Қазыбек ИСА: Төл дыбыстарымызды жоғалтсақ, Токиода отырып хат жазғанның не керегі бар?!.

2017 ж. 15 қыркүйек

6942

19

Sarapshy клубы «Латын әліпбиіне өту: Алматы талқылаулары» деген тақырыппен тіл мамандарының, саясаттанушылар мен әлеуметтанушылардың, қоғам қайраткерлерінің, жастар мен студенттердің, қала тұрғындары мен мемлекеттік орган қызметкерлерінің басын қосып жиын өткізді, деп хабарлайды Baq.kz ақпарат агенттігі. «Қазақ тілінде үш сөз жазса бес қате жіберетін» «сарапшылар» шыққан. «Анау дұрыс емес, мынау дұрыс емес» деп, соңында «Бізге латын әліпбиінің қажеті не?» дегенге көшіп кетті. Тілдің дамуына қатысты тәп-тәуір ұсыныстарды келемеждеп, теріске шығаратын болсақ, бұл үлкен қателік болмақ», - деді дөңгелек үстелдің модераторы Дәурен Бабамұратов. Оның пікірінше, әлемде сандық технологияларда бір күн ішінде жүздеген жаңа термин сөздер пайда болып жатыр. Бұл сөздер ортақ сандық кеңістікте қолданылады. Осы жаңа терминдерді қазақ тіліне сіңіру үшін біздің әліпбиіміз сәйкес болуы керек. Жазушы Смағұл Елубайдің пікірінше, әліпбиді өзгертудің қиыншылығы жоқ. «Прагада «Азаттық радиосында» тоғыз жыл қазақшаны латын әліпбиімен жазған адаммын. Жаңа әліпбимен жазуды, оқуды үш-төрт күнде меңгеріп алдық. Бір әліпбиді меңгеру түкке тұрмайтын нәрсе, – деді жазушы.

Смағұл Елубай латынға негізделген жаңа қазақ әліпбиінің мемлекеттік тілді тұғырына қондырып, тілдік сегменттерге бөлінген қоғамды ұйытуға, идеологиялық бірлікке бастауы тиіс екеніне тоқталды.

Жазушы, тарихшы Бейбіт Қойшыбаев бұл мәселе алғаш көтерілгенде, латынға көшудің бір мақсаты – түркі халықтарын жақындастыру деп жаңсақ түсінгенін айтты. Расында да, кирилл қаріптерін қолданып отырсақ та, іргелес отырған қырғыздың сөзін түсінгенімізбен, жазуын оқу қиын.

«Латын әліпбиіне көшудің негізгі мақсаты – бүгінгі күннің көшіне ілесу, компьютерге, смартфондарға, жалпы жаңа технологияларға кіру екен. Ағылшын тілінде бір дыбысты үш-төрт әріппен таңбалайды. Бірақ, ләжі болса, қосарланудан құтылу керек. Жіңішкелік бегілерін қойып көп нәрсені шешуге болады», – деген пікір білдірді Б. Қойшыбаев.

Латын әліпбиіне көшуді рухани тәуелсіздік деп бағалаған «Қазақ үні» газетінің бас редакторы, ақын Қазыбек Иса кейбір кемшіліктерге, қазақ әріптерінің жоғалып кетуіне қарсы екенін айтты.

«Англияда, Токиода отырып қазақша хат жазысуға болады дейді. Бірақ қазақтың ә, ү, ө, қ, ғ секілді төл дыбыстарын жоғалтып алсақ, олай хат жазғанның не керегі бар? Мысалы, Әлім деген адамның аты Аеlіm деп жазамыз. Ер адамды әйелім деп тұрсақ, не болмақ? Дауыссыз дыбыстарды екі әріппен таңбалауға болатын шығар, бірақ дауысты дыбыстарға келіңкіремейтін сияқты. «Түнгі» сөзді жазғанда «түңі» деп, асханамыз «ашана» деп оқылады. Бұл қалай болғаны? Алдымен осындай мәселелерді шешіп алуымыз керек. Диакритик (қосымша таңбалар) неміс, польша, чех халықтарында да бар. Олар еш қиналмай-ақ дамып келе жатыр», – дейді ол.

Алматы қаласы қоғамдық кеңесінің мүшесі, жазушы Бекнұр Кисеков ағылшын тілінде 2 жарым миллиард халық сөйлейтінін, ағылшын әліпбиінің өте ыңғайлы екенін алға тартты.

«Өз басым диакритиктерге үзілді-кесілді қарсымын. Бізге ол ыңғайсыздық тудырады. Айтылуы транскрипцияда көрсетілуі керек. Жалпы, біздің тіл үшін кириллицаға қарағанда латын ыңғайлы», – деп ұсынылған нұсқаны қолдайтынын білдірді.

Ал «Заман-Қазақстан» газеті бас редакторының орынбасары Бауыржан Карипов елімізде ақпараттық технологиялардың дамуы тікелей латын әліпбиіне тіреліп тұрғанына күдік-күмәнмен қарайтынын жеткізді.

«Егер біз Тіл білімі институтының ғалымдарына құлақ ассақ қана, бұл шынымен рухани жаңғыру болар еді», – деген қорытынды жасады.

Әрине, қанша адам болса, сонша көзқарас, пікір бар. Осы бас қосудан түйгеніміз, латын әліпбиіне негізделген жаңа қазақ әліпбиіне өтуге қазақтілді орта қарсы емес. Тек қана ұсынылған нұсқаға көңіл толмаушылық бар. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев та тіл мамандарының сүзгісінен өтіп, мақұлданбай, бұл нұсқаның қабылданбайтынын қадап айтты. Бастысы, саяси шешім қабылданды. Біз латынға ақыры көшетін болдық. Ендігі мәселе – әліпбиіміздің қандай болатынында. Талқылаулар да осы төңіректе өтіп жатыр. Латынға көшу әліпбидегі әріптерді ауыстырумен шектелмесі анық. Бұл қазақ тіліне түбегейлі реформа жасауды талап етеді. Орфографиямыз көп өзгеріске ұшырайды. Жаңа ережелер қажет болады. Ендігі шаруа – тіл мамандарының еншісінде.

Келісіп пішкен тон келте болмас, бұл мәселеде филолог-ғалымдармен қатар, қазақша жетік білетін шет тілдері (әсіресе, ағылшын), ақпараттық технологиялар мамандары ат салысып, ортақ тұжырымға келіп, әр тараптың көңілінен шығатындай нұсқаны жасап шығарса, құба-құп болар еді.

Шадияр Өстемірұлы Baq.kz