Айдос Сарым - Қазақтандыру қашан жүргізіледі?

Қазақ ұлтшылдығы деген сөз мемлекетшілдік дегенмен парапар болуы тиіс

 

Билік неге қазақ ұлты деген қағиданы бірінші орынға қоймайды? Ұлтшылдықты шовинизммен шатастыру орыстан жұққан ба?

Біздің белсенділігіміз неге «лайк» басумен шектеледі? Қазақстанның ішінде жаңа Донбасс, жаңа  Қырымның шықпасына кім кепіл? Abai.kz сайтына сұхбат берген саясаттанушы Айдос Сарым осы турасындағы тұжырымдарын бас-аяғын жинақтап ұсынып отырмыз.

Егемендік туралы декларация қайда жоғалды? 

Сарым 1990 жылы 25 қазан күні қабылданған Егемендік туралы декларацияны сөз етіпті. Айтуынша, елшіліктердің,  Президент әкімшілігінің,  Үкіметтің ресми сайттарында Егемендік туралы декларация болуы тиіс. Бірақ, ол жоқ…

«Бұл құжаттың басты идеясы – қазақ ұлты деген қағиданы бірінші орынға қою, қазақтың ұлттық мемлекетін қалыптастыру еді. Егер осы заңды басшылыққа алатын болсақ, кейіннен қабылданған талай заң жарамсыз боп қалуы мүмкін. Осы құжат біздің заң шығарушы топтың, заңгерлер, шенеуніктер, депутаттардың үстелінде жатуы тиіс еді. Яғни,  кез келген заңды қабылдамас бұрын осы құжаттарды қарап шығу, басшылыққа алу керек еді. Бірақ, олар оны қарамақ түгілі сайттарына салмаған» дейді Сарым

«90-шы жылдардың ортасынан бастап билік күрт өзгерді»

Анығында, сөзінен тайқыды, ұстанымынан ауды. Сарым солай дейді.

«Олардың орнын басқа қағидалар басты. Бұл әлі жалғасуда,  қазіргі үштілділік бағдарламасы, қазақ көшін тоқтатып қою және т.б., осының бәрі кезінде қабылданған, осы мемлекетті жасақтаған қағидаларға ревизия жасау, оларды өзгертуге деген талпыныс.  Еуразиялық одаққа кіруіміздің өзі кезінде қабылданған принциптерге қайшы. Өйткені, аталған  Декларация мен Тәуелсіздік туралы заңда қазақ ұлтының мүддесін жоғары қою қажеттігін дөп басып айтқан».

Қазақтандыру қашан жүргізіледі?

Бұл орайда Сарым Украинаны мысал етіпті.

«Украинадағы жағдайда Ресейдікі таза қылмыс, өзге  елдің шекарасын бұзып, басып алу деген 21 ғасырда үлкен қылмыспен парапар. Бірақ бұл тұста украин элитасының қателігі де бар. Мен өзім Қырымда болған кезде  байқағаным, Украинаның билеуші элитасы Қырым халқын украиналандыру тұрғысында жұмыс істемеген, мардымды қадамдарға бармаған. Ол білім беру жүйесін де, идеологиясын да,  саяси саланы да қамтиды. Егер елдің белгілі бір бөлігі экономикалық тұрғыдан ұлттың қалған бөлігімен қарым-қатынасқа түспесе, онда оның сол ұлтпен болашақта қатар өмір сүруге деген мүдделестігі төмендейді.  Оны бүкіл әлем тәжірибесі көрсетіп отыр. Сепаратизмнің туу себебі де содан, басқа да қауіп-қатерлер көбейеді. Біздің  елде де ондай аймақтар жоқ емес.  Орыс тілі басым аймақтар бар» дейді ол.

«Ұлтжанды» деген жасанды сөз, ұлтшыл деу керек»

Сарымның пікірінше  Кеңес заманында ұлтшыл азаматтардың бәрін жау санады және оларды нацистік, фашистік идеологиямен қатар қойды. Тіпті, қазақы ортаның өзінде «мен ұлтшылмын» десең, бәрі  «жоқ, ұлтжандымын де» деп, түзете бастайды екен.

«Ұлтшылдыққа деген көзқарасты принципті түрде өзгерту қажет және бүгінгі күні қазақ ұлтшылдығы деген сөз мемлекетшілдік дегенмен парапар болуы тиіс. Егер біз ұлтшылдықты мемлекеттен ажыратып алсақ, билікке қарсы боламыз деп мемлекетке қарсы шығып кетсек, ол ең үлкен қиянат. Кезінде  Александр Зиновьев деген философ «Біз коммунизмге оқ атамыз деп, Ресейге оқ атыппыз» деген еді. Сол сияқты біз бүгін президентке, «Нұр Отанға» немесе басқаға қарсы шығамыз деп мемлекетке қарсы шықпауымыз керек» дейді.

Сарымның сөзіне қарағанда қазақ әбден қорқып қалған. Мұндай сөздерді айтудың өзі кейбір ортада қылмыс саналады екен.

«Басқалар мұны этносаралық араздықты қоздыру деп те бағалайды. Ал, дұрыс  қоғамда кез келген шынайы әңгіме, дискуссия, талқы деген қоғамды сауықтыратын, ағзасын нығайтатын нәрсе. Бізде керісінше, жасырып жабу, тұмшалау, айтпай-ақ ақ қояйық деген көзқарас басым. Ол қанша жасырсаң да бәрібір қоғамда бар мәселе» дейді ол.

Біз неге біріге алмадық?

«Билік 25 жылдың ішінде орыс тілді қауым мен қазақтілді қауымның дискурсын,  талқылайтын мәселелерін бірегейлендіре алмады.  Және де осы арқылы бүгінгі саяси билік сөзін өткізіп отыр, — қазақтілді әлемді орыстілді әлеммен қорқытады және керісінше. Егер дәл осы жағдай жалғаса беретін болса, Қазақстанның ішінде жаңа Донбасс, жаңа  Қырымның шықпасына кім кепіл?»

«Біздің кәсіпкерлер қорқақ»

Иә, иә Сарым солай депті. Және жөн айтқан. Талай кәсіпкердің алдына барғанда естігеніміз осы еді.

«Кез келген кәсіпкер саясаттан ат-тонын алып қашады.  Егер сенің бір ғана дүкенің болса, ол үлкен саясат емес шығар, ал он дүкенің болса –  ол үлкен саясат.  Өйткені, саяси заңдар сенің бизнесіңе теріс әсерін тигізуі  мүмкін,  салық көбейіп кетсе немесе жемқорлық жайласа, билік онымен күреспесе,  бұл саяси мәселеге айналады» дейді ол.

«Халыққа көшбасшының қажеті жоқ»

Сарымның пікірінше, халық оянған қазір.

«Бүгінгі күні  ешбір ресми оппозициялық партия жоқ, соған қарамастан қоғам біріге алатынын көрсетті. Ол үшін жекелеген көшбасшының да қажеті жоқ екен, халық  өзі ұйымдаса алады екен. Бұл қоғамның өзгеруінің, жақсы өмірге құлшынысының,  ұлттық рухтың өлмегенінің көрінісі» дейді ол өз кезегінде.

«Лайк» басу — белсенділіктің белгісі емес»

«Әлеуметтік желінің бір кемшін тұсы – адам «лайк» басқанның өзін қадаммен, ресми іс-әрекетпен шатастыратып алатын сияқты.  Керісінше,  бүгін көшеге шығу керек, қоғамның ішінде жүру керек. Пәтердің бір бөлмесінде, кеңседегі кабинетте отырып алып батыр болғаннан көрі, мейлі ағаш егу, көшені жөндеу болсын, бір мәселені нақты шешкен артық.  Әлеуметтік белсенділік тек флешмоб немесе билік  ұйымдастырған шара формасында болмауы тиіс» дейді ол.

«91 тобы» бүгін бар, ертең жоқ...

Сарымның пайымдауынша, қазіргі ел арасындағы әңгімелердің көпшілігі алып-қашпа әрі қолдан жасалған. Сарапшы бұған мысал келтіре кетіпті.

«91» тобындағы жап-жас әнші балалардың жүріс-тұрысы қазақтың болмысын өзгерте алмайды, олар бүгін бар, ертең жоқ.  Бүкіл ұлт, бүкіл баспасөз,  зиялы боп бір ғана топтың соңына түсіп алдық. Бұл, біріншіден, біздің деңгейіміз, екінші жағынан бізге таңылған, рұқсат етілген тақырып.

Айтатын тақырып көп, — жер мәселесі, салық, білім саласындағы үштілділік және тағысын-тағы. Оған қарсы шығып атқан депутаттарымыз, ең ұлтшыл деген патриоттарымыз қайда?» дейді ол.

Рас айтады. Сарым сөзін тұздықтай түсіпті.

«Бүгінгі зиялының көбісі өзін қанша жерден ұлтшылмын, патриотпын десе де, әйтеуір ешқандай зияны тимейді-ау деген мәселелердің төңірегінен шыға алмай келеді».

«Сендердің кофеханада отырып алып, Хемингуэйді талқылағандарың кімге керек?»  

Сарымның айтуынша, кезінде бір топ жастар «Прайм плазаны» талқандап кеткенде орталықтағы «алтын квадратта» тұратын орыстілді балалар қатты шошыған екен.

«Сонда  мен оларға өздерің кінәлісіңдер дегенді айттым. Сол жастар Алматыға келгенде  «бұл менің қалам»  деп айта ала ма? Оларды  «мамбет», т.б. деп, шетқақпайлайсыңдар. Сендердің кофеханада отырып алып, Хемингуэйді талқылағандарыңның керегі жоқ, сендер қалаға келген әрбір азаматтың әлеуметтенуін қамтамасыз етулерің керек.  Бұл жастар қаланы штурммен алуға келмей, өз қаласына келгендей  сезінуі тиіс. Мәдениеттің төмендігі, қақыру-түкіру, осының бәрі  қалаға келген баланың «бұл менің қалам емес» деген түсінігін көрсетеді…» дейді ол.

«Қазақ тілін оқытуға бөлінген ақшаның өтеуі болды ма?» 

«Қазақ тілі қаншама уақыттан бері орыс мектебінде оқытылып келе жатыр, бірақ, бір де бір мектептің пән мұғалімі, директоры осы жайында есеп берген емес, жауапкершілікке тартылған емес.  Мысалы, физика,  химия және басқа пәндерден аудандық, облыстық, қалалық олимпиадалар өтеді, егер ол мектептің оқушылары осы пәндерден үлгерімі нашар болса, онда аудандық, қалалық білім бөлімінің басшылары оларға сөгіс жариялайды, үгіт-насихат жүргізеді.  Ал, неге қазақ тілі пәні үшін мұндай талап жоқ? Қазақ тілі де сондай пән, мемлекет оған да қыруар қаражат бөліп отыр. Демек, 11 жыл бойы оқыған бала қазақ тілін мүлдем білмей шығатын болса, бұны былай бағалауға болады: 1-ден,  бұл саботаж, мемлекеттің саясатына қарсы жұмыс істеу; 2-ден, мемлекеттің қаржысын талан-таражға түсіру, экономикалық зарар келтіру».

«Бізде құндылық жоқ»

«Қазір орыстардан  Құрманғазы кім деп сұрасаңыз, ол көшенің аты дейді. Ал, оның тарихынан, тағдырынан мүлдем хабары жоқ. Егер қазақ тілін білсе, Құрманғазының да кім екенін білер еді.  Мемлекеттік тіл шын мәнінде өз мәртебесіне ие болса,  оны Қазақстанды мекендеген барша азамат білетін болса, онда белгілі бір  сөздік қалыптасады. Бұл өз кезегінде мемлекеттік дәрежедегі құндылықтарды қалыптастырады.  Біз бүгінгі күні осыдан көп жапа шегіп жүрміз».

«Қазақша екі ауыз сөз айтқаныңды бұлдамашы, министр»

«Министрлер екі сөз қазақша сөйлесе болды, оны көкке көтере саламыз. Бәлкім, ол халыққа қарсы саясат жүргізіп жүрген болар, ұлттықтан, қазақшылықтан жұрдай болуы мүмкін. Мәселе сенің сөзіңде емес, ісіңде. Ол қазақ тілін судай білуі мүмкін, бірақ, қабылдаған заңдары, іс-әрекеті бәрі қазаққа жат болса,  біз неге оны дәріптеуіміз керек? Яғни, біз жоғары дәрежедегі талаптарды қоюға тиіспіз. Халық әр нәрсені сараптап, саралап талдау жасауы біртіндеп артып келеді. Қоғам да осылай өзгереді».

Дереккөз: 365info.kz