СЫН САРДАРЫ немесе Сарбалаевтар сабақтастығы

Әдебиет әлемінде, оның ішінде сын саласында Бақыт Сарбалаевтың алар орны ерекше. Сонау студенттік шағынан жауапкершілігі мен көтерер жүгі тым ауыр жанрға жасқанбай қалам сілтеген Сарбалаевты сын сардары деп атауға толық негіз бар. Жасқанбай дегеніміз – сын жазған адам өзіне достан бұрын дұшпан тауып алары ежелден белгілі. Бұл жанрға жүрегінің түгі бар қаламгер ғана бара алады. Сын жанры батылдықты, қара қылды қақ жаратын әділдікті талап етеді алдымен. Оған қоса терең білім мен жоғары адамгершілік қасиет те аса қажет. Осының бәрі ойы ұшқыр, қаламы жүйрік Бақыт Сабалаевтың бойынан молынан табылады. Сын сарбазымын деп садақты оңға да солға кезеніп, бейберкет атылған жебесімен талай жүректерді жаралағандарды да көргенбіз. Тырнақ астынан кір іздеп, шығармасының шаңын шығарып сілкілеп, біреулердің тапсырысы бойынша қаламгерлердің бетін жөн-жосықсыз қайтарып, сағын сындырған сыншысымақтар да болған. Бақыт Сарбалаев бұндай әдеттен аулақ. Салиқалы да сындарлы пікір айтып, әрбір шығармаға әділ бағасын беру – оның басты ұстанымы. Тырнақалды мақаласын «Өлең салмағы жүрекпен өлшенеді» деп атағанындай, сын жазу үшін де үлкен жүрек керек. Өйткені сын жазбас бұрын сол шығарманы ой елегінен, әсіресе жүректен сүзіп өткізу міндет. Әдебиет пен журналистика саласының тізгінін тең ұстаған, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығы мен Қазақстан Журналистер одағының сыйлығының лауреаты Бақыт Сарбалаевты қалың оқырманға таныстырудың тіптен де қажеті жоқ, оны халқы жақсы біледі, әдебиет сүйер қауым оның әрбір туындысын тағатсыздана күтеді. Өмірдің өзі шыңдап, шығармашылықтың шыңына шыққан белгілі қаламгер биыл жетпіс жасқа толып отыр. «Қазақ үні» газетінің ұжымы мен оның қалың оқырмандары атынан Бақыт Сарбалаевқа ұзақ ғұмыр, шағармашылық шабыт тілейміз. Бүгінгі мерейтой иесі туралы, оның көп жылдық жемісті шығармашылығы жайында жылы лебіздер аз айтылып, кем жазылмайтынын жақсы білеміз. Сондықтан да Бақыт Сарбалаевты өзге қырынан танытатын, оның әулетінен ауқымды мәлімет беретін, тағы бір белгілі қаламгеріміз, филология ғылымдарының докторы, журналист Бауыржан Омарұлының мына бір мақаласын назарларыңызға ұсынғанды жөн көрдік. СЫН САРБАЗЫ Айналсаң да ағалап, Жалынсаң да жағалап. Бетке бірден айтады, Бар-жоғыңды бағалап! (Тақырыптың тұздығы) Сарбалаев дегенде, әрине, алдымен қазақтың белгілі сыншысы Бақыт Сарбалаевтың есімі ойға оралады. Бұлай болуы заңды да. Себебі, ол әдеби ортаға тым ерте танылды. Сыр бойындағы жоғары оқу орнына білім іздеп келген жас өрен алғашқы дүниелерімен-ақ ел-жұртты елең еткізді. Бір күні оның көлемді сын мақаласы ол тұста жұрттың қолы жете бермейтін «Лениншіл жастың» өзінде басылды. Соңына «Бақыт Сарбалаев, Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда педагогикалық институтының бірінші курс студенті» деп қол қойылған бұл жарияланымды көзі қарақты оқырман қалт жіберген жоқ. Өйткені, сол кезде «Лениншіл жас» онсыз да үтір-нүктесіне дейін оқылатын. Оқуға жаңа түскен балауса талант үшін бұл айтулы жетістік еді. Бүкіл жұрттың назар аударған себебі, «Өлең салмағы жүрекпен өлшенеді» деген осы көлемді дүниені әдеттегідей астаналық сыншы емес, айдаладағы Қызылордадағы мұғалімдер дайындайтын оқу орнының есігін енді ғана ашқан ботатірсек бозбаланың жазғанына байланысты еді. ҚазМУ-де оқып жүрген кезімізде осы мақаланы көру үшін Пушкин атындағы кітапханаға барғанымыз есімізде. Жалғыз біз емес, студенттердің біразы жабыла іздейтін. Өйткені, бірінші курсында жұртты таңқалдырған өреннің алғашқы жетістігін зерттемекке кім-кім де құштарлық танытатын еді ол тұста. Сол «Лениншіл жастың» етектей мақаласының соңына біреу «Болар бала ....» деген рас-ау!» деп баттитып оқшау пікір жазып кетіпті. Бүгінгіше айтқанда, комментарий. Сол кездің өзінде танымал сыншы болып үлгерген Бақыт Сарбалаевқа бұдан артық қандай жарнама керек?! Содан соң бесіктен белі шықпай жатып, анадай елді елеңдеткен сын мақала жазған оның табиғатын тануға ұмтылып, баспадан оқырманға жаңа ғана жол тартқан «Қызыл алмасының» дәмін татып көру үшін кітап сөресіне беттейсің. Дария жағасындағы қаладан институт бітіріп, ауылға аттанған Бақыт аға бірер жыл ауылда мұғалім болған соң, Алматыға келіп, өз үйірін тапты. Әдеби ортаға тастай батып, судай сіңіп, көп ұзамай-ақ қазақтың санаулы сыншыларының санатына қосылды. Атақ-даңқты ойламай, күн-түн демей, дамылсыз еңбек етті. Жарасқан ағамның «Өзгелер сынның атағын алады, Сарбалаевқа тек шатағы қалады» деп жырлайтын кезі осы тұс. Оның «Қызыл алма» атты алғашқы сын мақалалар жинағы кезінде қолдан-қолға түспейтін құндылыққа айналып еді. Сол «Қызыл алма» кейін басқа да бағалы еңбектеріне жол ашты. Жалпы, бір кезде әдебиет сыншылары өте беделді болатын. Жаңа кітап жарыққа шықса, жұрт «Не айтады екен?» деп, алдымен солардың аузына қарайтын. Себебі, қазақта ақын-жазушы жеткілікті болғанмен, кәсіби сыншы көп емес-ті. Сол аздың бірі – әдеби шығарманың кемшілігі болса, бетің бар, жүзің бар демей, іреп соятын Бақыт Сарбалаев еді. О бастан қалыптасқан қағида бойынша, сыншы деген түрі сұсты, түксиіп жүретін, көп күлмейтін, салмақты да салиқалы адам болуға тиіс секілді көрінетін. Негізінен мінезі тұйық, көңілі түспегенге көп ашыла қоймайтын Бақыт ағамызды да көбінесе осы кейіпте көретінбіз. Оның тағы бір қыры тоқсаныншы жылдардың басында ақпарат кеңістігіне «Ана тілі» газеті шыққан кезде жарқырап көрінді. Рухани әлемдегі айрықша құбылыс саналған басылымды басқарған Жарылқап Бейсенбайұлы өзінің орынбасарлы­ғына Бақыт Сарбалаевты таңдады. Елге танымал екі ағамыз газет редакциясына қарымды жігіттер мен қыздарды тартты. Шығармашылық топ «Ана тілін» ұлттың үніне, зиялылардың бас қосатын мінберіне айналдырды. Бұл жылдардағы басылым елдің рухын көтерді, жұрттың санасын оятты. «Қазақ баспасөзінің алтын дәуірі қай кез еді?» дегенде, алғашқы шығармашылық топ шығарған «Ана тілі» газеті де ойға оралады. Тыңнан жол тауып, өзгеше өрнек салған Бейсенбайұлының берекелі жолы пен Сарабалаевтың сара соқпағы оқырманды ұлттық руханият әлемінің биігіне бастады. Бақыт Сарбалаев кейін «Қазақ елі» газеті мен «Сын» журналын шығарып, осы басылымдарға басшылық етті. «Қазақ елі» шетелдерде тұратын қазақтарға арналды. Бұрын осы міндеттерді атқарған, төте жазумен шығатын «Біздің Отан», «Шалқар» газеттері жарық көріп тұрған еді. Жаңа газет осы үрдісті жалғастырды. Оның «Қазақ елі» деп аталуы да бекер емес-ті. 1944-1956 жылдарда дүние жүзі қазақтарына арналған журнал осындай атпен шығып тұрған екен. Дүние жүзі қазақтары қауымдастығы басылымды жеті мың данамен бастыртып, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия, Түркия елдеріне жіберіпті. Кейін қаржы тапшылығына байланысты газеттің жұмысы тоқтап қалды. Содан соң ол тағы бір жобаны қолға алды. Қазақстан Жазушылар одағы «Сын» әдеби-көркем сын журналын шығарып, оның билігін Бақыт Сарбалаевқа тапсырды. Бұл сыншы Сарбалаевтың нағыз оңтайына келетін сүйікті ісі еді. Ол жаңа қызметіне құлшына кірісті. ТІЛДІҢ ТІЛЕКШІСІ Көрген емес ұсақтап, Көңілінің түсі – аппақ. Күлімсіреп тұрады. Керекуді құшақтап! (Тақырыптың тұздығы) Тегінде, біз өзімізге табиғаты таныс Бақыт Сарбалаевқа жақындау болуымыз керек-ті. Жас алшақтығы бар, сыншылық сесі бар, әйтеуір жанына жолай бермейтінбіз. Сөйтіп, аралас-құралас болудың реті келе қоймады. Оның есесіне тағы бір Сарбалаевпен жақынырақ таныстық. Бұл таныстық кейін аға мен іні арасындағы достық қарым-қатынасқа ұласты. Тілші-ғалым Жақсыбай Сарбалаев Бақыт ағаның туған інісі екен. Сыр бойының перзенті Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірген соң Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінде қызмет істепті. Бұл өңірге біраз еңбек сіңірген соң С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетіне ауысқан. Ол Астанаға бір жиынға қатысуға келгенде кездейсоқ жолықтық. Өмірімізде бірінші рет жүздесіп тұрғанымызға қарамастан, күнде сөйлесіп жүрген ескі танысымыздай еркін көсіле жөнелді. Бақыт ағамның томаға-тұйықтау көрінетінін, көбіне-көп өз ойымен өзі оңаша жүретінін айттық қой. Ал мына Жақсыбай өте бауырмал екен. Жалғыз менімен емес, сол жиынға келген жұрттың бәрімен төс қағысып, құшақтасып амандасып шықты-ау деймін. Жаңа танысқан әріптестерін жанына жинап алып, ешқайсысын жатырқамай, бар әңгімесін айты-е-е-еп отырды. Тіпті бәрімізді бірден Кереку өңіріне шақырды. «Жазда Баянауылға келіңдер, Мәшһүр Жүсіп атамыздың басына апарамын!», – деді. Ілгеріректе Мәшһүр Жүсіптің кесенесінде болғанымыз бар-ды. Екі ғасырдың тоғысында «Хабар» агенттігінің «Көзкөрген» жобасы бойынша әйгілі ақын туралы бағдарлама әзірлеу үшін келгенбіз. Бірақ жаны жайсаң жақсы ағамен бірге арнайы барып аралағанның жөні бөлек екен. Павлодар университетінің гуманитарлық-педагогикалық факультетінің деканы, филология ғылымдарының кандидаты Жақсыбай Сарбалаевты бұл аймақтың үлкен-кішісі түгел білетін көрінеді. Тіпті өзі туып-өскен Сыр бойында мұндай танымал емес шығар. Кездес­кен жерде жұрт онымен қоғадай жапырылып, амандық-саулық сұрасып жатады. Келер жылы Жақсыбай ағамыз уәдесінде тұрып, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің кесенесіне бастап барды. Алдымен Жаңажол ауылындағы қара шаңыраққа ие болып отырған Мәшһүрдің ұрпағы – Қажымұқан ағамыздың үйіне аялдадық. Қажекең Жақсыбайды жақсы таниды екен. «Мен мал соя берейін. Сіздер апамды жолбасшы етіп, Мәшекеңнің басына бара беріңіздер», – деді ол. Апам дегені – өзінің анасы, Мәшһүр Жүсіп атамыздың келіні Нұрила Тәшқызы. Мен бұл кісіні білетінмін. Екі-үш жыл бұрын «Хабардың» жоғарыда аталған бағдарламасы үшін арнайы сөйлетіп, таспаға жазып алған едім. Сөзге шешен адам. Әңгімені ағылып-төгіліп айтады. Өңіріне микрофон іліп, белгілі бір орынға отырғызып қойғанымызға қарамастан, ауық-ауық тұрып кетеді. Қайсар мінезді Нұрила апа қиын-қыстау кездің өзінде атасының рухын қызғыштай қорыған. Енді міне, Жақаңның арқасында тағы да жолықтық. Ол кісі біздің әйгілі атамыздың кесенесіне өзі бастап апарды. Көкірек кеніші қазынаға толы кейуана бұл жолы тағы да біраз сыр шертті. Сол жылы Жақсыбай ағамыз­дың арқасында Баянауылды түгел шарладық. Жасыбай мен Сабындыкөлге түстік. Қалың қазаққа танымал жақсылар мен жайсаңдар шыққан ауылдардың бәріне аялдадық. Сұлтанмахмұттың зиратына барып тағзым еттік, мұражайына келіп, көп мәліметке қанықтық. Өз басым ақиық ақынның ауылына бұрын да келгенмін. Алғашқы сапарда әңгімелескен бір ағамыздың былай дегені есімде қалыпты: – Ілгеріде мектеп оқулығында үнемі жарияланатын Сұлтанмахмұттың «Шықай менен Шағала, Қойың кетті бағана. Тепең-тепең етесің, Қойыңа қашан жетесің?» деген бір шумақ өлеңін білесіңдер ғой. Мынау таудың арғы бетінде сол Шықай менен Шағаланың ұрпақтары өмір сүріп жатыр. Арнайы барсаң, бірқатар Шықаевтар пен Шағалиндерді кездестіруге болады. Ал, Жақсыбай ағам ақынның жүр­ген жерін өзі көргендей етіп суреттейді екен. «Міне, қарашы, мынадай әдемі жерде Мәлике екеуі серуендеп жүрмеуі мүмкін емес. Құдай біледі, Троицкіге кетерде тура осы жолмен аттанған шығар». Жақаңның әңгімесі Сұлтанмахмұтпен ғана шектелмейді. Одан әрі Жаяу Мұса өлеңдерінің тарихын баяндайды. Содан соң Шоң серіктестігінің ел біле бермейтін ерекшеліктеріне тоқталады. Аймауытов болып ақтарылады, Шанин болып ширығады, Байзақов болып термелетеді, Марғұлан болып тебіренеді. Соның бәрін жүрегіңе жеткізе жөнімен айтып отырғанда, Сыр бойы перзентінің баяғыда-ақ Баянауылмен бауырласып кеткеніне қапысыз сенесің. Ал өзінің негізгі тақырыбы тіл білімі, оның ішінде сөзжасам мәселелері қозғалса, кеңінен көсіледі. Одан өзі зерттеген конверсия тәсілінің жай-жапсарын баяндап, миыңды толықтырады. Конверсияны дамылсыз қаузай­тындай реті бар. 1993 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университеті жанындағы мамандандырылған кеңесте «Қазақ тіліндегі конверсия мен адъективация» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған еді. Ізденген тақырыбын одан әрі дамытып, докторлық диссертация қорғамақшы болған. Диссертациялық кеңестің мерзімі бітіп қалуына байланысты ол ойы жүзеге аса қоймады. Бірақ өз ортасында орны бар байсалды ғалым ретінде танылды. 300-ден астам ғылыми мақала жазды. «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» мемлекеттік грантын иеленді. Мәдениет министрлігінің «Мәдениет қайраткері» төсбелгісімен марапатталды. Ең бастысы, ел ішіне сыйлы болды. ӘУЛЕТТІҢ ӘЛЕУЕТІ Сүйсіндіріп халықты, Сөйтіп, өзін танытты. Сарбаладан – бар бала, Сөз өнерін алыпты! (Тақырыптың тұздығы) Ертіс өңірінде оның дос-жарандары жетіп артылады екен. Жүрген жерінде солардың бәрі оған арнап дастархан жаяды. Сондай отырыс үстіндегі бір қағаберісте жүз грамды жеделдетіп жөнелтіп жіберіп, «Жаңағы соңғы рөмкені Бәтима байқамай қалды-ей», – деп қулығын асырғанына мәз болатын. Сонда қайран Бәтима жеңешем кімнің денсаулығы үшін күйіп-пісіп жүр десеңші?! Жақсыбай Сарбалаевты тек той-томалақтың гүлі болып жүретін сауықшыл адам екен деп қалмаңыз. Өз жұмысына талапшыл педагог, қатал декан. Оқу орындарының басшылық қызметінде шыңдалған азамат. Өзі қызмет істеген екі оқу университетіне де еңбегі сіңген. Студенттер алдынан кесе өтпейді. Әріптестері қатты құрметтейді. Жақаңның себепші болуы арқылы Павлодар мемлекеттік университетімен тұрақты байланысымыз орнықты. Оқу орнының қабырғасында бірнеше рет болдық. Студенттермен жүздестік, өз саламыз бойынша лекция оқыдық. Үлкен ұлы үйленгенде тойға арнайы барып, қуанышына ортақтастық. Сол күндері оның көңілі көкте шарықтап жүрді. Дастархан басында өте көңілді отырды. Алып-ұшып, бүкіл жұртты құшағына сыйғызғысы келіп, жан-дүниесімен ашылды. Мұндайда Бәтима жеңешеміз әрі-бері кіріп-шығып жүріп, Жақаңды назардан тыс қалдырмайтын. Оны баладай мәпелеп, жай-күйіне кәдімгідей алаңдайтын. Оларға қарап, отбасындағы бақ-берекенің, жарасымды сыйластықтың үлгісін көргендей болатын едік. Сөйткен Жақсыбай ағамыздан айырылып қалғанымызға да біраз уақыт өтті. Ойға алған жоспарлары көп еді. Бірқатары іске асты, кейбіріне үлгермеді. Бір барғанымызда өзі тұратын үйдің жоғарғы жағынан шағын пәтер алып қойған екен. Оны кітапханаға айналдырыпты. Төрт қабырғада кітап толып тұр. «Енді бір рахаттанып отырып жұмыс істемесем болмайтын түрі бар», – деген сонда. Жұрттың қамын көбірек ойлайтын ағамыздың сол кітапханаға қамалып отыратындай уақыты да болмады-ау деймін. «Ана тіршілік бітпей қалды, мына шаруа тағы шықты» деп бар жұмысты өзі тілеп алып, шапқылады да жүрді. Соның бәрін уайымдаймын деп, жүрегіне салмақ түсіріп алды ма, қайдам?! Сөз қонған Сарбалаевтардың көпшілікке танымал болуы тегін емес. Ділмарлық олардың қанында бар. Өздері ататек етіп алып жүрген Сарбала аталары өңірге белгілі би болыпты. Заманында жұрттан жақсылығын аямапты. Бертінде ашаршылық тұсында дүние салған деседі. Өз әкелері Тұрсынды да ауыл-аймақ «би» деп атаған. Бидің баласы болған соң құрметтегені шығар. Ол кісі елде басшылық қызмет атқарды. Ауыл шаруашылығының өркендеуіне атсалысты. Ең бастысы, балаларын жақсы тәрбиеледі. Адам болуға баулыды. Соның әсері шығар, бидің ұрпақтары бала кезінен бидің сөзін айтуға бейім тұрды. Біреуі әдебиеттің, біреуі тілдің түтінін түзу ұшыруға тырысты. Бәрі де өз саласында беделді маман болып қалыптасты. Бұлардың әулетінде жазу-сызуға әуестігі ешкімнен кем емес тағы бір Сарбалаев бар. Есімі – Төребай. Өзі құрылысшы. Елде тұрады. Ағайын-туысқа қарайласады. Арасында ептеп өлең жазады. Әрине, екі бауыры секілді әдеби ортаға кең таныла қойған жоқ. Соған қарағанда өлең өргенінен гөрі, кірпіш өргені тәуірірек болуы керек. Енді Жақсыбай Сарбалаевтың отбасына қайта оралайық. Оның үлкен ұлы Елдос әкесінің жолын жалғады. Ол Павлодар мемлекеттік университетін қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша бітіріп шықты. 2010 жылы «Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы поэзиясындағы азаматтық әуен» деген тақырып бойынша кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін иеленді. Мәшһүр Жүсіп шығармашылығына байланысты танымал ғалым Қуандық Жүсіптің жетекшілігімен бірнеше диссертация қорғалған еді. Елдос та сол шоғырдың ішінде. Жас Сарбалаев бұрын көп зерттелген мәселеге өзгеше қырынан келіп, өз байламын айтты. Қазір ол Ішкі істер министрлігінің Павлодардағы оқу орталығында қызмет істейді. Сол мекемедегі қазақ тілінің туын көтеріп жүрген білікті мамандардың бірі. Сөзі салиқалы, ойы оралымды, мінезі орнықты азамат. Айтпақшы, бұл үйде өнерге таласы бар тағы бір парасатты перзент өсіп келеді. Ол – Жақаңның кіші ұлы Ерасыл. Керекуге барғанымызда қаршадайынан қолына домбыра ұстап, күй тартып отырғанын көретінбіз. Музыка үйірмесіне қатысқан болуы керек, әйтеуір, күйді кәнігі домбырашылардан кем тартпайды. Үйінен өмірі қонақ арылмайтын Жақаң Ерасылды көпшіліктің алдына үнемі шығаратын. Бір ғажабы, бала бәлсінбейді. Ақ домбыраны қолға алып, аяғын айқастырып, жайланып отырып, күйдің бірінен соң бірін төгілте жөнеледі. «Бұл – біздің Сүгір!», – деп сырттай сүйсінетінбіз. Кейін ол кәсіби күйшілердің қатарына қосылып, талай бәйгелерде жүлде алды. Соған қарамастан, өнердің жолын шындап қуған жоқ. Бүгінде өзге мамандық таңдап, сол сала бойынша тереңірек ізденіп, оқуын жалғастырып жүр. Бәлкім, өнерге бір бүйірден қосылайын деген шығар. Сөйтіп, сонау Сыр бойынан бастау алған Сарбалаевтар сабақтастығы бүгінде Сарыарқаны тербетіп тұр... ӨМІРДЕРЕК Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығы мен ҚР Журналистер одағы сыйлығының лауреаты, әдебиет сыншысы, журналист Бақыт Тұрсынұлы Сарбалаев 1947 жылы 18 мамырда Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы «Жайылма» ауылында дүниеге елді.1969 жылы Қызылордадағы Н.В.Гоголь атындағы педагогика институтын тамамдады. Туған ауылындағы мектепте бір жыл сабақ беріп, 1970 жылы Алматы облысындағы Іле аудандық «Ильич жолы» газетіне жұмысқа орналасады. Бұдан кейін республикалық «Қазақстан мұғалімі», «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш»)«Қазақ әдебиеті», газеттері мен «Жалын» журналында түрлі жауапты қызметтер атқарды. 1990 жылдан ұлт басылымы «Ана тілі» газеті бас редакторының орынбасары, 1995 жылдан халықаралық «Қазақ елі» газетінің бас редакторы міндетін атқарды. 2007 жылдан «Сын» журналының Бас редакторы. Бақыт Сарбалаевтың қаламынан «Қызыл алма», «Ақиқат алдында», «Өткірдің жүзі», «Жиырма бес», «Бес мүшел» сияқты әдеби сын туындылары мен өзге де кітаптары жарық көрді. Бақыт Србалаев Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының Төралқа мүшесі, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы. Бауыржан ОМАРҰЛЫ qazaquni.kz