Алашорда дәуірінде қуғынға ұшыраған Түркістан өңірінің ишандары

Қ.А. Иасауи атындағы ХҚТУ теология факультетінің деканы, «1920-50 жылдардағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау» жөніндегі мемлекеттік комиссияның Түркістан облысы бойынша төрағасының орынбасары Кенжетаев Досай Тұрсынбайұлымен сұхбатты ұсынамыз.

 – Кеңес үкіметі орнағанға дейін қазақ халқының қанша пайызы ислам дінін ұстанып келген еді. 

 – Кеңес өкіметі орнағанға дейін қазақ халқы толық, яғни 100 пайыз ислам дінін ұстанып келген. 

 – Мешіттерді құрту орыс патшасы дәуірінен басталған ба, әлде кеңес үкіметі орнаған соң талқандау басталған ба? Кеңес үкімет орнаған тұста қазақ жерінде қанша мешіт жұмыс істеп тұрған?

 – Мешіттерді жоспарлы түрде талқандау, құрту, жабу Кеңес өкіметі орнағаннан кейін жүзеге асты. Патша өкіметі кезінде мұндай қысым, жаппай қирату болған жоқ еді. Француз ғалымдары А. Беннигсон; Ламержи-Құл Қожай: «Кеңес Одағындағы Ислам» атты еңбегінде 26 279 мешіт, 45 339 имам, мола, муаззин; әрбір 700-1000 адамға орта есеппен 1 мешіт болғандығы айтылады. 1928-1953 жж. аралығында атеистік қаулы-протоколдар негізінде, функциясы өзгертілген, яки толығымен жойылған діни ғұрып ғимараттары (мешіт, шіркеу) туралы да арнайы экспедиция ұйымдастыра отырып қайта зерделеу жүргізілді. 

Зерттеулер бойынша Қазақстандағы қазақтардың негізгі бөлігі Кеңес өкіметінің дінге қарсы саясатының негізінде қуғын-сүргінге ұшыраған және қатаң жазаға тартылған. Қазақтардың ішінде 700 000 – 1 000 000 арасындағы адам дін талаптарын жеткілікті түрде орындайтын адамдар, яғни діндарлар санатынан орын алған. Олардың 90 пайыздан астамы жуығы діни мотивпен қуғындалған. 

Діни ғимараттар жөніндегі Тұрақты Орталық комиссияның (ДҒЖТОК) деректеріне қарағанда, Кеңес өкіметі алғаш құрылған жылдары Қазақстанда 2500 діни ғимарат тіркелген. Комиссияның үкіметке берген ақпараттық есебінде 1918-1931 жылдар аралығында 1630 діни қызмет көрсететін ғимараттың, соның ішінде 782 мешіт жабылды. Ал, тек 1931-1933 жылдары ОАК-нің берген ақпарында Қазақстанда бар жоғы 499 мешіт өз қызметін жалғастыра білген. Осы мәліметтерді тұтастай облыс бойынша жіктейтін болсақ, Семей округында бар жоғы 10 мешіт, Оңтүстік Қазақстанда 24, Алматы қаласында 7, Жамбыл облысында 12 және т.б. мешіттер қызметін жалғастырған. Көптеген мешіттер жасырын түрде жұмыстарын жүргізіп, имамдар уағыздарын құпия түрде жүргізген. Қызылорда аймағында 100-ден аса мешіт мен медресе 1930 жылдың ортасына дейін қызмет етіп келген. 

1930-1937 жж. мемлекеттік атеистік науқан шеңберінде Ақтөбе, Павлодар, Ақмола, Өскемен, Шымкент, Алматы, Жамбыл облыстарында барлық мешіттер жабылды. Қазақстандағы коммунистердің ресми билік органдардың хаттама түрінде тіркелген деректерге сәйкес, 1929 жылы Қазақстан АКСР-де 2041-ға жуық мешіт, шамамен 3391 қазы, муаззин және имамдар, 4,570 шәкірт, 323 мешіт, құжыра болған .

Кеңестік билік Қазақстанда 100 000-ға жуық дін қызметкерін қуғын-сүргінге ұшыратқан. Солардың ішінде 30 мыңға жуығы атылған. Жобамен 30 мыңдайы қуғындалып, қамалып, кәмпескеленіп, жер аударылған. Қалған 40 мыңдайы туралы деректер шет ел асқандығы болжанып отыр. Солардң ішінде қазіргі таңда ақталғандары туралы мәліметтер толық емес. Жалпы 60 мың адам діни сеніміне қатысты қуғындалған болса, соның 10 пайызы ғана ақталып, қалғаны туралы деректер енді ғана жинақталды. 

 – Кеңес үкіметі жазықсыз атып-асқан, қуғынға ұшыратқан аса білімді имамдар мен ишандардың есімін атап айтсаңыз?

 – Кеңес үкіметі қаймықпай қарсы шыққан әрі қуғындалған ишандардың бірі Аппақ Сейдахметұлы Мақсұм ишан болды. Оның 1920-1931 жылдар аралығында коммунистік билікке қаймықпай қарсыласқандығы туралы қылмыстық іс-құжаттары дәлелдей түседі. Аппақ Сейдахметұлы Мақсұм 1864 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Шаян ауданының (қазіргі Бәйдібек ауданы) №1 ауылында дүниеге келген. Оның атасы Қасым, әкесі Сейдахмет сопылық бағытты ұстанып, қожалардан шыққан және ишан болған. Олардың ишандығы негізінен халықтың діни ағарту саласында көрініс тапты. Осы мақсатта олар Шаян елді мекенінде ең ірі мешіттер салып, медресе ашқан. Мысалы, XIX ғасырдың 70 жылдарында әкесі Аппақ-Саян Сейдахмет-ишан жиналған қаражатпен мешіт тұрғызған, ол халық арасында «Шаян мешіті» деп аталды. Мешітте Қарқаралы, Атбасар, Қарағанды, Пишпек, Шу, Талас, Сырдария және Сарысу өзен алқаптарынан 1927 жылға дейін жүздеген шәкірттер білім алған. «Шаян мешіті» және оның жанындағы медресе, әрине, халық арасында ислам құндылықтар мен білімінің таралуына оң әсерін тигізді. 

№ 22-ші ауылдың жетекшісі хазірет Исатай, № 25 ауылдікі хазірет Ухатай, № 5 ауылдікі хазірет Айтбай, № 26 ауылдікі Айжаркын хан деген имам, ишандардың есімдері белгілі болып отыр. Ырғыз уезіндегі А.Қанаев бастаған көтерілісшілердің тізімінде келесі имамдар мен ишандардың аты-жөндері көрініс тапқан: Әбдібек Сегізбаев, Қайып Баймұратов, Тілеп Жаналин, Сүйінғали Сәметов, Қайырлы Мырзабеков, Мешітбай Қанаев, Абдолла Кенжетаев, Дошан Бастауов, Ұрмағамбет Құдайсугіров, Нурғали Мыңбаев, Махмуд Әйнекбаев.

Тағы да 1930 жылдың наурызында Қызылорда облысы Қармақшы ауданының Қарабұғат елдімекенінің № 1, № 2 және № 3 ауылдық ауыл тұрғындарының арасында молда Жұмағазы Байымбетов кеңес билігіне қарсы сөз сөйлеп, халықты Қарақұмға ашық қарулы көтеріліс үшін көшуге шақырғандығы жайлы ақпараттар бар. Оңт. Қазақстан Облотдел ОГПУ 234/УСО-Ю-К құжатында Ибадуллаев Сәруар, Ныметов Махмұт, Мамыраев Сейдахмет, Құтымбай Тілеубергенов жалпы ұзын саны 66 дін қызметкері 58-16 бабы, 58-9, УК РСФСР қылмысқа тартылған. Себебі, олар «Орта Азия мен шектескен Оңтүстік Қазақстан аудандарында ишан молдалар діни фанатизм тұрғысынан елді шатастырып келген». Негізгі консервативтік орталықтар Бұхара,Самарқандтағы мектептер мен медреселер. Ал ишандардың байланыстары негізінен Орталық Азия мен Ауғанстан, және Аравия болды делінген. Осы жерде Сыр бойындағы Айқожа Ишан мектебі туралы да жаңа деректер табылды. Айқожа Ишан қазіргі Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы мен Түркістан қаласы ортасында қабірі орналасқан осыдан 260 жыл бұрын өмір сүрген ишан болатын. Жоғарыдағы адамдар тізімі осы тариқат ишанына берік болған делінген. Айқожа Ишанның пірі де Ауғанстандағы Ислам шейх Шахит болатын. Ауған шайхының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияда мүридтері көп болатын. Айқожа Ишанның жолын жалғастырған мүрид ишан Сәруар ишан Ибадуллаев еді делінген. 

 – Тағы бір сұрай кететін нәрсе, Мемлеткеттік комиссия саяси қуғын-сүргінге ұшырағандарды ақтау туралы кітаптың қанша томдығын шығарды. Және, кітап неге орыс тілінде шыққан деп сұрайды ел. Келешекте қазақ тіліне аударылама?

 – Мемлекеттік комиссия табылған жаңа архив құжаттары негізінде 33 томдық жинақты басып шығарды. Одан кейін де бұл толығып, елуден астам құжаттар жинағы жарық көрді. Бұлардың басым көпшілігі орыс тілінде болатын себебі, бұл құжаттар талданбаған, зерттелмеген мәліметтер. Оларды болашақта зерттеушілер, осы саланы тереңінен қазбалайтын ғалымдар қазақ тіліне аударатын болады деп ойлаймын. 

 – Және, аты жөні архивте жоқ, бірақ кезінде қуғынға ұшыраған есімі елге белгілі, аты кітаптарда жазылған би-болыстардың ұрпақтары ата-бабасын қалай ақтаймыз деген сұрақ төңірегінде жүр. Бұларға қандай ақыл-кеңес бересіз?

 – Әрбір облыста Мемлекеттік комиссияның өңірлік жұмыс тобы құрылған. Егер ұрпақтары ата-бабасын ақтауға ниетті болса, қолда бар деректер мен құжаттарын алып барып, өтініш бере алады. Осы негізде қуғын-сүргінге ұшыраған кісілерді ақтап алуға болады. Мен комиссия жұмысының қорытындысы бойынша қуғын-сүргін құрбандарын құқықтық, саяси тұрғыдан толық ақтаудың теориялық және практикалық ұсыныстарын әзірлеген кезде оның ішінде осы мәселені де арнайы келтірген едім. Қуғын-сүргінге ұшыраған кісілердің кейінгі өмірдеректері, ауызша, естеліктер, фотосуреттер, шежірелері, ауызша тарап, ешбір архив не кітаптарда кездеспейді. Осы мәселе яғни ел аузындағы деректер де назардан тыс қалмауы тиіс. Бұл тұрғыда оларды ақтау үшін жақындарының, ұрпақтарының естеліктері, көне көз қариялардың әңгімелері де жарамды болады. 

 – Әңгімеңізге рақмет.

Сұхбатты жүргізген

 Зүбәйра Тілегенқызы