Түркістан облысынан ауа көшушілерге қатысты тарихи құжаттардың басым бөлігі шетелдік архивтерде - тарихшы

Қ.А. Иасауи атындағы ХҚТУ теология факультетінің деканы, «1920-50 жылдардағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау» жөніндегі мемлекеттік комиссияның Түркістан облысы бойынша төрағасының орынбасары Кенжетаев Досай Тұрсынбайұлымен сұхбатты ұсынамыз.

 – Елімізде бұған дейін де саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар, жазықсыз жапа шеккендер ақталып келді. Арнайы еске алу күні де бар. Ал, президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2020 жылғы 24 қарашадағы «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау» жөніндегі мемлекеттік комиссия құру туралы Жарлығының маңызы мен мақсаты қандай. Ерекшелігі неде?

 – Иә, әңгімені тереңнен бастасақ, ХХ ғасырдың 1920-50 жылдары қазақ халқының тауқыметке толы тағдырының ең бір қаралы сипатымен тұспа-тұс келді. Ұлт тарихындағы ауыр трагедияға баланатын қайғылы да қасіретті оқиғалар қазақ қоғамын түгел шарпыды, адамдардың санасы мен жүректе терең қатпарлы із қалдырып, жанды жаралады. Жаппай репрессия - «қызыл қырғынның» диірменінен жүз мыңдаған қазақстандықтар өткен, оның жиырма мыңы «үштіктің», «бестіктің» қаулыларымен өлім жазасына кесіліп, атылып кеткен. Бұл сталиндік режимнің жасаған мемлекеттік терроры құрбандардың басым көпшілігі халқына қалтқысыз қызмет еткен ұлт қаймақтары, олардың арасында, әрине, діни тұлғалар да болатын. Бұл мәліметтер ресми тіркелгені ғана. Ал халық жады мен ел аузындағы әңгімелерде қуғын-сүргін қазақ отбасыларының әрқайсысын қамтыған және аштан босып, ауа көшіп кеткендер мен сотсыз атылғандар да баршылық. Контрреволюциялық әрекет деген айып қазақ зиялыларынан бастап, ауқатты адамдардың барлығын бай, кулак деп кінәлауға, қарапайым еңбек адамдарын астық ұрлады деген айыпқа ұласты, ал діндар адамдар антисоветтік элемент деген жазғыруға ұшырады. 

2020 жылдың 29 мамырында мемлекет басшысы Қ. К. Тоқаев саяси қуғын-сүргін мен ашарлық құрбандарын еске алу күніне орай сөйлеген сөзінде осы мәселелерді ескере отырып, тарихи әділеттілікті қалпына келтіру үшін қуғын-сүргін құрбандарын толық анықтайтын мемлекеттік комиссия құру қажеттілігін қадап айтты. Осы арқылы Тәуелсіздігіміздің іргесін нықтап, жарқын болашаққа батыл қадам жасауға болатындығын атап өтті. Содан көп ұзамай, 2020 жылдың 24 қарашасында Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құрылып, оның құрамында әдіснама, БАҚ-пен жұмыс, саяси қуғын-сүргінге қатысты құжаттарды құпиясыздандыру бойынша кіші комиссиялар мен Жобалық кеңсе ашылды, оншақты категория бойынша жұмыс топтары жасақталды. Әрине, мұны осы саладағы алғашқы қадам деп айтуға болмас. Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін 1920-50 жылдардағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтауға қатысты бірқатар талпыныстар жүзеге асырылды. Мысалы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 16 қаңтар 1989 жылғы «1930-50 жж. арасындағы саяси қуғын сүргін құрбандарын ақтауға қатысты қосымша шаралар»; осыған сәйкес «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау» туралы Қазақстан Республикасы 14 сәуір 1993 жылғы заңы. Елде 31 мамыр «Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні» деп жарияланды. 2016 жылы ашылған ҚР ІІМ сайтында репрессияға ұшырап ақталғандардың саны 110 мыңнан асады. Дегенмен саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтауға қатысты бұрынғы қабылданған заңнамалар мен жүзеге асырылған іс-шаралар өте шектеулі сипатта болды. Алматы және Астана қалаларындағы мемлекеттік архивтердегі құжаттар құпиясыздандырылған жоқ, яғни осы салада еңбектеніп жүрген ғалымдар, зерттеушілер арнайы отырып, қуғын-сүргін істерімен жете таныса алған жоқ. Сонымен қатар қуғынға ұшыраған қайраткерлердің істері жинақталған Ресей, Өзбекстан, Тәжікстан т.б. мемлекеттердегі архив қорларына барып зерделеу мүлдем қарастырылмады. Сол себептен қудаланған тұлғалардың саны қанша екені жайлы мағлұматтар белгісіз болып келді. Қазірге дейін көрсетілген статистикалық деректердің жазаға ұшырағандардың тек онннан бір бөлігін ғана қамтитыны тарихшы ғалымдардың аузымен де айтылып келді. Ал 2020 жылы Қ.Тоқаевтың арнайы жарлығымен бекітілген ақтау акциясы толығымен құрбандар феномені туралы тарихилық пен әділеттілікті орнықтырудағы ең күрделі әрі маңызды қадам болды. Осы жарлық негізінде құрылған мемлекеттік комиссия көптеген құжаттарды құпиясыздандырып, өте толымды еңбек етті. Аты-жөні бүгінге дейін ашылмай келген көптеген кісілер анықталып, ақтауға ұсынылды. Төмендегі бағыттар бойынша жұмыс топтары құрылды: Қазақстандағы саяси қуғын-сүргінннің сипаты мен ерекшеліктерін зерттеу жөніндегі, үш жүз жетпіс екі көтерілісті басу кезінде сотсыз немесе тергеусіз атылған саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау бойынша, Қазақстанға күштеп көшірілген халықтар мен арнайы қоныстанушылардың ақталмаған қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі, кулактар, байлар, жартылай феодалдар (орта шаруалар) және шаруалардың ақталмаған қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі, түрлі зорлық-зомбылық саяси науқандары мен аштық кезінде Қазақстаннан кетуге мәжбүр болған босқындарды ақтау бойынша, большевиктік-сталиндік режимнің шаруаларға қарсы күшейтілген ұжымдастыру, азық даярлау және басқа да саяси науқандарының құрбандарын ақтау бойынша, ақталмаған қазақстандықтар – НКВД ГУЛАГ-ының 26 лагерінде болған саяси қуғын-сүргін құрбандары, сондай-ақ олардың отбасы мүшелеріне қатысты ұсыныстар әзірлеу жөніндегі Қазақстандағы қоғамдық және саяси ұйымдарды, сондай-ақ қызметтік, ғылыми, мәдени және басқа салалардағы идеялары үшін мемлекеттік қудалауға және қуғын-сүргінге ұшыраған адамдарды толық құқықтық және саяси ақтауға арналған пікірлер мен ұсыныстар даярлау жөніндегі, 1939-1945 жж. фашистік Германия, Финляндия және басқа Еуропа елдерінде қамауға алынған қазақстандық әскери тұтқындарды, сондай-ақ «Түркістан легионында» уақытша болған қазақстандық әскери тұтқындарды ақтау бойынша, дәстүрлі дін өкілдері - саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі жұмыс топтары). Аталмыш жұмыс топтары үш жыл ішінде қыруар тың деректерді жинақ етіп жарыққа шығарды. 

 – Тың деректер іздеу барысында қай елдің мұрағаттарына барып, іздеу салдыңыздар. Саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар қатары қалыңдай түскен болар. Архив қопару үстінде ұшырасқан тың ақпараттармен бөліссеңіз? 

    – Жұмыс тобы мүшелері негізінен тарихшы, дінтанушы, өлкетанушы ғалымдардан және архив қызметкерлерінен жасақталған. Үш жыл ішінде ғалымдар Ресейдің Мәскеу, Санкт-Петербург, Орынбор, Омбы т.б. қалаларындағы архивтерінде, сонымен қатар Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстандағы мемлекеттік архивтерде қуғын-сүргін, ашаршылық пен ауа көшуге қатысты құжаттарды тауып, тапжылмай зерттеу жүргізді. Қол жеткізген нәтижелерді, мәліметтерді құжаттар жинағы түрінде баспадан шығарды. Әрине, зерттеу кезінде аштықтан қайтыс болғандар мен қудаланғандар және ауа көшкендер саны бұрынғы айтылып жүрген сандық көрсеткіштерден он еседей асатыны анықталды. Өйткені көптеген іс құжаттары бұрын зерттелмеген. Түркістан облысынан Өзбекстан мен Тəжікстанға ауа көшушілерге қатысты тарихи құжаттардың басым бөлігі шетелдік архивтерде сақталуы олардың жалпы оқырманға қолжетімділігін қиындататын еді. Өңірдегі ауакөшудің басты бағыты Орталық Азия республикалары, Ауғанстан болғандықтан архивтік зерттеу-іздестіру жұмыстарын отандық архивтермен (ҚР ПА, ҚР ОМА, ТОМА, ТОҚСТМА) бірге шетелдік архив қорларын да жүргізуіне тура келді.

Осыған байланысты зерттеу тобының мүшелері Х.Тұрсұн, А.Қабыл, Н.Оразхандар Тəжікстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивы (ТР ОМА), Ресей федерациясы Мемлекеттік архивінің (ГА РФ) қорларында жұмыстар жүргізді. Мен өзім Түркияның Стамбул қаласындағы Ислам зерттеу институты орталығында арнайы іс сапармен болып, ондағы ауа көшкен қазақтардың, оның ішінде діни тұлғалардың деректерімен таныстым. Архив құжаттарымен танысу кезінде жаппай қуғын-сүргіннің мақсатты түрде жүргізілгенін көрдік. Ол қазақ халқының ділінен, дінінен, тамырынан, ұлттық болмысынан, дәстүрлі тұрмыс-тіршілігінен ажырату үшін жүргізілді. Әрине, табылған тың ақпараттардың барлығы менің «Кеңес өкіметінің дінге қарсы саясаты және дін қызметкерлерінің қуғындалуы» және «Қазақстандағы 1920-50 жж. аралығындағы дін және дін өкілдері негізінде жаппай қуғын-сүргін құбылысы» деген қос бірдей монографияма және «Кеңес өкіметінің дін саясаты және діни себептермен қуғындалғандар» атты ІІ томнан тұратын құжаттар жинағына енгізілген. 

 – Қазақ халқын аштыққа ұрындырып атып-асу, қуғын-сүргінге ұшырату кезінде ең көп жапа шеккен мешіт қызметкерлері, имам, ишандар ғой. Кеңес үкіметінің ислам дінінен қорқу себебі неде еді?

 – Иә, қуғын-сүргін кезінде ең көп қысымға ұшыраған, жаппай жазаланған дін қызметкерлері еді. Әсіресе имам, ишан, ахун, дамолла, мүдәріс, т.б. деп аталатын діни тұлғалардың түгелге жуығы атылып-асылды, аман қалғандары бас сауғалап Ауғанстанға, Түркияға, Қытайға, Иранға өтіп кетті. Атеистік мемлекет ретінде КСРО жаппай дінге қарсы саясат жүргізді. Дінді мемлекеттік өмір түгілі, қоғамдық және жеке өмірден де ығыстырып шығару үшін мүмкіндігінше, барлық заңнамалық негіздер мен мейлінше пәрменді идеологиялық машина қуатты түрде қолданылды. 

Бұл жерде Кеңес өкіметінің ислам дінінен қорқуы деген түсініктің астарын терең зерделеген кезде мынадай тарихи факт алға шығады. Діндарларды жаппай қудалаудың, біздің пікірімізше, мынадай себептері мен жағдайлары бар: пролетариат диктатурасын орнатқан большевик идеясының көсемдері, К.Маркс, Ф.Энгельс және В. Лениннің ілімдері әуел бастан атеизмді насихаттайтын диалектикалық және тарихи материализммен сипатталды. Сондықтан билікке келісімен большевиктер дінді «рухани қанаушылық» деп қарастырып, «поповщинамен» күресті, дінге қарсы жауыққан зор идеологиялық машина жұмыс істеді. Жалпы Еуропада Ағартушылық заманынан бергі тұрпайы әлеуметтануда дін «ескіліктің қалдығы» саналды. Бұрыңғы патшалық Ресей империясын мекендеген территорияда билікке келген большевиктер бұратана халыққа, олардың тілі мен дәстүріне және ұстанатын дініне қатысты кемсітушілік, отаршылдық саясатты әрі қарай жалғастырып, номенклатуралық әдіс-тәсілді пайдаланды; тоталитарлық қоғамға тән қатаң тәртіпке бағынышты ұстау үшін дәстүрлі дінінен айыру тиімді тәсіл болды және т.б. Дінді мемлекеттен ажырату туралы, діни бірлестіктер және олардың мүлкі мен құндылықтарын тәркілеу жөнінде заң қабылдаудан бастап, әртүрлі қаулылар, бұйрықтар, нұсқаулықтар арқылы және арнайы ұйымдастырылған науқандар (мысалы, Казақстанда «сопы операциясы» немесе «ишандар ісі») арқылы, арнайы құрылған «Құдайсыздар қоғамы», «Қосшы», «Қызыл отау» ұйымдарының, «Жаңа мектеп», «Қызыл Қазақстан», «Лениншіл жас», «Әйел теңдігі» басылымдарының жүргізген барынша белсенді үгіт-насихат жұмыстарының нәтижесінде дін қызметіне шектеу қойылды. Құдайға құлшылық жасау, діни жиналыстар мен мерекелер өткізу кеңестік жүйеге жат деп саналып, тыйым салынды, діни мектептер жабылды. Барлық шіркеулер мен мешіттер мемлекет меншігіне өткізіліп, мәдени-ағарту орындарына берілді, тіпті кей жерлерде мал қораға айналдырылды. 

Мемлекеттік саясат, оның ішінде дін саласындағы мемлекеттік саясат ең алдымен, сол саладағы практикалық өмірді реттеп отыратын нормативті-құқықтық актілерден көрініс табады. Оның жүзеге асырылуы ресми федеративті құрылымдағы Кеңестер Одағында екі деңгейде – орталық мемлекеттік деңгейде және одақтас жергілікті билік деңгейінде өтті. Республикада негізінен дінге қарсы күрес 1920 жылдардың орта кезінен бастап ұйымдасқан сипат алды. Дінді қоғамдық өмірден сәтті ығыстыру үшін коммунистер 1925 жылдың сәуірінде «Дінсіздер одағы» құрылды. Ал 1929 жылдың маусымында бұл одақ «Жауынгерлік дінсіздер одағы» болып өзгертілді. Партия тарапынан одақтың алдына мынадай міндеттер қойылды: 

а) дінмен идеялық күрес; 

ә) еңбекшілерде ғылыми дүниетанымды қалыптастыру; 

б) діндар адаммен жеке жұмыс жүргізу; 

в) атеистік әдебиеттерді шығару; 

г) ғылыми-жаратылыс білімін насихаттау және т.б. 

Қазақстанда «Дінсіздер одағының» ұялары мен үйірмелері 1926-1927 жылдардан бастап пайда бола бастады. Кейіннен «Дінсіздер одағының» қалалық және аудандық Кеңестері пайда болды. Кеңестердің жанынан қазақ жастарының секциясы ұйымдастырылды. Бұл секцияларда әр ай сайын дінге қарсы тақырыптарда дәрістер оқылып, онда ислам дінін құбыжық ретінде көрсету басты орында тұрды. Қазақстандағы «Кіші қазан» дінге қарсы насихатпен қатар жүргізілді. ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап тек мұсылман дін иелері ғана емес, сондай-ақ басқа да діннің өкілдері жаппай қуғын-сүргіннің қармағына ілікті. 1937 жылы Қазақ өлкелік комитеті «діннің таптық мәнін түсіндіре отырып, дінге қарсы үгіт-насихатты кең құлашпен жүргізу» туралы шешім қабылдады. Осы кезден бастап «еңбекшілердің таптық жауы» ретінде дін иелеріне қарсы қатаң жазалау шаралары жүргізілді. Қазақстанның түкпір-түкпірінде молдалар мен ишандарға, тәуіптер мен бақсыларға қарсы қудалау науқаны басталды. 1937-1938 жылдары қазақ ауылдарындағы дін иелерінің барлығы дерлік ұсталып, түрмеге жабылды не ату жазасына кесілді. Дін құбылыс ретінде жоққа шығарылды. Діндарлар жүйенің дұшпандары ретінде қуғындалды, асылды, атылды. Діни білім беруге тыйым салынды. Сенім, иман негіздері мен ілімдері, орталықтары, мектептері қудаланды. Мешіт, шіркеу қиратылды, жабылды, атқораға айналды. Діни кітаптар өртелді, тәркіленді. Медреселер мал қораға, базаға, контор т.б. функциясы ауыстырылды. ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап тек мұсылман дін иелері ғана емес, сондай-ақ басқа да діннің өкілдері жаппай қуғын-сүргіннің қармағына ілікті. 1937 жылы Қазақ өлкелік комитеті «діннің таптық мәнін түсіндіре отырып, дінге қарсы үгіт-насихатты кең құлашпен жүргізу» туралы шешім қабылдады. Осы кезден бастап «еңбекшілердің таптық жауы» ретінде дін иелеріне қарсы қатаң жазалау шаралары жүргізілді. Қазақстанның түкпір-түкпірінде молдалар мен ишандарға, тәуіптер мен бақсыларға қарсы қудалау науқаны басталды. 1937-1938 жылдары қазақ ауылдарындағы дін иелерінің барлығы дерлік ұсталып, түрмеге жабылды не ату жазасына кесілді. 

Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған дін өкілдерін мынадай категорияларға бөліп қарастыруға болады: «айырылғандар» (лишенцы), священнослужитель», «поп», «монах», «молда», «имам», «ишан», «ахун», «мұқтасиб», «қожа», «қажы», «сопы» діни лауазымдардың ішінде имам, имам хатиб, имам мүддәрис, нәйб, муәзин дегендер болған және т.б. 

Дін мен діндарларға қарсы саяси қуғын-сүргіннің түрлері, формалары, жүйесі мен тетіктері. Діндарлар «тап жаулары», «халық жаулары», «қауіпті антисоветтік элемент», «зиянкес», «салықтан бас тартушы», «банды», «шайка», «басмашы», «бандит», «бүлікші», «ағылшын тыңшысы», «шпион», «контра», «саботаж», «кеңестік билікке қарсы үгіт-насихатшы», «діни әдебиет таратушы», «түрікшіл» (пантуркист), «исламшыл»(панисламист) және т.б. жапсырмалармен айыпталды. Қазақстанда мұсылман қауымына қарсы «Сопы операциясы», «Ишандар ісі», «Құран тізбегі», «Еділ-орал операциясы» тәрізді арнайы ұйымдастырылған шаралар ұйымдастырылды. 

Зүбәйра Әкім,

Қазақ үні