманың беретін үлгісі, ғибраты мол болуы керек. Қаламгерлерге нені, қалай жазу керек дегенді жанрдың өзі үйретеді. «Таңғажайып дүниенің» бір ерекшелігі сол. Ұлттың басындағы тарихқа керекті, келешегіне керек нәрсені айтуда, айта алуда мәселе. Ұлттың аман қалу жолындағы күресін көрсету. Осы жағынан кітап өзінің мақсатын ақтап шыға алған.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК,
Дереккөз: zhasorken.kz
