Созақ құбылысы

Қ.А. Иасауи атындағы ХҚТУ теология факультетінің деканы, «1920-50 жылдардағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау» жөніндегі мемлекеттік комиссияның Түркістан облысы бойынша төрағасының орынбасары Кенжетаев Досай Тұрсынбайұлымен сұхбатты ұсынамыз.

 – Ұлтын сүйер, адамсүйгіш ислам діні мамандары тұяқ серіппей, құдайсыз қоғам жасаушыларға оп-оңай беріле салған ба, әлде бас көтеріп қырсылық білдірген бе?

 – Жоқ, дін өкілдері халықты біріктіріп, коммунистерге барынша қарсы тұрған. Жалпы, Кеңес билігіне қарсы көтерілістердің басында міндетті түрде ишандар, имамдар, ахундардың болғанын көре аламыз. 1920-30 жылдардағы Қазақстандағы Кеңес өкіметіне қарсы діни сипаттағы көтерілістердің саны 380-ге жуықтапты. Бұлардың ішіндегі ең негізгілері: 1929 жылғы Түркістан облысына қарасты Бостандық ауданындағы Исламбек Жұмабеков бастаған көтерілісі; 1929 жылғы 1-9 қарашада Қостанай округі Батпаққара ауданында болған Абайділдә Бекжанов, Сейтбек Қалиев, Ахмедия Смағұлов бастаған көтерілісі; 1929 жылғы Қызылорда аймағының Тақтакөпір ауданындағы Үббі Ибрагимов, Жәлел Мақсұт Исматуллаев, Барлықбай Нұрымов бастаған көтерілісі; 1929-1930 жж. Түркістан облысы Созақ ауданындағы Сұлтанбек хан Шалақов, Сапар қожа мен Ибрагимов Асадулла бастаған «Созақ көтерілісі»; Жамбыл облысының Сарысу және Мойынқұм аудандарын да қамтыды. 1930 жылы Қызылорда облысының Қарақұм өңірінде Жұмағазы Байымбетовтің бастауымен болып өткен көтерілісі. 1930 жылы Қызылорда облысының Қазалы, Қармақшы аудандарын қамтыған, дін білгірі, ишан Ақмырза Дамолла Төсұлы бастаған көтерілісі. 1931 жылы наурыз айында Шығыс Қазақстан облысының Шұбартау ауданында Мырзаш Қарамұрзиннің басшылығымен болып өткен көтерілісі. 1930 жылы тамыз-қыркүйек айларында Қызылорда облысының Қазалы ауданында Иман Мақсат Орымбетов бастаған көтерілісі. 1930 ж. Қостанай облысының Жітіқара ауданы мен Ақтөбе округының Ырғыз ауданында өткен, Айжарқын Қанаев пен Мұхантай Саматов бастаған көтерілісі. Осындай көтеріліс, наразылық, ішкі диалектикалық қайшылықтарды кеңестік жүйе бейберекетсіз, аймақтық, ауылдық масштабтағы дүмпу ретінде танытқан және солай бағалаған. Себебі кеңестік большевизмді пролетариаттың мақсаты, адамзаттың түпкі идеясы ретінде дәріптеген. Бүгін енді президентіміздің арнайы жарлығы негізінде, тарихқа, өткенге, әсіресе, саяси қуғын-сүргін құрбандарына баға берерде, кешегі кеңестік маркстік материалистік диалектикалық тарих методологиясы қалыптастырған шаблондардан сақ болғанымыз жөн. Қуғын-сүргінге қатысты архивтік материалдарды сараптай отырып, осы мәселеге көз жеткізуге болады.  

Архив материалдарында «Қазақстандағы наразылық актілері жекелеген аймақтармен емес, керісінше трансаймақтық сипатқа ие екендігін тануға болады. Бұл наразылықтардың өркениеттік тұрғыдан, ислами, діни, мәдени, саяси, геополитикалық, халықаралық орталықтардың назарын аударған құбылыс екендігін айтуға толық негіз бар. Сонымен қатар, Қазақстан территориясындағы кеңестік режимге қарсы діни мәндегі көтірілістің артында Түркістан облысы аумағында болған наразылық шаралары жатыр. Бұл сол кездегі тек Қазақстан ғана емес, жалпы Орта Азия Мұсылмандарының отарлаушылар мен атеизмге қарсы ортақ платформасының көрініс тапқан әрекеті болатын. (Архивте ауғандық ишан - аты Сайидали, Сұлтанбек Ханның кеңесшісі әрі жақын күйеу баласы, кезінде Англияда білім алған, 1916 жылы Османлы патшасы алдында «Англияның Орта Азия Саясаты» туралы мәлімдеме жасаған. 1930 жылдары Созақ феноменінің бел ортасында жүр, Сұлтанбек Шалақовтың кеңесшісі. Кейін тергеу материалдары бойынша үштік тарапынан атылған) 

Архивтердегі зерттеулерімізде біраз тың деректерге қол жеткіздік. Сол материалдар негізінде атақты «Созақ көтерілісінің бір аймақпен ғана емес, оның жалпыхалықтық сипатқа ие екендігін тануға болатын қорытынды жасаған болатынбыз. Себебі «Созақ көтерілісі» - өркениеттік тұрғыдан, діни, мәдени, саяси, геополитикалық, халықаралық орталықтардың назарын аударған құбылыс екендігін таныдық. 

Сонымен қатар, Қазақстан территориясындағы кеңестік режимге қарсы діни мәндегі көтірілістің артында осы «Созақ феномені» жатыр. Арнайы «Созақ құбылысы» деген атау бердік, себебі бұл сол кездегі тек Қазақстан ғана емес, жалпы Орта Азия Мұсылмандарының отарлаушылар мен атеизмге қарсы ортақ платформасының көрініс тапқан әрекеті болатын. 

Архив зерттеулерімізде Созақ көтерілісінде ауғандық ишан - аты Сайидали-Асадулла қожа туралы дерек таптық. Ол «Созақ көтерілісінің» көсемі Сұлтанбек (Шалақов) Ханның кеңесшісі әрі күйеу баласы еді. Шымкент қаласындағы МВД (Ішкі Істер Министрлігіне қарасты) архивінде Асадулла туралы деректерде оның ауғандық ишанның ұлы екендігі, кезінде Англияның Ауғанстанды протекторатына айналдырғандығы жазылған. Сонымен қатар Асадулла жас бала кезінде Англияда білім алып, «...1916 жылы Османлы патшасы алдында «Англияның Орта Азия Саясаты» туралы мәлімдеме жасаған» делінген. Ал 1930 жылдары «Созақ көтерілісінің бел ортасында жүрген, Сұлтанбек Ханның (Шалақовтың) кеңесшісі дәрежесіндегі діни тұлға. Кейін тергеу материалдары бойынша үштік тарапынан атылған «Англияның шпионы» болатын.

Сонымен алдымызда екі мәселе тұрды: Біріншісі, расында кеңестік режимнің айтқанындай Асадулла Англияның шпионы болуы ықтимал. Себебі келтірілген дәлелдердегі уақыт пен құбылыс соны көрсетеді. Сол кезде Англия Ауғанстанды басып алған болатын. Нәтижеде Асадулла Батыста тәрбиеленуі де ықтимал. Кеңестік жүйеге қарсы Османлыда да Орта Азия мұсылмандарын қолдау жүріп жатты. Оны Әнуар Паша жорығынан да көруге болады. Кеңес идеологтары тұрғысынан «Созақ көтерілісі» кеңістік жағынан өркениеттік негізі жоқ, тек сырттан басқарылған, ұйымдастырылған болып шығады.

Екіншісі, мұның барлығы жалған, яғни кеңестік режим әдейі қасақана бұрмалап, тарихты да, құбылысты да өзіндік шаблонға салып, қарсы көтеріліске шыққандарды «жапонның тыңшысы, ағылшынның шпионы» деген сияқты айдар тағып отыр. Жаппай жазалау кезінде осы шаблон ең кең тараған үкімдердің қатарында орын алғандығы рас.

Сондықтан ауғандық шайх Асадулла тұлғасы туралы әрі Шымкент архивіндегі материалдың тарихи шындыққа сай немесе сай еместігіне көз жеткізу шарт болды. Осы мақсатта 2022 жылдың 20-31 мамыр аралығында Туркия Республикасы Стамбул қаласында арнайы іс сапарда болдым. 23-30 мамыр аралығында Сүлеймания кітапханасы мен Османлы архивінде болдым. Негізгі мақсатым да осы архивтен Асадулланың Османлы патшасы алдында жасаған баяндамасы яки кездесу туралы деректер табу болатын. 1916 жылы Османлы патшасымен ресми түрде кездесіп, шарттары мен ұсыныстарын баяндаған ауғанстандық Жамалуддин Афгани ғана болып шықты. Одан басқа Орта Азиядан сол жылы Орта Азиядан ешкім Османлы патшасымен ресми кездеспеген. Себебі сол жылдардағы Османлы патшасының ресми «хумайун дәптерлерін» толық ақтарып шықтым.

Шалақов бастаған қарсылықта Асадулла Ибрахимов ешқандай Ауғандық ишан емес, ол негізінен нақшбандия тариқаты өкілі, заманауи білімді меңгерген мужахид болатын. Ол өз құндылықтары үшін күрескен мұсылман тұлға. Қазақстан аумағында болған көтерілістер бір режимге қарсы наразылық ретінде барша мұсылман қауымының реакциясы болғандықтан да, Кеңестік құпия архивтеріндегі жаппай қуғын-сүргін құжаттары, тергеу іс қағаздары мен протоколдардан тыс, ел аузындағы фольклорлық, әдеби, мәдени, жыр дастан, отбасылық шежірелер мен жекелеген деректер мен дәйектерді де назарға алуды міндеттейді. Сондықтан «Кеңестік режим және діни құндылықтық диалектика» туралы зерттеулер кешенді сипат алуы тиіс. 

Қазақстан аумағындағы наразылық шараларының төңірегінде атылғандардың саны туралы арнайы тізім дайындалуы тиіс. Бүгінгі архивтердегі құпия құжаттар негізінде «Кеңестік режим және діни құндылықтар диалектикасы»» тікелей және жанама қатысы бар деп ату жазасына кесілгендердің саны анықталып жатыр. 

 – Кеңес үкіметі құдайсыз қоғам орнатып, қазақ халқы дүниенің төрт бұрышына тарыдай шашырап бытырап, аштықтан қырылып жатқанда өз қазағымыз, өз ағайындары оларды сатып, қайда кеткенін көрсетіп беріп отырған дейді. Осы қаншалықты рас сөз?

 – Мұндай мәліметтердің бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен мұны бүкіл қазаққа жаппай таңған дұрыс емес. Көркем шығармаларда, әдеби туындыларда бірін-бірі ұстап берген, сатып берген қазақтар жайлы барынша ұлғайтылып көрсетілді. Бұл, әрине, ел арасында кездесіп жатты. Өйткені қинау, қысу, жазалау, азаптау қорқыту, бір сөзбен айтқанда, тұтас террор машинасы тергеу-тексеру кезінде басқаларды лажсыздан көрсетіп беруге мәжбүрлеп жатады. Дегенмен «қазақтың жауы - қазақ» деген мұндай негізсіз, әсіре ұйғарымдарға сенбеу керек деп ойлаймын. 

 – Елде қалған қазақтар аштықтан қырылып, мәйіттер жаназасы шығарылмай ит пен құсқа жем боп, көмілгені ғана көміліп жатыпты. Шетелге бас сауғалап кетіп бара жатқан қазақтар да қиындықтан қайтыс болып, адам төзбес ауыртпалықтарды бастан кешкен дейді. Қазақ халқы осынша хайуандық көретіндей неден жазып қалған екен деп ойлаймын. Бұл туралы сіз не айтасыз?

 – Иә, ашаршылық пен қуғын-сүргін өткен ғасырда қазақтың жартысынан көбін жалмап кетті. Архив құжаттарында да, ел арасындағы естеліктерде де бұған қатысты оқыған, естіген адамның төбе шашы тік тұратын мәліметтер жетерлік. Ол жайлы жарық көрген кітаптарда, жинақтарда да жазбалар орын алды. Бұл алдында айтылғандай, коммунистік құдайсыз безбүйрек биліктің қанды саясатынан туды ғой. Құдайсыз мемлекетте ешқашан адамға аяныш көрсету деген болмайды. Ар-ұят, обал-сауап, адамгершілік деген құндылықтар түгелдей аяқ асты етілген қоғамда адамның құны көк тиынға да татымайтынын өткен тарих көрсетіп берді. Кеңестік жүйе, иедологиялық теориялық тұрғыдан қазақтың саяси, өркениеттік, мәдени, діни және аксиологиялық жүйесіне қарсы бағытталған еді. Аяусыз тоталитарлық машина жолында тұрғандардың бәріне қан қасапқа айналдырып, турап өткен. 

 – Негізі, кеңес үкіметі орнағанға дейін Түркістанда, жалпы қазақ еліндегі мешіттерде астрономия, математика, геометрия, физика сияқты пәндер оқытылған дейді. Бұл қаншалықты рас сөз?

 – Бұл деректе шындық бар. Бірақ мешіттер емес, арнайы медреселерде жаратылыстану пән ғылымдары да шәкірттерге үйретілген. Бұл мұсылмандық оқу орындарының ескі «қадімше» білім беру жүйесінен жаңаша, яғни «жәдидше» оқыту жүйесіне ақырындап көше бастаған кезімен тұспа-тұс келеді. ХХ ғасырдың басында Қазақстанның барлық аймақтарында жергілікті халықтың арасында «жәдидтік» реформаторлардың жаңа күші пайда болды. Бастапқы кезеңде жәдидтер білім беру саласындағы реформаларды қолдап, дәстүрлі және еуропалық мектептердің ұстанымдарын біріктіруге тырысты. Кеңес өкіметі орнағанға дейін Қазақстанда Верный қаласында «Ғабдулвалиевтер», Ақсуда «Мамания», Қапалда «Якобия», Зайсанда «Қазақия» және «Ғизатия», Қарғалыда «Әмирия» және тағы басқа медреселер ашылып, қызмет етіп келген. «Әмирия» медресесінде 1912 жылы 150-ден артық бала дәріс алған болса, 1919 жылы оның саны екі есеге дейін артқан екен. Большевиктік төңкерістің аяқталуымен Азаматтық соғыс жылдары аралығында Қазақстанда 14410 оқушысы бар 2410 мектеп жұмыс істеген. 1909 жылы ағартушылық мақсатты көздеген Жетісу облысының Қапал уезінде «Мұсылмандардың ағартушылық және қайырымдылық қоғамы», ал 1912 жылы Жаркент қаласында «Мұсылман-прогресшілдер қоғамы» ұйымдастырылды. Бұл қоғамдар оқу саласына көмек беріп қана қоймай, мұқтаж мұсылмандарға, кедей жатақтарға, қарттар мен жетім-жесірлерге, мүгедектерге ақшалай көмек көрсету ісін де қолға алды. Аталған мекемелер Түркістан АКСР жылдарында да өз қызметтерін жалғастырып келді.

Николай Остроумов есімді патша өкіметі кезінде ағарту саласында қызмет еткен ғалым өзінің «Мусульманские мактабы и русско-туземные школы в Туркестанском крае» деген мақаласында 1912 жылы Түркістан өңірінде 7290 мектеп, 376 медресе болған дейді. Ал өлкелік әкімшіліктің 1912 жылғы есебі Түркістанда 6022 мектеп, 445 медресе болғанын көрсетеді. Оның әрқайсысында жыл сайын 200 жуық шәкірт оқып шығатын болған. 1917 жылы «Қазақ» газеті Уфадағы «Ғалия» медресесін 154 қазақ бітіріп шықты деп жар салған. Медреседе білім алып шыққандарға – ахун, ишан, абыз, дамолла, қалпе, молда сияқты діни атақ беретін. Медреседе дін ілімімен қатар, астрономия, химия, география, физика, математика, биология, медицина пәндерін де оқытатын. Білім алып шыққан молда арабша сауат ашумен қатар, жұртты емдеп, жұлдызға қарап күн райын болжай беретін.

Зүбәйра Әкім, 

Қазақ үні