Жазушының әйелі туралы бір-жар сөз

Кешелері қолымызға бір кітап ілікті. Осыдан екі жылдай бұрын Санкт-Петербургте шыққан екен. Салмақты зерттеу еңбегінің авторы И.В. Стасевич дәстүрлі көшпенді қоғамның түбегейлі өзгеруіне байланысты қазақ әйелінің соңғы екі жүз жылдағы әлеуметтік дәрежесін назарға алады. Кітап «Социальный статус женщины у казахов: традиции и современность» деп аталыпты.

* * *

Жазушының жары тақырыбын қозғарда мен де бүгінгі бүкіл қазақ қауымына ортақ жағдайларды елестетіп едім. Әрине, бұл ретте асқақ, көпірме сөздің ешбір қажеті жоқ-ау. Әйткенмен, тұтас тіршілік дүниесі күннің нұры мен әйелдің шуағынан нәр алатыны әлімсақтан айтылып келе жатыр. Елдіктің де бастауы әйелмен байланыстырыла қарастырылады. «Отан – Ана» деген қасиетті ұғым бар. Сезімтал өнер иелеріне шалқар шабыт сыйлайтын, негізінен, әйел образы, сүйген жарға, аруларға деген сүйіспеншілік, сұлулыққа іңкәрлік екені де аян. «Муза» дейді...

Бірақ, қазіргі көпшілік замандастардың ақындық-жазушылық дегенді ең оңай іс деп санайтынын; тіпті, түкке тұрмайтын нәрсе, еріккеннің ермегі деп білетінін де ойлап қаласың. (Бір есептен, осының өзі негізсіз емес. Кейінде сөз қадірі түсіп, қаламгерліктен де қасиет қашқаны рас). Бәрібір, шын жазушылық екінің біріне бұйыра қоймайтыны анық. Мұндайда Тұрағұл Құнанбаевтың «Әкем Абай туралы» деп аталатын естелігі еске түседі. Сонда Нифонт Долгополовтың Абайды сынайтыны бар ғой: «...Сенің басың алтын адамсың. Бірақ үйренген әдет-салтың ұнамсыз. Таңертең төсектен тұрасың, киімдеріңді біреу әкеліп береді. Арқаңа шапаныңды жабады. Есікті ашып тысқа шығарады. Қайтып келген соң тағы да есікті ашып үйге енгізіп, алдыңа шылапшыныңды әкеліп, құманмен суды қолыңа құяды. Ас келсе шайыңды құйып береді. Етіңді жапырақтап береді. Ұйықтамақ болсаң төсегіңді салып, өзіңді біреу шешіндіріп, жатқызып, шақшаңды бір жағыңа, мұрын орамалыңды бір жағыңа тығып, үстіңе көрпеңді жауып салады. Өзің-өзің үшін не қыласың?!» демей ме. Тұрағұл осыны айта келіп: «Осы Долгополовтың аз ғана сөзі. Мен әкемнің бірқатар әдетін, салтын көрсетер деп жаздым. Бірақ бұл әкеме сырт берілген сын. Оның оқу, жазу, ой қызметі – бәрінен де қиын ғой. Долгополов осы жағына көңіл бөлмеген сияқты» дейді.

Ақын-жазушының бәрін бірдей Абаймен салғастыру қисынсыздау шығар; дегенмен, шынында да, ой еңбегі ежелден адам қызметінің ең күрделі түрі саналатыны белгілі. Ал сол қиын үдерісте қоғамдық дамудың алдыңғы легінде жүретін қаламгердің қас-қабағына қарап, мұңайса мұңайып, қуанса қуанып, оның ыстық-суығын көтерісіп жүрген сыңарына оңай ма?

Осындайда толарсақтан саз кешкен небір алмағайып кезеңдерде кеудесін оққа төсеп, көш басынан көрінген анау Асан қайғы, Ақтанберді, Қазтуған, Шалкиіз, Доспанбет, Сыпыра, Бұқар жыраулар... Махамбет кескіндері елес беріп өтеді. Бұл тұлғаларды да бұлыңғырлау бейнеде, көбіне абстрактілі кескінде қабылдайтынымызды ойлайсың. Яғни, адамдық тағдыры болмағандай, мәселен, жар сүймегендей, ұрпақ өсірмегендей көреміз. Тек ел қамын жеп, от ауыз, орақ тіліне сүйеніп, ұрандаумен өткен секілді.

Сондай-ақ қазақ әйелінің кешегісін де көбіне от-басы, ошақ қасынан ұзай алмаған салпыетек, көпшілік көлеңкесінде сүметілген сүреңсіз кейіпте елестетіп келгеніміз рас. Бір сүйінгеніміз, жоғарыда аталған Стасевич олардың қара түнек тірліктен Қазан төңкерісінен кейін ғана құтылғаны туралы совет дәуірінде ғасырға жуық уақыт айтылған «шындықты» бірден теріске шығарады. Қазақтың қызды ежелден ұлдан артық мәпелеп жеткізгенін, есті әйелдерін қатты құрметтегенін жазады. Қызды сәби кезінен-ақ атқа мінгізіп, қаршадайынан бәйгелерге қатыстырғанын; қыздардың он төрт-он бес жасқа келгенде қыран құс балапанын аулауға кірісетінін, тіпті, асау ат үйретуге қатыса бастайтынын айтады. «Халық ауыз әдебиеті шығармалары арқылы ат құлағында ойнаған жауынгер қыздар бейнелерін білеміз. Қару-жарақты жақсы игерген олар қажетті жағдайда ел қорғап, қолма-қол сайыстарда жеңіске жетіп отырған екен» дейді. Алайда, «этнографиялық шындыққа жүгінсек, ондай сайыпқыран сұлулар жоқ. Тек сол ерлік белгілері жұрнағын қазақ ханымдарының дәстүрлі киімдері мен олардың мінез-құлқынан ғана аңдаймыз» дегендей ой айтады. Соған қарағанда, зерттеуші Домалақ ана, Қарқабат, Алтыншаш, Әлпеш, Айбике, Айнакөз, Ақбикеш аналар, Бопай ханым, Айша бибі, Қарашаш сұлу деп жалғаса беретін қазақ арасында кең танымал есімдерді былай қойып, даңқы алысқа жайылған Томирис (Тұмар ханым), Боарикс бикеш (Бөріқыз) аттарын естімеген-ау деп отырасың. Әйтсе зерттеу еңбегінің мазмұны тереңдеп, кітап мәні бірден биіктеп кетер еді. Мысалы, ұлт мақтанышына айналған осынау қыздардың бірін әлем Кир патшаны күйретіп, Парсы империясының негізін қалаушы сақ-массагеттердің патшайымы деп білсе, екіншісін Византия империясымен бейбіт мәмілеге келуде шешуші міндет атқарған ғұн-савир одағының бегайымы ретінде таниды. Бұдан артық әлеуметтік дәреже бола ма.

Қазақ – өз қыздарының көркі мен ақылын, өжеттігін лайықты бағалай білген халық. Ұлы Даланың ханымдары Қазақ мемлекетінің қоғамдық-саяси иерархиясында әрдайым айрықша деңгейде көрінген. Біздің қарындастарымыздың Шығыстың өзге елдеріндегі құрбыларынан басты айырмашылығы ересен еркіндігінде және өте аршыл-намысшыл келетіндігінде шығар. Әрдайым ашық-жарқын, қарапайым қазақ қыздары шешуші сәттерде асқан батылдығымен ерекшеленген. Тіпті, қатардағы әйелдердің өздері қысылтаяң тұстарда жасын отындай жарқылдап, қайран қалдырған. Әйтпесе, сол Сыпыра жыраулар:

– Момын елге тимегін, Кеуілінде мұңлы шер болар. Ерегісіп қоймасаң, Ызалы ел бірігіп, Қылыш алып қолына, Қатыны да ер болар, Сеніменен тең болар, – деп толғамас еді. Егер келтіре берсе, мұндай мысал көп.

Одан соң, анау Ақан сері, Біржан сал, Сегізсері, Әсет, Жаяу Мұса, Құлтума, Балуан Шолақ, Иманжүсіптей сал-серілер мен халық композиторлары дәуіріндегі арулар кескінін жинақтаса да таңғажайып арулар галареясы туындайды. Сол секілді Жамбыл, Нұрпейіс, Доскей, Шашубай, Төлеу, Нартай, Кенен сынды ақын-жыршылардың өлеңдерін сүзсе де қаншама сұлудың портреті сұрыпталмай ма. Мысалы, Естайдың бір ғана «Құсни-Қорлан» әніндегі:

– Болғанда тілі жақұт, тісі маржан, Еті аппақ жазғытұры жауған қардан. Қан шырын, пісте мұрын, лағыл иек, Қалмайды жүзін көрген пендеде арман,– деген жолдар кейде көпшілік қазақ қызының ортақ суреті секілденеді.

«Үздік шетелдік фильм үшін» номинациясы бойынша «Оскар» сыйлығын иеленген әйгілі қытай режиссері, Венеция, Канн фестивальдерінің лауреаты Чжан Имоу өзінің «Батыр» («Ying xiong») фильміндегі арулардың кейпін қазақ қыздарының кескінінен алғанын мойындапты. «Бастапқыда нағыз адами биік өредегі, әрі ержүрек арулар тұлғасын жасау үшін ежелгі Қытайдың, одан бүкіл Еуропаның көрнекті әйелдері тарихын қопарып, көп іздендім. Бірақ танысқан бейнелерім қанағаттандырмады. Ешқайсынан іштей де, сырттай керемет табиғи үйлескен бейнені жолықтыра алмадым. Бір күні өте кездейсоқ жағдайда қазақ сұлуларының суреті басылған журнал кездесе кеткені. Қысқасы, іздегенімнің бәрін осыдан кейін таба бастадым. Олардың шынайы сұлулығы, жанарларының жарқылына дейін қатты қызықтырды. Кез келген қиындыққа төзімділік, өжеттік, сонымен қатар аса инабаттылық, ер-азаматты сыйлауы сияқты сирек қасиеттерді де солардың бойынан кезіктірген едім. Ғажап болды. Керемет қуандым», – дейді ол. (DU ZHI WEN ZHAI журналы. – Бейжің. – 1998 жыл. № 16).

Әлбетте, біз үшін қазақ қыздары туралы сырт ел мамандарының мұндай бағасы қымбат. Бірақ өзіміз қарындастың бәрін бірдей бас сап, сыпыра мақтай жөнелсек ыңғайсыздау шығар. Халық болғаннан кейін арасында кермиығы да, кемі мен кетігі де қатар жүреді. «Қыз кезінде бәрі жақсы, жаман қатын қайдан шығады» демекші, осалдық әр кезеңде кездескен. Өмір қиял-ғажайып ертегі емес. Әйтпесе әлгі серілер де арагідік: «Жүрмес ат, өтпес пышақ, жаман қатын – қартайтар осы үшеуі ер жігітті» деп әндетсін бе. Бикеш біткен ай дидар, жаз мінезді болса Мәшһүр-Жүсіп те «Жаман әйел», «Жақсы әйел» дегендей ғибратты өлеңдерін жазбас еді.

Бірақ кез келген құбылыстың әлеуметтік себебі болатынын ескерсек, әрбір кемістіктің түп-төркінін долбарлау қиын емес. Адам әдейілеп жаман болайын демейді. Алла-тағала әуел бастан әртүрлі қылып жаратуы бір басқа; қилы мінез-құлықтың қалыптасуына адамзат баласы өмір сүріп келе жатқан миллиондаған жылдар ішіндегі сан алуан жағдайлардың ықпал ететіні де мәлім. Бұл ретте сол тұңғиыққа тереңдемей-ақ қазақ қауымы құрылғаннан бергі дәуірлерді шолсақ та, халық бастан кешкен небір ауыртпалықтарды айта аламыз. Тағдыры күрделі ел екеніміз рас. Ғасырларға созылған ырғын-сүргін соғыс салған сұмдықты қайталап жату артығырақ болса да, кейбір сыртқы мүдделі күштер қасақана жасаған зұлымдық зардабын әлі күнге дейін тартып келе жатқанымызды ескермеске лаж жоқ.

Еркін, өркеуде қазақ әуелде түрлі қысымды мойындай алмай, қолдан келгенше қарсыласып, бодандық құрсауынан құтылудың айла-шарғысын жасап бағады. Кейбір тарихи құжаттарда Санкт-Петербургтің мұндай «бассыздықты» аяусыз жаншып, далалықтардың сазайын тартқызу туралы дүркін-дүркін тапсырма бергені көрсетілген. Сондай мақсаттағы екі сапардың сәтсіздікке ұшырағаны тіркеліпті. Олардың бірі – генерал-майор М.Траубенбергтің 1771 жылғы, екіншісі граф В.Перовскийдің 1839 жылғы жорықтары. (Көшпенді түркілер арасында оқ-дәрімен атылатын қаруды алғаш болып игерген қазақ 1643 жылы жоңғарды талқандайды. Дәлірегі, алты жүз ғана жауынгер елу мың әскерден тұратын жоңғар қолын тырп еткізбепті. Мұндай мысалдар қазақтың со тұстардың өзінде аса осал дұшпан болмағанын аңғартады).

Бәрібір, «шүршіт аты естілсе, құрсақтағы бала дір ете түседі» дегендей, шығыстағы «айдаһар» көрші бір жақтан, патшалық Ресей екінші жақтан үйіріп соғып, діңкелетіп біткен екен. Кескілескен шайқастардан қалған үрейден бөлек, қайта-қайта қасақана жасалған аштық жаппай қыру арқылы сананы мертіктіріп, ұлттың гендік қорын күйретеді. Әсіресе, үш жүз жылға жуық билеген озбыр империя жергілікті бай-шонжарлар арқылы дегеніне жеткен. Ең шұрайлы жерлер мен қоғалы көл, қом-суды тартып алып, отырықшылдыққа мүмкіндік бермеген.

Біздіңше, дәрменсіз халықты бұған қоса тұралата түскен тағы бір жәйтке әлі мән берілмей келеді. Ол – француз бен ағылшын концессионерлерінің қазақ даласын іміскілеп, кен орындарын іздеуі. Қазір түбі көрінбейтін тас құдықтар сайын сахараның кез келген қиырынан кездесуі мүмкін. Кәдімгі шахта. Бәрі де қолмен қазылған. Әрине, оны келімсектер өздері ұңғыған жоқ, мардымсыз тиын-тебенге жергілікті жұртты жалдады. Және бұл үш-төрт айда немесе бір-екі жылда аяқтала салған жұмыс емес еді. Жаңғыз ғана мысал – ағылшын инженер-геологтері 1914 жылдан бастап Байқоңырдағы екі көмір шахтасы мен Қарсақбайдағы кен-байыту фабрикасы және маңайдағы өзге де шағын кеніш орындарына қажетті вагон-вагон құрал-жабдықты жеткізу үшін Жосалы мен Қарсақбай арасындағы 420 шақырым жерге жылжымалы теміржол тартады. Осы жұмысқа қамтылған екі жүзден аса қазақ қайла-күрекпен кездескен төбе, тау-тасты қырнап, күні-түні жол төсейді. Мұншалықты жанкешті істе майып болғандар да аз болмайды. Және озбыр ағылшындар жұмысшылардың ақысын жеп, әбден қанап, салдарынан, кісі өліміне дейін апарған ереуілдер қайталанған. Жұмыс 1917 жылы аяқталады. Бірақ Қазан төңкерісі өршіген соң шетелдіктер шахталарды қиратып, еліне қашуға мәжбүр болған. Осы іспеттес геологиялық жортуыл көріністерін кейбір шет ел әдебиетінен де ұшыратып қаламыз. Айталық, француз классигі Луи Жаколионың шытырман оқиғалы «От жұтқандар» романындағы 1870-ші жылдардың соңын ала алтын іздеушілер сапары Солтүстік Америка, Батыс Еуропа, Австралия құрылығында өрбіп, бір шеті байтақ қазақ даласында жалғасып жатады. Осындағы қысқа ғана: «Орынбор қаласына таяу, әсіресе, Орал тауларының шоқылары маңайында мұндай елді-мекендер ірілене түседі. Жақын жерде әлдебір кеніштің бар екенін аңғаруға болады. Себебі, осы таулардың азиялық бөктерлері мысқа, күміске, алтын мен платинаға, басқа да қымбат металдарға бай келеді» деген жолдар талай жайды аңғартып тұр. (Жаколио Л. – Пожиратели огня. Москва: Booh chamber international, 1992. – с. 435).

Міне, мұншалықты сары сүргін зорлық-зомбылықтың бәрі маңдайының соры қалың халықтың ақылын аздырады. Діңкелеткен жоқшылық, ауыр тұрмыс тауқыметі адамгершіліктен бір сәт алыстата түспекші. (Осындайда амалсыз ойға оралады – ашынғанда «қу шұнақ» Құдайды да қарғай алған да тек қазақ әйелі шығар). Біртіндеп сүйекке сіңген дүниеқоңыздық, ашкөздік, аярлық та сол баяғы қу сирақ кедейліктің салдары болуы керек.

Бәрібір, арлы елдің дені асыл қасиеттен айнымаған. Қатыгез дүниенің жантүршігерлік қиындықтарын жеңіп шығуда Қазақ әйелі қосқан үлес зор. Отбасы мен ұрпақ тәрбиесі алдындағы жауапкершілік әйел табиғатында әуелден-ақ басым келеді. Сонау И.Стасевич аталған зерттеуінде қазақтың ертеден-ақ өте мейірімді ата-ана екенін айтады. Кемеңгер халықтың «перзентіңді беске дейiн балаңдай сыйла, бестен он беске дейiн құлыңдай жұмса, он бестен кейiн құрдасыңдай сыйлас!» үрдісін берік ұстанатынын, ұл-қыздарын қалайда оқытуға тырысатынын келтіреді. Расында да, анау Шоқандар мен Алаш арыстары сондай жақсы ғұрыптың жемісі еді...

Алсапыран шырғалаң дәуірлерде бірінің баласын бірі емізіп жеткізген алаштың ардақты аналары аяулы жар да бола білген. Осылайша олар Ұлы Далада ежелден қалыптасқан керемет неке институты мен үйелмендік дәстүрді лайықты жалғастырғанын пайымдаймыз. Біз, әдетте, жалпы әйелдер қауымының жақсылығын айтқымыз келгенде, көбіне, атақты орыс декабристердің жұбайларын немесе ерін әспеттеуде мәнері ерекше жапон бикештерін мысалға алатынымыз бар. Ал шешуші сәтте күйеулерінің жолында құрбан болуға даяр тұрған Гүлбаһрам Сейфуллина, Ғайнижамал Дулатова, Гүлжамал Майлина секілді көптеген өз аналарымыз солардан кем бе екен. Осы буын әйелдердің бірталайы жазықсыздан-жазықсыз «Алжир» абақтысында азап шеккені де мәлім.

Сол секілді Сәбит Мұқанов, Ғабиден Мұстафин, Ғабит Мүсірепов бастаған алыптар тобының қосақтары да қазақ қоғамының белгілі кезеңдеріндегі отаналық мектептің үлгісіндей көрінеді. Өнегеліліктің, көргендіктің белгісіндей сезіледі. Небір алмағайып, қайшылықты заманаларды өткерген жолдастарымен бірге елдің тұтас дәуірін көтеріскен бұлардың телегей-теңіз өмір сырынан маңайындағылардың түйгендері көп шығар. Осылардың ізін басқандар да аштық зұлматы мен сұрапыл соғысты көрген ерекше қайсар буын еді. Атақты «алпысыншыжылдықтардың» сыңарлары да өзіндік бір тылсым әлем секілденеді. Өйткені әлгіндей дүрбелеңдер тұсында туып, әдебиеттің алтын ғасырын жасаған дарындармен бірге тыныстап, небір қиын да қызықты кезеңдерге куә болып, жолдастарының жемісті еңбек етуіне көп қолғабыс тигізген олардың арасынан талай асыл жарлар шыққанын білеміз. Мұндай жандар жайында дана Абай:

– Толқынын жүрегінің хаттай таныр, Бүлк еткізбес қалайша соқса тамыр. Жар көңіліне бір жанын пида қылып, Білместігің бар болса қылар сабыр,– деп толғаған.

Қалай болғанда да, қазақ әйелінің аяулы жар ретіндегі орны бөлек. Жас Тахауи Ахтанов ауылдың адуын бәйбішелерінің бірінің өзіне: «Шырағым, татарға неге үйленіп жатырсың? Қарның ашса қуырып жейтін, шөлдесең қайнатып ішетін өз қазағыңды неге алмадың?!» деп салғанын айтып, ағынан жарылған екен. (Ақын Ертай Ашықбаевтың аудармашы Амантай Өтегеновпен сұхбатынан. «Арыстан жалды жазушы». – Алматы: «Білім» баспасы. 2013. – 439- бет).

Біз де, жазушының жары тақырыбын қолға алғанда, «жоқ-барды, ертегіні термек үшін» емес, олардың қым-қуыт өмірлерінің терең сыр үзіктерін там-тұмдап көпшілік назарына ұсынуға ниеттенген едік. Және ойбай, үлкен қаламгерлер тірлігінің бәрі ғажайып екен, өздері жұмақтағыша соншама тату-тәтті ғұмыр кешіпті; ешбір қателесіп те көрмепті, өйткені, бұлар пенделік әдеттерден мүлде алыс еді дей салмай, белгілі тұлғалардың қателігінен де, жетістігінен де сабақ алуды діттегенбіз.

Қазақ әдебиетінің бір ерекшелігі – оның ұдайы қоғамдық өмірдегі ділгірліктерімен тығыз байланыста тұратындығында шығар. Қарап отырсақ, анау Алаш арыстары мен алыптар тобынан бастап бертінгі жас буын жазушылардың шығармаларына дейін көбіне ел игілі бағытындағы қастерлі мақсаттарға арналады. Отансүйгіштік пен халық тағдыры тақырыбына негізделеді. «Қазақтың алдымен айтатыны жер дауы мен жесір дауы» демекші, бұлардың кез келген буын қаламгерінің де қабырғасын қайыстыратын манифесі, негізінен, баяғыша қарапайым ағайынның мұңын мұңдап, «мың өліп, мың тірілген» ел дербестігінің жырын жырлау екен. Замандастарын ізгілікке үндеп, сұлулыққа шақыру; көпшілікке өз туындысы арқылы жаңа заманның қайшылықты құбылыстарына ой көзімен қарауға, сөйтіп, оларға қоршаған дүниемен үйлесім табуға жәрдемдесу екен. Бақытқа бастау екен. Ал оның осындай биік мұраттарды қаузауда басты арқа сүйері – өздерінің жарлары көрінеді...

Ел Тәуелсіздігі таңғажайып бақыт екені рас. Бірақ өтпелі кезеңдегі тұрпайы капитализм қаптаған қиындықтарын да ала келді. Кейінгі әлеуметтік өзгерістерге байланысты қазақ қоғамы тосын кеңістіктерге бет бұрды. Шұғыл арада формациялық құрылым ауысуынан кейде өзіміз де көптеген бағыттарда өрескел қателіктер жібергенімізді соңырақ аңдап жататын сияқтымыз. Мысалы, бүгінде білім саласының тым мешеулеп, талай жыл артта қалғаны жасырын ба.

Еске түседі, кезінде облыс әкімдері Бердібек Сапарбаев пен Қырымбек Көшербаев өз өңірлеріндегі осы бағыттың істі ақсатқан бірқатар жетекші мамандарын қызметтен де алды. Көпшілік әбден құптаған қимыл еді. Себебі, бұл – енді білім жүйесін мықтап қолға алмаса шегінетін жер қалмағанын аңдатқан нағыз дабыл болатын. Бірақ, мезгілінен бірталай кешірек қағылған дабыл емес пе екен деп қалатынымыз жоқ емес.

Осы сияқты, кейінде Ұлттық идея дегенді көп айтып жүрміз. Бірақ мұны аспандағы қол жетпейтін қияли нәрседей, жұртшылыққа ұғынықсыз, бұлыңғыр түрде ұсынып, сол қарапайым міндетті тым ауырлатып жіберетіндейміз. Әйтпесе, әшейін ғана нақты межеленіп, күнделікті атқарылып жататын-ақ жәйт. Ал соншама асқақ, жылтырақ сөзден мезі болған жұрт көкейге қона кетпейтін ұзақ, күрделі тіркестерден ерқашты жылқыдай тайсақтайды. Мысалы, бүгінгі мұраттың үлкені – ең алдымен әлгі орта білім беретін мектебімізді түзеу. Мұғалімдеріміздің кәсіби деңгейін көтере түсу. Сөйтіп, ұрпақ санасына үлкен білімнің іргетасын мықтап қалап беру. Біздіңше, мәселен, Ұлттық идея деген осы...

Баяғыдан-ақ дабыл қағатын тағы бір түйткіл – қаршадай қыздарымыздың жаппай дерлік темекі тартуды әдет қылуы.

Одан соң «асқынған феминизм» деген пайда болды. Яғни, ханымдарымыздың Еуропа әйелдері секілді еркекшора бола бастауы. Күйеулерімен арпалысуы. Оның қожайындық орнына таласуы. Еркіндігіне жармасуы. Тағы да сырт елдердің таңсығын алмай, жұртта қалған қаңсығын алатынымыз өкінтеді. Осыдан да жылма-жыл ажырасу артып бара жатқан көрінеді.

Шымбайға батса да және бір қасырет – енді әлгі жасөспірім қыздарымыздың кәмелет жасқа жетпей жүкті болып, жасанды түсік жасату фактілері көбейгені сөз болып жатыр. Мұндайда біз де демократиялық елміз деген ұғым желеу болмаса керек қой. Жан ауыртатын нәрсені айтқың да келмейді екен... * * * Бір құрдасым сұраған: – Неліктен ылғи өлілер туралы жазасың? Тірі кейіпкер аз ба?!. Ойланып қалдым. «Қазақтың өлгенінің жаманы жоқ, тірісінің өсектен аманы жоқ». Көп адам қасында жүрген жолдасының шын қадірін кейінірек біліп жатады. «Алтынның қолда барда қадірі жоқ». Уақыт өте қателігі болса кешіреді. Өз кемшіліктерін де көңіл тезінен өткізеді. Өмірден озған қаламгерлерді таңдау себебімнің бірі – кей замандасты тірідей жерлегенше, өлілерді тірілткен әлдеқайда артық емес пе. Одан соң бұл да мәңгіліктің мәселесі. Бұл да тәлім. Мәңгілік алдындағы жауапкершілік. Инга Стасевич, Чжан Имоу дедік. Қазақтың қазіргі тыныс-тіршілігіне жалғыз бұлар ғана емес, жақынырақтағы Жапония, алыстағы Америка сияқты әлемдегі бірқатар алпауыт елдер әр ізді бағып, анталай қарап отыр. Әр сала бойынша ертеден шұқшия зерттеп жүрген арнайы мекемелер және бар. Сонау бастан кешірген тарихи қиындықтарды сана сүзгісінен өткізіп, лайықты ұлт ретінде қалайда алға ұмтылсақ, жоғары межеден көрінсек деп қиялдайсың. Осындайда, елеңдеп, жазушылардың жарларына қарап, көп үмітті соларға артқың келеді екен. Әлде, шынында да, көп келеңсіздіктен тағы да осылар құтқара ма...

Құлтөлеу Мұқаш,

qazaquni.kz