"Қазігі маңғолдар – осы халха маңғолдар. Бұлардың Шыңғыс хан маңғолдарынан діні де, тілі де, мінез-құлқы да бөлек."

Қойшығара Салғараұлы

Қазақтың нағыз ойшыл ғұлама шежірешілерінің соңғы тұяқтарының бірі, менің көзім көріп қалған Найман-байжігіттік Ғұлам Қадыр марқұм Шыңғыс хан жөнінде айтқанда: «Шыңғыс ханның бесінші атасына дейін Қоңыраттың қыздарын алған, сондықтан оның бойында Қоңыраттың қаны басым. Шыңғыс ханның аты басқа болса да, заты қазақ» деген еді.  Осы әңгіме жөнінде мен тарихшы ғалым, «Шыңғыс ханның шежіресі», «Абылай әулеті», «Барақ әулеті» атты кітәптар жазған, кіші Әбілхайыр ханның інісі Бұлхайырдің ұрпағы Арман Қият төремен сұбхаттасқанымда, ол досым: «Онысы рас, Қияттар үнемі Қоңыраттың қыздарын алып отырған. Есугей баһадүр құдасы Тай шешенмен әңгімелескенде: «Қыяттар сіздерден алыстау жерге көшіп кетті, арамызда тайпалардың соғысы болып жатты, сондықтан, мен сіздерге жете алмай, бірталай жасыма дейін бойдақ жүріп қалдым» деп ағынан жарылғаны болған» деді. Осымен қатар, Қытай елінде «Қазақтың қысқаша тарихын» жазған» қандасымыз Нығмет Мыңжан: «Қоңыраттар өз қыздарын үнемі Шыңғыс ханның маңғолдарына беріп отырған» деп айтып кеткен еді.  Осылай болғанда, есті жігіт Есугей көркіне қызығып біреудің қалыңдығын тартып алатындай адам ба еді? Меркіттің әкеле жатқан қалыңдығының Қоңыраттың қызы екенін білген Есугей баһадүр: «бұл олжаны маған Көк Тәңірінің өзі жіберіп отыр» деп, түсінген болса керек. Есугейдің меркіттен тартып алған бәйбішесі Қоңыраттың Құлшығаш руынан еді. «Құпия шежіреде» Есугейдің Тай шешенге: «Ұлыма қалыңдық іздеп нағашыларына келдік» дегенінде, ол жалпы Қоңырат тайпасын, өзінің қайын жұрты, Темежанның нағашы жұрты, Тай шешеннің Құлшығаш руын айтып отыр. Шыңғыс ханның шыққан тегін Қият Бөріжігіт деп атайтындары белгілі. Қият тайпасының құрамында Қият тобықты, Жауырыншы,  Айдын, Байжігіт атты бөлімдері болған.  Қытай деректерінде Кият-юркин дегендер де, айтылады.  Юркин дегеніміз көне Керейлердің Жырхын тайпасы.  Наймандағы қаракерейлердің түбі осы Қият жырхын болса керек. Әбілғазының шежіресіне сілтеме жасаған Қойшығара Салғараұлы Түріктің Маңғол, Татар деген екі егіз ұлдарының болғандарын айтады.  Демек, бұл шежіреде Маңғол атаулы Түріктен тарап тұр. Ал енді осының тарихи дәлелі бар ма? Түрікті Самнан, яғни, арабтардан таратқан Адамзат шежіресі менің қолымда әкемізден қалған еді. Бұны әкеміздің қайдан, кімнен, қай уақытта алғаны маған белгісіз.  Кезінде, Әлкей Марғұлан «Ғылымға жүгінген жөн» атты мақаласында бұл таратылудың басының жалған екенін айтқан соң, мен осы жәдігерге талай жыл мән бермей жүрген едім.  Оның үстіне Шәкәрім қажының: «Арабсың деген сөздің түбі шірік» дегені тағы бар.  Жуықта мен Әз-Жәнібек ханның нәсілі, «Кенесары хан» қорының төрағасы, Шыңғыс хан орденінің иегері Мұхтархан Абаған төремен сөйлескенімде, ол досым: «Мен Қарақалпақтардағы Қияттарды ғана Шыңғыс ханның руына жатқызамын» деген еді. Осының алдында Мұхтархан төре «Маңғолдардың құпия шежіресін» аударып, Шыңғыс ханды жалайырға жатқызып жүрген Тілеуберді Әбенаймен де сөйлескенде осыны айтқан екен.  Осымен қатар Мұхтархан төренің Шыңғыс ханның тегін зертеп жүргендер – Хасен Қожа Ахмет пен Қайрат Закариянов мырзаларға: «Бабамыздың тарихын төрелер өздері зерттесін, сіздердің оған бастарыңызды ауырпағандарыңыз дұрыс болар еді!» дегені де болған. Осыны естіген мен, Шыңғыс ханның тарихына бір жазғанымнан кейін араласпай да кеткен едім. Жоғарыдағы әңгімеміз кезінде Мұхтархан төре маған: — Қареке сен шежіре танушысың ғой, кім айтқанын ұмыттым, кезінде бір зертеуші: «После падения Найманского государства начинается нашествие Чингис хана на мир» деп айтқан еді. Найманың тарихын, шежіресін сен жақсы білесің, Шежіреге сүйеніп Шыңғыс хан жөнінде жазсаң дұрыс болар деймін. Осыны бір көрсеңші! —  деген еді. Қайткенмен де, төренің баласы ғой, қанынан да сезетін шығар, сондықтан Шыңғыс ханның тегін осы Мұхтархан төре айтқан Қарақалпақтан қуып көрелік. Дала ауыз тарихының бір қайнар көзі шежірелер – ата-бабаларымыздың тарихта қалдырған іздері. Қай халықты алсаң да, сол халықтың ата тарихының басындағы түпнұсқалық негізі осы шежірелерде жатыр. Қазіргі тарихшылардың шежіреге деген немқұрайлы көзқарастары, олардың таным-түсініктерінің тар екенін білдіреді. Мұхтархан Абаған төренің айтуынша: «Тарихты шежіресіз айтқан тарихшы — тарихшы емес». Шежірені тарихтың атасы деуге де болады. Есте жоқ ерте замандарда жазылып қалынған Геродот, Қытай деректерінде халықтар жөнінде баяндалғанда, сол баяғы, анау айтты, мынау айтты деген сөздер жиі кездеседі. Рашиден де, жазғандарында: «Сенім білдіретін адамдардың айтулары бойынша» деп сөз бастайды. «Сенім бідіретін адамдар» деп Рашиденнің, әрине, шежірешілерді, ойшылдарды айтқаны. Шежіре деректері дегеніміз, бір шындықтың бір нұсқасы.  Шежіре дегеніміз, ата-бабаларымыздың тарихта қалдырған іздері болса, онда, осы шежірені танушыны, шежірені зертеушіні, осы іздерді кесуші деп танығанымыз дұрыс болады. Әккі шежіре танушы дегеніміздің,  ит пен қасқырдың ізін жазбай айыра алатын із кесуші аңшы сияқты, шежіредегі халықтардың іздерін бір-бірінен жазбай айыра алатын, танитын, ата-бабаларынан аян алып осы іске кіріскендіктерінен, шежірені талдағанда шашасына шаң жуытпайтын, адамның бетіне қарап тегін айта алатын, ерекше жаратылған адамдар екені сөзсіз. Жоғарыда айтылған Ғұлам Қадыр ақсақал осындай адам еді. Шыңғыс ханның шежіресін аударған оралман бауырымыз керей Тілеуберді Әбенайды жалайырлар екі қолдарын көтеріп қолдап, құдайдай көреді екен. Өйткені, Тілеуберді Шыңғыс ханның түбін жалайырға тіреп еді.  Бұның себебі, жалайыр мен Шыңғыс ханның тарақ таңбалырында тұрған көрінеді. Рашиденнің жазғандарындағы «жалайыр Шыңғыс ханның өткүл бұғұлы», яғни, құлы дегенін Тілеуберді тәржімелегенде: «Арқа сүйенген қарашысы» деп түсіндіреді.  Бұған дау айтудан аулақпыз.  Жалайырлар Шыңғыс ханның есігіндегі құлынан бастап, төріндегі қолбасшыларына дейін оның арқа сүйеген, сенім артқан қызметшілері болған соң, ол, осы өзінің меншікті тайпасына өзінің таңбасын берген болса керек. Бір сөзбен айтқанда, Жалайырлар Шыңғыс ханның ұлы мәртебесіне құлшылық (қызмет) еткен тайпа. Сондықтан, дала ауыз тарихында: «Төлеңгіттің түбі жалайыр» деген сөз қалған.  Мәселен, орыстардың дағдылары бойынша, патша ағзамға адал қызмет еткендер өздерін: «Покорный слуга его императорского величества» деп атаған. Ханның ұлы Шоқан да, өзінің басшыларына хат жолдағанда: «Имею честь, быть Вашего превосходительства, покорный слуга» деп жазған. Яғни, «Сіздің Ұлы мәртебеңізге құлшылық етуді құрмет тұтамын» дегені еді.  Сондықтан, Жалайырды Шыңғыс ханның ең сенімді, ең адал, арқа сүйеген, оның ұлы мәртебесіне ақырына дейін құлшылық еткен тайпа деп ұққанымыз жөн. Осыны Жалайырлар құрмет тұтулары керек. Қытай деректері Жалайыр Мұқалыны Шыңғыс ханмен бірге Ұлы маңғол империясын құрғандардың арасында ең бірінші тұлға ретінде атайды.  Тіпті оны: «Временно замещающий императора» деп атаған. (Чжао Хун). Жоғарғы Ғұлам Қадыр ақсақалдың айтқанында, сұраусыз қалған Кенесарының кегін Жалайыр алған. Алғашында, Шыңғыс хан шыққан Бөріжігіт – Боданжар әулетінің таңбасы қаршыға (ұйқыш) еді. Бұл таңба фашистердің свастикасына ұқсайды. Қожа Ахмет Яссауидің кесенесінің қабырғаларында осы свастика таңбасы айнала басылған. Мен жас күндерімде осыны көріп таң қалған едім. Қазір, әрине, бұған таң қаларлық дәнеме жоқ. Яссауидің кесенесін салдыртқан барлас Әмір Темір осы қаршыға таңбалы Бөріжігіт-Боданжарлардан еді. Әкемізден қалған шежіре дерегінде Әмір Темір – Асқақ Темір деп аталған. Орыстар болса, осы Асқақ Темірді – Тимур Великолепный деп аударған. Ал енді, оны ақсақ (хромой) Темір деп, кемсіту үшін жаулары айтқан. Шыңғыс хандар  құрған Алтын Орданы күйреткен Әмір Темір асқақ болмай, кім болған? Сонымен, Шыңғыс хан қаршыға таңбасын тастап, тарақ таңбасын неге алған?  Алдымен, әңгімемізді біздерді арабтан таратқан шежіреден басталық. Бұл шежіре кестесінің фотосуреті менің жазған «Бөрі Найман» атты кітәбімде басылған. Әмір Темір — Асқақ Темір деп осы шежіреде аталған.  Мендегі жәдігер шежіренің басы қиял болса болар, ал енді, ортасы мен аяғының таратылуларына күмәнмен қарайтын себеп тапппадым. Түрікті арабтан таратқан тек бір нұсқада ғана жаңсақтық бар. Атап айтқанда, 1991-ші жылы «Рауан» баспасынан шыққан «Шежіре қазақтың ру тайпалық құрылысы» атты кітәпте Моғол (Мыңғұл, араб алфавитінде Ң әрпі болмаған соң моғол деп жазылған) Сұнақтың ұлы ретінде көрсетілген. Сұнақтың екі мағынасы бар. Біріншісі, Сұнақ ата тарихи тұлға, Қожа Ахмет Яссауидің қарамағында имам болған. Екінші мағынада: «Аллаһ жалғыз, пайғамбар хақ, сунна ақ» деп уағыз айтып жүрген адамдар сұнақ атанып кеткен. Суннит дегенді білдірсе керек. Әрине, мыңғұлды осылайша таратулары жасандылық. Ал енді, әкемізден қалған мендегі шежіреде Моғол — Созақтың ұлы ретінде көрсетілген. Созақ дегеніміз кімдер? Тарихшы ғалымдар Созақ деген этнонимнің бастапқыда Су сақ болғанын, яғни, бұл тайпаның Су сақтары екенін талай жерде айтып кеткен. Яғни, Созақ дегеніміз су бойынан, су жақтан, теңіз, мұхит жақтан келген сақтар. Орыс ғалымы С.П. Толстовтың зертеулерінде қарақалпақтың арғы аталары Арал теңізі бойындағы массагеттер, соның ішінде печенегтердің атасы – апасиактар. Ал енді, Страбонның апасиак этнонимінің этимологиясы «су сақтары» дегенді білдіреді.  Жданко, Сарсен Аманжолов ағамыздың еңбектерінде қазақ халқымен қарақалпақтардың кең тараған шежірелерінде казақ пен созақ ағалы-інілі, созақтан қарақалпақ тарайды деп айтылады. Менің қолымда қалған шежіреде де, Алаштан Жайылхан, одан Қазақ, Созақ. Ескі сөздерде Созақтардың басқа тайпалардан жекешеленіп жүргеннен кейін, қарақалпақ атанып кеткендері айтылады. Қазіргі қарақалпақтар екі арыстан құралған. Біріншісі, Қоңырат арысында Шыңғыс ханның ата тегі — Қыят тайпасы бар. Мен, жазған кітәбімнің «Наймандар және төрелер» атты тарауында Қыяттың түбінің Қоңырат екенін айтқан да едім. Қысқасын айтқанда Эргене қоңнан шыққан бүкіл тайпа Қоңырат аталған. Ежелгі Хонкират дегеніміз қазақша айтқанда Қоң қырат болады. Эргене Коң қырат дегеніміз тік беткейлі құз қырат. Демек, Эргене коң қыратынан келгендерді алғашында Қоң қыраттан келгендер деп айтып, Қоң қырат, Хонкират атап кеткен. Кейін, қазақ шежірелерінде Қоңқырат дегеннен Қ әрпі түсіп қалып, бұл ұлыс Қоңырат аталып қалған болса керек. Қоңырат этнонимінің қоңыр түсті жылқы малына ешқандай да, қатысы жоқ. Рашиден өзінің еңбегінің «Қоңырат» тайпасы» деген бөлімінде бұл тайпаның сол Ергене қоңға кеткендерден тарағанын айтады. (Рашид-ад-дин. «Сборник летописей». Т1, кн.1, стр. 160-б). «Юань әулетінің тарихындағы» (Юань-ши) Жалайыр Мұқалының өмірбаянында, оған Қоңқыраттардың он тайпасының әскерлеріне басшылық етудің тапсырылғаны айтылады. Бұл жерде Қоңқыраттардың тайпа екені жөнінде сөз жоқ. Осыдан біз Қоңқыраттардың ұлыс, арыс болғанын түсінеміз. Бұл жерде Жалайыр тайпасы да, Қыят тайпасы да айтылмайды, өйткені, ол тайпалар осы Қоңқыраттықтардың ішіндегі он тайпаның бір-біреуі болса керек.  Егерде ол заманда Қоңқырат қазіргідей тайпа болса, онда бұл деректе: «Қоңқырат тайпасының он руы» деп айтылар еді.  Қазіргі Қарақалпақтарда Қоңқырат тайпа ретінде емес, сол замандағы арыс ретінде сақталып қалған. Алғашқыдағы Қоңырат арысындағы тайпалар менің пайымдауымша мыналар болған: Қыят, Құлшығаш, Жалайыр, Қатаған, Жат (Жамұқа), Барлас (Асқақ Темір), Бесут (Бесөтей-Көкжал Барақ), Тайшыут, Арулат, Хотон (Көтенші, Қоңқатанау-Шоңмұрын). Тілеубердінің аударғанында, және де, басқа да зерттеушілер Маңғыттарды да Шыңғыс ханға жақындатады. Ал енді, «Юань-шиде» Маңғыт пен Икірес тайпалары Қоңыраттардан бөлек айтылады. Икірестің ішінде қазіргі Наймандағы Бура руы болған. Жоғарғы Хотондар ойрат қалмақтардың дүрбіт тайпасымен ассимимляцияға түсіп, Алтай тауларын мекендеген. Қазіргі Найман-қаратайлардың мекендеген Катонқарағай ауданының аты осы Хотондарға қатысты айтылып қалған болса керек. (Хотонқарағай). Қазіргі білгіштер ешбір негізсіз Қатынқарағай деп қояды. Қоңқатанау-Шоңмұрын дегендеріміз осы Қаратайлардың ішінде. Қаратай дегеніміз қалмақ тіліндегі Харадай, яғни, Қарлығаш, тарихи тұлғаның атауы емес, рудың аты.  Хотондар ең алғашқылардың бірі болып мұсылман дінін қабылдаған. Жоғарыда айтылғандай, Есугейдің қайын жұрты, Шыңғыс ханның нағашы жұрты жалпы Қоңырат тайпасы, сол Ергене қоң қыратынан шыққандардың арасындағы Көктің ұлы деген Құлшығаш руы. Бұл Көктің ұлы дегендердің де, түріктердің аңызына сай, киетегі — көк бөрісі болған. Эргене қоңға кезінде Қиян мен Нүкүз ғана кетіп қалды дегендері, Қойшығара ағамыздың айтқанындағы: «Бұл бар болғаны кәдуілгі өмірде болған тарихи оқиғаның образға оралып берілген нақты баламалық көрінісі ғана». Қиян дегеніміз, Шыңғыс ханның дәуіріне дейін калыптасқан су сақтарының, ғүндардың, Рашиден бойынша ежелгі түріктердің Мыңғұл тайпасының қырғыннан аман қалғандарын  Эргене қоң қыратына ертіп әкеткен ақ иық, ақсүйек ру басы. Сондықтан да, Ергене қоңнан шыққан Қоңыраттардың ішінде Қиянның өзінің тікелей ұрпақтары Қияттар болған. Қарақалпақтардың шежіресіндегі Қыяттардың Қоңыратқа жазылғаны осының дәлелі. Басқаша айтқанда, Қыяттар өздерін Қоңыраттан таратып отыр. Жалайырлар болса, Нүкүздің ұрпақтары. Біздердегі Ақнайман тармағынан шыққан Тұрақан деген молланың қолында сақталған шежірені «Тұрақан шежіресі» деп атап кеткен. Алай да, бұл шежірені Тұрақанның өзі жазбаған. Бұл шежіре шамамен 18-ші ғасырдың орта шенінде жазылып, Тұрақан молланың қолында сақталып қалған. Одан Ақнайман Тайсарының Халелі көшіріп алған. Осымен қатар, Ақнайманға Манастың таңбасымен келіп сіңген, осы Манастың ұрпағы Бәйімбеттен тараған Баекеш болыстың Әміресінің ұлы Хамза ата да ойшыл шежіреші болған. Біздің әкеміз 1989-шы жылы Қытай еліне жөнелтілген делегацияны басқарып барғанында, Баекештің үлкен енді бір ұлы, ол да, болыс болған Омардың, Хамза Әміреұлының ұрпақтарын тауып алып, осылардан аталмыш шежіренің түпнұсқасын алып келген еді.  Осы түпнұсқада Кіші жүздің құрамында Созақ, Қарақалпақ, Он сан ноғай Ормамбет тармақтары аталады. Бұндай деректерді басқа ешбір шежіреден көрген жоқ едім. Қарақалпақтардың қазақтың құрамында болғанын орыстың тарихи деректері де, растайды. Онда, Тұрсын ханның ұлы Барақ сұлтанның, Кіші жүз ханы Әбілхайырды осы Қарақалпақтарға таласамын деп,  өлтіргені айтылады. (Рычков). Әбілхайыр өліп, Барақ сұлтан қашқан соң, Қарақалпақтар Кіші жүздің құрамында қалып қалған. Қарақалпақты қазақтан Кеңес үкіметі айырған. Қазіргі Қарақалпақтар құзырлы мекемелерге пара беріп, төлқұжаттарында ұлттарын қазақ деп жаздырып алып, жаппай Қазақстанға қайтып жатыр. Кезіндегі Кеңестік дәуірдегі орыстың төлқұжаттарында олардың ұлты қарақалпақ деп жазылған да шығар. Ал енді, қазақтың төлқұжаты —  шежіреде, олар қазақтар. Қоңырат Тай шешен түсін жорығанда: «Бұл сәуе, сіздің Қиян тұқымының сүлдері келіп, разылығын бергенінің аяны екен ғой» деп Есугей құдасына айтқаны, Шыңғыс ханның әкесінің ешқандай да, жалайыр емес екенін, және де, оның Қоңыраттың ішіндегі Қиянның ұрпақтары — Қият руынан екенін білдіріп тұр. Шыңғыс ханның, өзі құрған империяға Мыңғұл атын бергені, осы Қиян бабасының шығу тегіне қатысты болған. Бұл ақылды Шыңғыс ханға, оның жағына шығып кеткен Қытай генералдары берген, өйткені, Қытайлар Мыңғұл деген атаудан сескенетін болған. Енді, Шыңғыс ханның ордасына қытай Чжао Хунның елші болып барғанынан кейін қалған тарихи дерек, «Мен да бей лудан» яғни, «Маңғол-татарлар жөніндегі толық дастан» атты кітәптен үзінделер келтірелік. Бұл жерде Чжао Хунның айтқандарымен бірге комментарилар да келтіріледі. Чжао Хун Ордада болғанында бұлардың неліктен өздерін маңғол атағандарын білмекші болған. «Я, Хун, часто расспрашивал об их прошлом и узнал, что монголы уже давно истреблены и ичезли». Яғни, бұл жерде Қиян басқарған ежелгі мыңғұл тайпасы  жөнінде айтылып тұрғаны білінеді. «Еще татары (көшпенді түрік тайпалар. Қ.З.) восхищаются монголами как воинственным народом и поэтому обозначают название династий как великое монгольское государство. Этому так же научили их бежавшие чжурченские чиновники. …Они даже не знают являются ли они монголами и что это за название». Демек, бұл жерде Ордадағылардың ежелгі маңғол тайпасының күшті болғандарын білгендері, сондықтан өздері құрған империяны Ұлы Мыңғұл мемлекеті деп атағандары, алай да, өздерін мыңғұлға жатқызбайтындары, мыңғұл деген сөздің мағынасын білмейтіндіктері айтылып тұр. Комментарилер: «В «Цза-цзи» Ли Синь-чуаня сказано: «Существовало еще какое то монгольское государство. Оно находилось к северо-востоку от чжурчуней. При Тан его называли племенем Мен-у. Цзиньцы называли его Мен-у, а так же называли его Мэн-гу. Эти люди не варили пищи. Могли видеть ночью. Они из шкур акулы делали латы (Сауыттыр. Қ.З.), которые могли защитить их от шальных стрел». Акуланың терісінен сауыт жасап алған бұл ежелгі мыңғұл тайпасының —  су сақтарының ұрпақтары екендері білініп тұр. Деректің аты дерек. Акула қайдан шықты? Орыс зерттеушісі В.П. Васильев «История и древности» атты еңбегінің 159-160-ші  беттерінде «Монгу» деген сөздің алғашында манчжур тіліндегі «Мукэ» болғанын, Қытайлар бұрмалап «Мо-хе» деп, кейін, осы сөздің Монгуге айналғанын айтады. Бұл жердегі Мукэ дегені – су. (вода). Қойшығара Салғараұлы болса, көне мыңғұлдардың Азау (Азов) теңізі жақтан келгендерін айтады. Осымен қатар, ғалым жазушы 1998 жылы аударылған Шыңғыс ханның «Құпия шежіресіне» сілтеме жасап, Ұлы ханның бабасы Бөрте-Чино мен Қауа-Марал ананың теңіз-дарияны кешіп келіп Онон өзені мен Бұрқан тауының маңына қоныстанғандарын айтады. Ал енді Тілеуберді болса, Қуа-Маралды «теңіз тумасы» деп атайды да, жақшаның ішінде Кәсби деп ешбір негізсіз жазады. Шежіреде Шыңғыс ханның тегінің әу басы Бөрте бөрі мен Қауа Марал болып тұрғаны, киетектері Бөрі болған көне түріктердің Алтай тауынан шыққандарының анықтамасы. Марал – Алтайдың қасиетті аңы, Алтай халықтарының аңыздарында Маралдың мүйізінде күннің шығып, бататыны айтылады. Демек, Маралдың Кәсбиге ешқандай да, қатысы жоқ. Сондықтан біздер «теңіз-дарияны кешіп» деген аударманы дұрыс деп білеміз. Қойшығара Салғараұлының бұл жерде тізіп-тігіп келтірген тарихи деректерге тоқталып жатпай, ол кісінің Ергене қоңнан шыққандардың алғашқы атауының «Қараөзендік мохэ» болғанын, Мохэ — билеуші әулеттің, мемлекеттің аты екенін, Мохэлердің сол кезде Амур дариясының екі қапталында мекендеп, Аргун өзенінен Шығыс мұхитқа дейінгі жерлерде биліктерін жүргізгендерін айтады. Акуланың терісі осы жақтан келген болса керек. Осының ақырында Қойшығара ағамыз тарихқа шолу жасай келе, бұлардың ақырында «Үшөзендік Мохэ» атанғандарын айтқанын келтірелік. Үш өзен дегеніміз Онон, Керулен, Толы. Онон мен Керуленнің Шыңғыс ханға қатысын бесіктегі балаға дейін біледі. Бұл жердегі Мукэ,  Мохэ атауларының екеуінің де, суға қатысы бар. Қайда тартсаң да, мыңғұлдардың су маңынан шыққан тайпа екені анық. Сондықтан да, шежіре Мыңғұлды түбі Су сақ болған Созақтан таратқандай. Осыдан шыққан тұжырым:

1. Жоғарыда келтірліген – «теңіз-дарияны кешіп», «Су сақ» «Мукэ-су», Қараөзендік мохэ», «Үшөзендік мохэ», «Акуланың терісінен сауыт киген» сияқты дәлелдер Монгу-Мыңғұл дегеннің қазақша мағынасының – Су халқы екенін білдіртіп тұр. (Люди моря)
2. Мың+құл, Мәңгі ел, Мың+қол, Мұңды+құл, Маң+қол дегендері, ұйқасын тауып айтқан жорамал ғана. Мыңғұл деген сөздің түбі манчжур тілінен шыққанының ешбір таңырқағы жоқ. Мәселен, біздерді Найман деп, түрікке бөтен тілді қара қытай қидандар атаған. Созақ пен Мыңғұл дегеніміз бір тайпаның екі атауы болса керек. Бұларды манчжур-қытайлар маңғол атап кетсе де, олар, өздерінің Су сақ-Созақ атауын естерінде сақтап қалғандай. Сақтардың тілінің индоирандық топқа жататынын айтқан ғалымардың тұжырымдарының дәлелсіз болжам болып қалғанын, сақтардың б.д.д 7-ші ғасырдан бастап діндерінің Көк тәңірі болғандарын, олардың тілдерінің Алтай лингвистикалық топқа жататын түрік тілі болғанын Ақселеу Сейдімбек ағамыз айтып кеткен.

Ары қарай:«Их владетель также незаконно назывался «первым августейшим императором-родоначальником». Бұл жерде ақ иық ру басы Қиян жөнінде айтылып тұрған болса керек. Осымен қатар, Қияның ұрпақтары Қабыл қағанды, не болмаса Әмбегей қағанды айтып тұрулары да, мүмкін. Бұл үшеуі де көне мыңғұлдар. «В Гу-цзинь цзи-яо и-пянь Хуан Дун фа сказано: «Существовало еще какое то монгольское государство. Оно находилось к северо-востоку от чжурчуней. Во время цзинского Ляна оно вместе с татарами причиняло зло на границах. Только в четвертом году нашего преиода правления Цзя-дин (17.1.1211 – 4.1.1212) татары (Түрік тайпалары. Қ.З.) присвоили их имя и стали называться Великим монгольским государством.» Осыған қосарымыз, Шыңғыс ханның империясы құрылғанда оның құрамында ешқандай да мыңғұл деген этнос болған жоқ. «Құпия шежіредегі» «Хамаг Маңғол» дегендері, бұл шежіре Шыңғыс хан дүниеден озғаннан кейін жазылғандығынан, оның өзі құрып мыңғұл атаған империясына қатысты айтылған болса керек. Бұл жерде хамаг маңғол дегенді – күллі түрік деп ұққанымыз жөн болады. Тілеуберді «күллі татар» деп аудырыпты. Қытайлар татар деп, Ұлы Қытай қабырғасының арғы жағындағы барлық түрік тайпаларын осы жалпы атаумен анықтаған. Қойшығара Салғараұлы «Хамаг Маңғол» дегенді, бұрынғы Киянның мыңғұлдары деп түсіндіреді. Яғни, қазіргі маңғолдарға қатысы жоқ дегені. Ұлы империяны құрағандар қазіргі қазақ тайпаларының аталары. Орыстың қатын патшасы: «Если казахи узнают кто они на самом деле, то, они завоюют весь мир» деген екен. Ал енді тарихты жақсы білетін Лукашенко мырзаның: «Если вспомнить Золотую Орду, то казахам мы должны отдать всю Россию и половину Европы» дегені, бөтен елдің адамдарының өзі, мыңғұл империясы дегендердің бүгінгі қазақ екендерін білетінін айқындап тұр. Ал біздер, қазақтар болсақ, әлі күнге дейін жан-жағымызға жалтақтап: «Шыңғыс хан кім? Шыңғыс хан кім?» деп адасып жүрміз. Енді, Шыңғыс хан қаршыға таңбасын тастап, тарақ таңбасын неге алды?-деген сұраққа оралайық. «Шыңғыс ханның құзауыры», Шыңғыс хан дүниеден озғаннан соң, он үш жылдан кейін жазылған дейді. Бұл шежіреде Шыңғыс ханның тоғызыншы бабасы Боданжардың нұрдан жаралғаны жөнінде айтылғаны, Ұлы ханның әулетін пайғамбарларға теңеу әрекетінен болған. Құран кәрімде Иса пайғамбардың шешесі Мәриямның сыртынан ғайбат айтылмасын деген бар. Сондықтан, Иса пайғамбардың жаратылуына күмән келтірмесек те, Шыңғыс хан әулетінің нұрдан жаралды дегеніне пайғамбар болмағандығынан сенуге де болмайды. Бұған сенгеніміз біздерді, нақ мұсылман балаларын күнәғә батырады. Адам баласынан жаралған пендені нұрдан жаралды дегеніміз күпіршілік болады. Олай болса, Тобан мергеннің жесірі Алан Қауа тұл отырып Боданжарды кімнен тапты? Әрине, үйінде жүрген Байұлының жігітінен тапты.   Шыңғыс ханның, өзінің бабасы Боданжардың қаршыға таңбасының орнына тарақ таңбаны алғаны осыдан ба деймін. Өйткені, Байулындағы Адайлардың тіл таңбасы мен Шыңғыс ханның тарақ таңбасы бір таңба.  Бұл тіл таңба түбінде жалғыз Адайдікі емес, Түрік қағанаттары замандарында аты аталған Байырқу (Қазақ шежірелерінде Байұлы) тайпасының таңбасы болуы мүмкін. Өйткені, Адайлардың бірнеше таңбасы бар. Қай таңбаның қайдан келгенін айырып айту мүмкін емес. Байырқудың түбінің түрік екені ғана хақ. Шыңғыс ханның, текті жерден шыққандығынан, өзінің тоғызыншы бабасының тарихын жетік білуі ғажап емес. Осының дәлелі ретінде, «Құпия тарихта» Шыңғыс ханның шешесінің: «Әсте, ерте замандағы Алан анамыздың бесұлыншалатпаңдар. Ешқашан өйтіп алауыз болмаңдар» деп, өзінің ұлдарына айтқан сөзі бар. Алан ана дегені, Шыңғыс ханның тоғызыншы бабасы Боданжардың шешесі. Демек, осындай әңгімелерден Шыңғыс хан өзінің тоғызыншы бабасы Боданжарды, оның шешесі Алан ананың шын мәнінде кімнен тапқанын білуі әбден мүмкін. Мәселен, мен найманнан шыққан халық батыры Көкжал Барақтың тоғызыншы ұрпағымын. Аталарымның айтуынан мен бала кезімнен Барақ бабамның нағашы әжесінің қай заманда, қай соғыста, кімге олжа болып келгенін, және де, бабамның есімін Барақ деп, антұрған Тұрсын ханның ұлы Барақ сұлтанның құрметіне  не себептен қойғанына дейін білемін. Ал енді, Шыңғыс ханның болса, асыл текті Қиянның ұрпағы болған соң, жеті атасын қойып, жетпіс жеті атасының тарихын білуі заңды мәселе. Сондықтан, Шыңғыс ханның үш жүзді тарақ таңбасын  «үшбу таңба», яғни, сыры бар, құпия таңба деп атауға болады. Құпиясын өзі ғана білген. Шыңғыс ханды Үйсін, Жалайыр деп жүргендер, оны, өзінің шежіресінде айтылмаған аталардан таратады. Шежірені зерттей жүре, Шыңғыс ханды таратулардың сан алуан түрлерін көрген едім. Мәселен, Шыңғыс ханды араб халифасы Абдул-Мәлік ибн Мерванның ханымы Гүлсарадан туғызғандар да бар. Әр адамдікіндей,  Шыңғыс ханның өзінің шежіресі бар. Одан ешкім де, аттап кете алмайды. Менің, Шыңғыс ханның тегін шежіреде айтылғандай Қыят-Бөржігін, не болмаса, Бөрітегін деп атамай, Бөрі жігіт дегенімнің себебі, аңыз бойынша Боданжардың шешесіне түнделетіп келіп жүрген нұрдың — Бөрі жігіт, орысша айтқанда Оборотень болғанынан. Оборотень деген орыс тіліндегі сөздің түріктен келгені білініп тұр. Бұл сөздің түбірі «Бөрі». Ал енді, адамды бөріден тарату, бұл көне түріктердің наным-сенімінің бір көрінісі. Осымен қатар, әлгі Байұлының жігітін Бөрі жігіт деп атап кетулері де мүмкін. Өйткені, Байырқулар – Түрік қағанатын құрысқан нағыз көк бөрілер. Қазіргі маңғол халқы жөнінде бір-екі ауыз сөз айта кетелік. Кезінде, Си-Ся атанып жүрген таңғұттарды, Үгедей хан бағындырып, оларға да, маңғол деген атау берген. Олармен қоса манчжурлар (жужандар) тунистер, тунгустар, кейбір тибет тайпалары да маңғол атанған. Қазргі Маңғолияда тұратын халық осылардың ұрпақтары. Қойшығара ағамыздың айтқанындай, бұлардың аты маңғол болса да, заты кешегі мыңғұл емес. Бұлардың Шыңғыс ханның шығу тегіне, түбі түрік Созаққа, Қарақалпаққа, Қиятқа, Қоңыратқа,  ешқандай да, қатыстары жоқ. Қазіргі маңғолдардың орман, Тибет халықтарының ұрпақтары болған соң, бұлардың өткен тарихында неше ғасыр өмір сүрген қағанаттар құру, мемлекетшілдік болу, заң шығару, ең алдыңғы қатарлы әскер қалыптастыру тәжірбиесі болған жоқ. Бұндай бай тәжірбие тек қана түрік халқында болды. Ордада он төрт жыл өмірін өткізген Марко Поло өзінің жазғандарында, Ұлы маңғол хандығында, ханның да, қараның да түрік тілінде сөйлейтіндерін айтқан. Осыдан артық қандай дәлел керек? Меніңше, бүгінгі таңда, Шыңғыс ханның түрік екенін дәлелдеп бас қатырып жатудың ешбір қажеті жоқ. Өйткені, белгілі ғалым-жазушы, Қазақстан республикасы Мемлекеттік сыйлығының және «Күлтегін» сыйлығының иегері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Қойшығара Салғараұлы өзінің жазған «Мыңғұл, мен Маңғол және үш Шыңғыс» атты кітәбінде тарихтың, шежіренің жілік майын шағып тұрып, Шыңғыс ханның түрік халқының перзенті екенін, оған ерген тайпалардың түрік тайпалары екендерін жете дәлелдеп, енді бұдан былай Шыңғыс хан түрік пе, маңғол ма? деген сұрақтың туындауына мұрша берместей етіп нүктесін қойған. Баяғыда, Қаздауысты Қазыбектің ұлы Бекболат би, өзінің алғырлығы жөнінде Абылай ханға айтқанда: «Орал таудың ор түлкісі, Айнала қусаң ит жетпес!» деген екен. Қойшығара ағамыздың тарихті сөйлегендегі алғырлығы, басқалардан оқ бойы озық екені айдан анық. Ғалым-жазушының бұл еңбегіне біздер Рашиденнің, Әбілғазының еңбектеріне қарағандай, дереккөз ретінде қарағанымыз жөн болады. Сондықтан, көшіріп алып жазғандай болмай, осы еңбекке дереккөз ретінде сілтеме жасап, бұрын-соңды айтылмаған бір қызықты қосымша дәлелді келтіргім келеді. Қойшығара Салғараұлы өзінің еңбегінің «Қазіргі маңғолдар» атты тарауында былай деген екен: «Ресейдің ресми тарихында орыс халқының үш ғасырдай татар-маңғол басқыншыларының езгісінде болғаны айтылады. Бір емес, үш ғасыр, яғни, 300 жыл! Осыншама уақыт қожалық жасап, өз үстемдіктерін орнатқан елдің бүгінігі орыс тілінің сөздігінде маңғолдың бір сөзінің немесе маңғолша бір кісі атының болмауын, бұған керісінше түрік сөздерінің, түрік есімдерінің қаптап жүргенінің себебін калай түсіндіруге болады?! «Ат аунаған жерде түк қалады, нар аунаған жерде жүк қалады» қағидасы бойынша бір белгі қалуы керек қой. Бірақ жоқ! Ендеше бұл да Шыңғыс хан маңғолдарының, яғни, көнемоңғолдардың біріңғай түрік тілінде сөйлегенін барынша дәлелдеп тұрса керек. Бұдан кейін Шыңғыс ханның да түрік халқының перзенті екеніне ешкімнің дауы болмаса керек». Иә, Шыңғыс хан түрік, оны хан көтерген түрік тайпалары бүгінгі қазақ тайпалары. Шыңғыс хан ұлылардың ұлысы, ұлы әскери ғұлама, бүгінгі қазақ тайпаларының аталарының ұлы көсемі болған. Сондықтан да, біздер ешкімнен де, қымтырылмай, қысылмай, Астананың төрінде Шыңғыс хан бабамыздың аттың үстінде отырған алып ескерткішін орнатып, оның астына: «Шыңғыс хан. Ұлы әскери ғұлама. Қазақ халқының аталарының ұлы көсемі» деп жазып қоюымыз керек.  Сонда бұл ескерткіштің, күйреп қалған Түрік қағанатын қайта жаңғыртқан Шыңғыс хан сияқты, кезінде бодан болып егемендігінен айырылған қазақ халқын бодандықтан алып шығып, Қазақ мемлекетін қайта жаңғыртқан ұлт ағасының ұрандаған «Мәңгілік ел» идеологиясының темірқазығы болып тұратыны сөзсіз.  Өйткені, Мұхтар Мағауйннің айтқанындай, Шыңғыс хан болмаса, Қазақ деген ел де, Қазақстан деген мемлекет те, ай астында болмас еді. Асқақ Темірді ешбір негізсіз өзбек қылып алған өзбек құрлы болмағанымыз ба? Өзбек ұлты — 1428-ші жылы құрылған Көшпелі Өзбек хандығына қатысты қалыптасқан. Ал енді, бұдан ертерек, 1405-ші жылы дүниеден озған түбі қыят Асқақ Темірдің өзбекке де, Өзбек хандығына да, ешқандай қатысы жоқ. Бар болғаны, Барластардың өзбек халқының құрамында қалғаны, және де, Асқақ Темірдің қазіргі Өзбекстан жерінде дүниеге келгені ғана.   Өзбектер Тәшкенде, Самарқанда, Шахризабста Асқақ Темірге ескерткіштер қойдыртып тастаған. Ал біздер болсақ, сол баяғы, «Бас-басына би болған өңшең қиқым» болып, әр ру, өз батырларына ескерткіш қойғандарымызға мәз болып жүрміз. Біздің Ұлттық идеологиямызға бүкіл қазаққа ортақ тұлға керек. Өзбектерде ондай тұлға Асқақ Темір, қырғыздарда Манас. Жәнібек пен Керей хандар, Абылай мен Кенесары хандар біздің егемендігіміздің символдық тұлғалары. Ал енді, түрік аталарымыз аңсаған «Мәңгілік ел» атты қазақ халқының идеологиясының тұлғасы болуға, заты жартылай түрік, жартылай қазақ Шыңғыс ханнан артық кім бар? Басқаларға қарағанда ұятымыз бар, иманымыз жоғары екен деп, рухани көштен қала береміз бе? Көшпенді түрік тайпаларының күштілігі, олардың бұл дүниеге, ең жоғарғы сатыдағы таңғажайып тұлға,  Шыңғыс ханды әкелгенінен білінеді. Шежіре деректерінің негізінде мыңғұлдың түбін Су сақ десек, онда Шыңғыс хан атауының – Теңіз хан деген нұсқасы дұрыс-ақ деймін. Осымен қатар, калай болса да, Шыңғыс ханды Қоңыратсыз, Қоңыратты Шыңғыс хансыз айту мүмкін емес сияқты. Мұхтархан төре досым: «Шыңғыс ханның түрік болғаны жеткілікті» деп маған екі қайтара айтқан еді. Алай а, қазақта: «Қанына тартпағанның қары сынсын!» деген бар. Шежіре танудағы әкеміздің ұстазы, ғұлама атанған ойшыл шежіреші, осы мақаламның әу басында аты аталған Ғұлам Қадырдың: «Шыңғыс ханның заты қазақ» дегеніне «Құпия шежіреден» бір дәлелді келтіруді жөн көрдім. 1992 жылы Пекиндегі «Ұлттар баспасында» жарық көрген Шыңғыс ханның шежіресінің аудармасын Міркәмәл Жәлелханұлы мен Әбдрешит Тойлыбайұлы деген қандастарымыз жасаған екен. Сондағы Дай шешеннің жырында былай деп айтылған: Біз Һоңграт елінде (Коң қырат. Қ.З.), Шарапат бар тегінде, Қыз өсіріп әдемі, Ұмытпаймыз кәдені. Қара бура жүргізіп, Хасак арба мінгізіп, Қаздаң-қаздаң жүргізіп, Ханым етіп береміз, Халық сүйген адамға. Тілеуберді Әбенай, жалғыз ол ғана емес, көптеген зерттеушілер бұл шежіренің түрік тіліндегі түпнұсқасының жоғалғанын айтады. 19-ғасырда табылған бұл шежірені Тілеуберді «маңғолша балама» дейді. Яғни, қазіргі маңғол тілін айтып тұр. Қазіргі маңғол тілінде Хасаг гер дегені – қазақ үй, Хасаг тэргэн дегені — қазақ арбасы. Демек, жоғарғы Хасак арба дегендері – қазақ арбасы деген сөз. Шежіренің «Сокровенное сказание» деген орысша аудармасында: «В одноколку казачью верблюд вороной, Запряжен и рысью пустим его» деп айтылған. Ал енді, Тілеуберді болса: «…сіздердің Қазақ-Тергенге түсіп салтанат құруда» деп қара сөзбен аударған. Бұл жердегі Тілеубердінің «сіздердің Қазақ-Тергенге» дегені, ақиқаттан аулақ сияқты. Бұл қазіргі замандағы  қалыңдықты өз көлігіңмен барып алып келетін дәстүрге келеді. Ал ескі замандарда, Дай шешен сияқты дәулетті адамдар қыздарын өздерінің арбасымен, жасауымен, күң-құлымен бірге ұзататын. Қазақта, Кенесарының заманына дейін осындай дәстүр сақталған болған. Меніңше, Тілеуберді Кыят пен Қоңыраттың екеуін екі бөлек тайпа деп санап, қанына тартып қазақ арбасын Қыятқа жазған. Шыңғыс ханның шежіресінде қазақтың арбасы, ол туралы айтылған аңызда қазақтың домбырасының жүргендері, шежіренің: «Қазақ-Созақ ағалы-інілі дегенінің дәлелі болып тұрғандай. Бұлардың әкелері деген Жайылхан, дала ауыз тарихының дерек беруіндегі шежірелік тәсіліне сай, Шыңғыс хан мен Қазақтың түбінің бір екенін білдіретін символдық тұлға. Қойшығара Салғараұлы Бөрте бөрінің Ергене қоңнан шыққан кезін х.э. кейінгі сегзінші ғасырдың ортасы дейді. Қазақ атауы «Таң патшалығы тарихында», яғни, 7-8 ғасырларды «хаса, «қаса» түрінде жазылған. Керейдің ұлы Нығмет Мыңжан осыны «өте дәлелді» деп айтып кеткен еді. Ал енді, Түркия тарихшысы Зәки Уәлиди Тоған: «Қазақ» деп асылында бір саяси мақсатты көздеп, саяси көтеріліс жасау нәтижесінде салт яки үй ішімен бірге өз қауымынан бөлініп шығып иенге кетіп, өкімет билігін қолына алғанға орай күтіп, тау-тасқа бекініп, оқшау өмір өткізген адамдарды айтқан еді. (Нығмет Мыңжан. «Қазақтың қысқаша тарихы»). Тау-тасқа бекініп оқшау өмір сүрген Ергенеқоңдықтар еді ғой. Абақан өзенінің бойындағы Ашурадан табылған Найманның таңбалы тасында: «Еліңіз үшін қазғану… жауыңа тиген әскеріңнің саны жеті мың ұлан еді» деп жазылған.  Бұл жерде «қазғану» деген сөз – «еркіндік үшін күресу», талпыну, соған ұмтылу  дегенді білдіреді. Осымен қатар, «қазғандұқ», «қазғантұқын», «қазғанмасар» деген сөздер Тонікөк пен Көлтегіннің де ескеркіштерінде жазылған.  Бұл сөздердің түбірі – «Қаз», яғни, еркін, өз бетімен деген сөз. Қазақтар жас сәбидің өз бетімен аяғына еркін тұрғанында — «қаз» тұрды дейді. Жоғарыдағы қара бураны «қаздаң-қаздаң» жүргізіп дегендері – «аяғына ерік беріп, армансыз бір жүгіртік» дегендері еді. Енисейдегі түрік дәуіріндегі бір таста «Қазғақ оғлым» деген сөз қашалған. Онысы «Ержүрек ұлым» дегенді білдіреді. Біздер тоңатын адамды «тоңғақ дейміз, айдай анық дәлелді айғақ дейміз. Осы сияқты, Қаз (еркін) жүрген адамды Қазғақ дейміз. Қазақ деген сөз көне түріктің Қазғақ, яғни, «Ер жүрек», «Еркін» «Өз бетімен» дегенінен қалған.   Ергене қоңға кетіп, билікті алудың орайын күтіп, тау-тасқа бекініп оқшау өмір өткізген теңіз ұлдары Қиян мен Нүкүз де, кейін, таудың тасын бұзып шыққан олардың ұрпақтары Қоңқырат елі де, осы Қазғақтар еді. Сондықтан, сақау қытайлар оларды «хаса», «каса» деп атаған… Қайрат Зәріпханұлы ДӘУКЕЕВ,  шежіре жазушы.   Өскемен қаласы  Ұлт порталы