Алаш ұранды ел болайық

Біз көптеген ел басшыларының билікті сақтап қалу үшін конституцияны өзгертіп, сайлау нәтижелерін бұрмалап, басқа да шектен тыс әрекеттерге барғанының куәсі болдық. Олар мемлекетті басқару жеке басының меншігі емес, азаматтардың сенімі екенін түсінуі керек. Сіздер өз халқыңызға қызмет етулеріңіз керек! Демократияны шайқауды, елдің табиғи байлығын тонауды, қарсыластарыңызды азаптап, түрмеге жабуды доғарыңыздар! 

Біріккен Ұлттар Ұйымының 8-ші Бас хатшысы Пан Ги Муннің Бас Ассамблея жиынында айтқан сөзі

Тарихта ұлттың тағ­дыры­на, оның санасына ық­пал жасаған ұлы тұлғалар бар. Қазақ халқы үшін ондай тұлғалар – Алаш азаматтары деп айта аламыз. Олар қазақтың тәуелсіздігі мен ұлттық мүддесін саяси тұрғыда күн тәртібіне қо­йып, сол үшін күресіп, сол үшін саналы түрде құрбан бо­лды; адам құқығы, сөз бос­­тандығы секілді заманауи мә­селе­лерді қамтитын, әлі күнге қолымыз жет­пей жүр­ген демократиялық мем­ле­­кет­ті құруды мақсат қылды. Қыс­қа­сы, ұлттық мүддені адам­заттық құн­дылықтармен үй­­лес­тіре білген әлемдік дең­гей­дегі озық ойлы тұлғалар еді.

Алайда Алаш азамат­тарының тарих­тағы орнын анықтау әлі бір ізге түсе қой­ған жоқ. Кеңес өкіметі тұ­сын­да олар­дың атын атат­қыз­бады. Ең қызы­ғы, Гитлердің атын айтуға болатын, ал Әли­хан Бөкейхановты, Ахмет Бай­тұр­сыновты айтуға болмайды. Олардың аты сөзіңнің иә мақалаңның ішінде кетіп қалса, мейлі сынап-ақ жаз, жұмыстан шығасың. Осындай заман болды.

Тәуелсіздік алғаннан кейін, санамыздан өшіру­ге қан­ша тырысса да, жүрегі­міз­дің түбінде сақталып, сағы­ныш­тан сартап болған есім­дермен қайта табысқандай болғанымыз анық. Енді бәрі басқаша болатын шығар деп үміттендік.

Бірақ біз ойлағандай бола қой­мады. Алаштың ұлт тарихынан алатын орнын толық мойындауға бұрынғы кеңестік сана жібермей жүрген секіл­ді. Большевиктерге қыз­мет етіп, алаштықтарға қия­нат жа­сағандарды ақтау одан әрі жалғасуда. Мұстафа Шо­қай­ды сатқын деп, КГБ-ның құжат­тарын қолдап, құлаш-құлаш мақала жазғандар бой көрсетіп қояды. Тіпті тәуелсіздікті жоққа шығарып, орыс империясынан бекер кеттік дегенді күні бүгінге дейін айтып жүргендер бар екенін қайтерсің.

Жарайды, мұның бәрі жеке адам­дардың пікірі болар, әр кәллада бір қиял, жұрт­тың барлығы бір бағыт­қа бірден қайдан түсе қойсын деп ойладық. Енді биліктің өзінің пікірі қандай болды дейсіз ғой.

Билік Алашты мойындады. Мерейтойларын атады. Кітаптарын шығарды. Бірақ өмірімізге, ұстаны­мымызға, бағы­тымызға алтын арқау бо­латындай ұлттық идея­мыз­ға айналдырмады. Біз Алаш көсемдері­нің ескерт­кіштері астанамыздың ең төрінде азаттығымыздың темір­қазы­­ғындай болып, әр ұр­пақтың көз­қуанышына айналар деп ойлаған едік. Астанадағы маңдайалды уни­верситетімізге солардың бі­реуінің аты берілер деп үміт қылған едік. Алайда бәрі бас­қаша болды. Астананың қақ төріне, көзі тірі болса да, президент қыз­­метінде отыр­ған басшымыздың ес­керт­­кіші орналасты. Мемлекет қай­­раткеріне көзі тірісінде ескерткіш орнатыл­майды деген заң далада қалды. Ас­танадағы ең үлкен универ­ситетке қазақ елінің тәуел­сіздігіне қатысы жоқ орыс ғалымы Л.Н.Гумилевтің аты берілді.

Басқа жерде жоқ, тек біздің ғана еншімізге бұйырған ерекше лауазым бар екен. Одан кейін ұлылардың ұлысы бір атақ пайда болды. Оған арналып жеке заң шықты. Ол адам бір өзіне ғана арналған жеке заң­мен өмір сүреді екен. Енді оған жағым­пазданатын топ жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптады. Ол туралы романдар, поэмалар жазылды, кинофильмдер түсірілді, оны пайғамбарға теңеп ұлықтағандар өз ара жарысқа түсті, тіпті бір ақын оны құдайдың өзіне теңепті деген хабар жетті (Алла сақтасын!). Енді біреуі қызды-қыздымен бізге тәуел­­сіз­дікті бір кісі алып берді деп бар­ша­мыз­ды айран-асыр қылды. Тағы біреулер демократия деген бәлесі құры­сын, бізге енді сайлаудың қажеті жоқ, осы кісі сайлаусыз-ақ өмір бойы жүре берсін деп ұран тастады. Консти­ту­ция­ның ешкімге қажеті болмай қал­ды. Жағымпаздарды жексұрын жандар шығар деп ойлаушы ек, біздің қоғам­да ең беделді адамдар солар болып шықты.

Ал енді осы айтып отыр­ғаны­мыз­дың бәрі кейіні­рек айтылған бір мәлімдеменің қасында әшейін ойын­шық болып қалды. Ол қандай мәлімдеме екенін қазір айтамын. Дайындала беріңіздер.

Алашың айдалада қалып, бар әңгіме тек бір адамның төңірегінде ғана жүріп жатқан кез ғой. Бір күні әлгі бір адам – маған дейін қазақ тарихында мемлекет болған жоқ – деп, бәрімізді есімізден тандырып тастамасы бар ма...

Есімізді жиғаннан кейін, өз құла­ғымызға сенбей, әлгі сөзді сен де естідің бе деп, бір-бірімізден сұрай бас­тадық. Естідім дейді ол да. Бәлкім, байқамай айтып қал­ған шығар деп жұбаттық өзі­міз­ді өзіміз. Бірақ бір күні әл­гі кісі сол сөзді тағы айтып, та­ғы есімізден тандырды. Бас­қаны білмеймін, өзім осылай үш рет есімнен тандым. Есі­­міз­ден танатын себебіміз мынау.

Ресейде мемлекет басын­да жүр­ген саясаткерлер негі­зінен империя дертіне шалдыққан ұлы держава­шыл шовинистер екені барша­ға мәлім. Жириновский бас­таған бір топ Қазақстанда, Украинада бұрын-соңды мемлекет болған емес, сондықтан олардың мемлекет есебінде жеке бөлінуі заңсыздық (не легитимно), ал Қазақстанның сол­түстігіндегі 5 облыс Ресей­дің жері, оларды қайтару керек деп, сарнағандарына 30 жыл болды.

Ресейдегі саяси шаман­дардың текке сөйлемейтіні белгілі. Олар мем­лекеттік сая­саттың жоспарында тұр­­ған жобаларды әр түрлі эпатажды фор­мада жариялап отыратынын талай көр­дік. Соның бір мысалы – бүгінгі Ук­раинада жүріп жатқан соғыс. Сон­дықтан мұның артын­да үлкен қауіп-қатер жатқаны ешкімге құпия емес. Өстіп ниеті жаман жиринов­скийлерді атарға оғымыз болмай жүргенде, өз еліңнің басшысының «бұ­рын қазақта мемлекет бол­ған емес» деге­ніне есіңнен тан­бағанда қайтесің?

Осы пікірді Ресей президенті В.В.Путин қай­та­лап айтқанда барып, біз­дің та­рих­шылардың қатты ашу­лан­­ғанын көрдік. Біреу­лер «Қазақ тари­хы» кіта­бын пош­тамен Кремльге жі­бе­ріп, Пу­тин­ді ұялтыпты деп есті­дік.

Енді осы арада Алаш тақырыбына қайта оралуға тура келеді.

1917 жылғы февраль революциясынан кейін Алаш азаматтары Алашорда үкіметін жа­рия­лағанын білеміз. Боль­ше­виктер оның толық жасақ­талуына мүмкіндік бермей, қысымшылық жасап, ақыры таратып тынды. Деген­мен, Алаш азаматтарына кешірім жасап, ұлттық автономияны кеңестік үлгі­де қайта құруға келісім берді. Жаңа мемлекет құрып жатқан оларға да сауатты адамдар ауадай қажет еді, сондықтан жоғары білім­ді алаш­тықтарды жұ­мысқа тартты. 1920 жылы Қыр­­ғыз (Қазақ) Автономиялы Со­вет­тік Социалистік Рес­пуб­­ликасы жария­ланды. Күні бү­гінге дейін жал­ғасып келе жат­қан бұл республика Алаш азаматтарының күші­мен құрылған еді. Алаштық­тар­дың бұған сіңірген еңбегі ұшан теңіз деп айтуға болады. Өйткені ол кезде қазіргі Қазақ­стан аумағы жоқ болатын.

Бұрынғы Қостанай уезі түгелдей Челябі губерниясына қосылып, Ақмола облысы Омбы губерниясы атанып, оның құрамына Көкшетау, Атбасар, Пертропавл, Омбы уездері енген-ді. Павлодар, Қарқаралы, Аягөз, Зайсан және Өскемен уездері Сиб­рев­комның құзырына көшкен.

Бірнеше ауданымыз Башқұрт АССР-ы мен Алтай губерниясы­ның ішінде болды. Оңтүстіктегі Жетісу, Сыр­­­­дария облыстары Түрк­істан Авто­номиялық Респуб­ликасына қарайтын. Осы бы­лықтың бәрін реттеп, қырық бөлек болған қазақ жерін жинап, тұтастырып, оның шекарасын анықтап, тарихи құжаттармен дәлелдеу үшін қаншалықты жігер-қайрат, еңбек, білім қажет болды десеңші! Айтпақшы, шекараға байланысты Сиб­ревкоммен болған айтыста да қазақтар жеңіп шықты. Осының бәрі Алаштың артық туған азамат­тарының арқасы еді. Бүгінгі күнде солар сызып берген шекарада өмір сүріп отырған мына біздер ең алдымен сол арыстарға мәңгі қарыздармыз.

Алаш азаматтарының күшімен құрылған Автоно­миялық Советтік Социалистік Республика, мейлі Ресейге тәуелді болсын, жаңа заманға сай, жаңа форматтағы мемлекет болатын. Әлбетте Ресейдің құрамында болу оның мемлекеттік мәртебесін жоқ­қа шығара алмайды. Әлемде өзге елге тәуелді болып отырған мемлекет­тер аз емес. Сондықтан бүгінгі заман­ғы Республикамыздың тарихын Қазақ АКСР-ның құрылған күнінен бастауы­­мыз қажет. 2020 жылы оның 100 жыл­дығы тойлануы керек еді. Тойланбады. Мән берілмеді. Оның орынына Алтын Орданың 750 жылдығы аталып өтті.

Осы арада Сәкен Сейфул­лин­нің Сталинге жазған хатында «Біз Алаш берген автономияны мойын­дамаймыз» деп, ал Тұрар Рыс­құловтың Сталинге жазған хатында «Қазақ Автономиялық Кеңес­тік Рес­публикасын» таратып, оның солтүс­тік облыстарын Ресейге беруді, ал оңтүстіктегі облыстарын, «Орта Азия Федерациясын» ашып, соған қосуды ұсынғанын айтпай кете алмаймыз.

Әңгіме неден шықты? Иә, жоға­ры­да айтқан үлкен кісінің: «Қазақта бұрын мемлекет болған жоқ, өйткені шекарасы болған жоқ» деген сөзінен шықты. Шекараны заңдастырып, біз жасадық деген сөзі тағы бар.

Қазақ мемлекетінің арғы-бергі тарихы сан ғасырлық екені аздаған са­уаты бар адамның бәріне белгілі. Оның үстіне, КСРО тарағанда тәуел­сіз­­дік алған, бізбен тарихы ортақ, тағ­дыр­лас Әзер­байжан, Армения, Гру­зия, Өзбекстан тағы басқа мем­лекет­тер бар – солардың еш­қай­сысының «бізде бұрын мемлекет болған жоқ» деген сөзін естімеппіз. Ал шекараны заңдастыру мәселесіне келсек, бар шекараны ғана заңдастыруға болатынын, ал жоқ шекараны заңдастыру мүмкін емес екені еске сала кеткіміз келеді.

Сөзімізді қорытындылай келіп, айтарымыз мынау.

Бүгінгі өркениетті елдер­дің басында тұрған Америка Құрама Штат­тарында мем­лекеттің іргесін қалаған аталар (отцы-основатели) деген ұғым бар. Оған олар­дың тұңғыш президенті Джордж Вашингтон, үшінші пре­зи­дент, «Тәуелсіздік деклара­циясының» авторы Томас Джефферсон, конституцияны жазғандардың бірі Джеймс Мэдисон – небәрі жеті адам кіреді.

Джордж Вашингтон, Американың тәуелсіздігін алып берген қолбасшы, прези­денттік бірінші мерзім аяқтал­ғаннан кейін, екінші мерзімнен бас тартқан. Бүкіл үзеңгілес замандас­­тары жалынғандай болып, екінші мерзім­ге әрең көндірген. Президенттік екі мерзім дәстүрі осыдан кейін әрі қарай жалғасты.

Ал Томас Джефферсонның «Тәуел­­­сіздік декларациясын» көр­кем шығарма оқығандай оқисың. Демо­кратияны ондай терең түсіндіріп берген басқа ешкімді өз басым білмеймін.

Мінеки осы адамдар – АҚШ-тың негізін қалаушылар болып есеп­те­леді. Саяси ортада болып жататын, қоғамның іргесін солқылдатқан дау-да­майлар­дың өзінде, бәрінің тоқ­тайтын жері – мемлекеттің негізін қалаушы аталардың сөздері. Бір-бірімен бітіспес жау секілді күресіп, ешбір келісімге илікпей жүр­ген сая­си партиялардың өздері мем­лекеттің негізін қалаушылардың ой-пікірлері төңірегінде мәмілеге келіп жататын кездері аз емес.

Бізде қазір тәуелсіздік жылдарында билік құрған авторитарлы режімнің дәуірі аяқталды дегенді жұрттың бәрі айтып жүр. Ол дәуірге қайтып орала ал­май­тынымыз белгілі. Егер біз шын мәнінде жаңа Қазақстан құрғымыз келсе, ұлттық идеяны ай­қындап алуы­мыз керек.

Ол идея – Алаш идеясы. Респуб­лика нышанындағы жаңа заманғы жаңа мемлекетті жасақтаған Алаш көсемдеріне – Қазақ Республикасының негізін қалаушылар (Отцы-осно­ватели) деген мәртебе берген жөн.

Бұл культ емес, өркениетті елдер­дің бәрінде бар – тарихты дұрыс түсі­ніп, әділ бағалай білу. Насихатпен жасал­ған жалған дақпырт-даңқтан ары­лып, ақиқатты мойындау.

Екінші айтарымыз, қазіргі конс­титуциямен жаңа Қазақстан жасау мүмкін емес. Толып жатқан түзе­ту­лермен қырық жамау болған, аяққа тапталған Ата Заңымыздан бас тартып, 1993 жылғы варианттың негізінде жаңа Конституция жасау күн тәртібінде тұрған аса маңызды мәселе. Ол үшін, бәлкім, референдум өткізу қажет шығар.

Темірді қызған кезінде соқ деген. Енді кешіксек, темір суиды, оны соққаннан пайда жоқ.

Сөз айқын, іс батыл болсын. Сонда ғана біз ұлттық, демократиялық ба­ғыт­­­қа бет түзей аламыз.

Төлен Әбдік,

жазушы