ТАЛАЙЫМА ӘНШІ ЕМЕС, ЖАЗУШЫ БОЛУ БҰЙЫРЫПТЫ

С.Жүнісовпен ретро-сұхбат 

Сәкен Жүнісовті қазаққа таныстырудың қажеті жоқ. Бір бойында сан түрлі өнері бар талантты қаламгер туралы оның өзінен асырып айту мүмкін емес. Сәкен Жүнісовті білгісі келген адам «Жапандағы жалғыз үй», «Ақан сері», «Заманай» атты романдарды оқысын, оның драмалары бойынша қойылған спектакльдерді көрсін.

Соңғы жылдары ол көрінбей кетті. Іздеген адам ізінен жаңылып қала беретін болды. «Сәкен Көкшетауда екен, Астанада тұрады екен» дейді жұрт. Біреулер оны Алматыдан көргенін айтады.

Біздің білетініміз – Сәкен Жүнісовтің тұрағы – халқының жүрегінде.

Жұртының көңіл төрінен орын алған жазушы Сәкен серімен әңгімеміз қызу басталды.  

– Сәкен аға, әдебиеттегі, жалпы өнердегі белсенділігіңізді еліңіз көріп-біліп жүр. Алайда «Сәкен сері саяси мәселелерде салғырттау» деген де пікір бар. Ал біз оған келіспейміз. Себебі – жазушы қоғамның айнасы. Саясаттан, қоғамдық дамудан тыс қала алмайды. Марқұм Сәбетқазы Ақатайдың «жұрттың бәрі «Жас тұлпарды» жазғырған кезде тек Сәкен ғана қорғаған» дегенді айтып қалғаны бар. Сол рас па?

– Иә, ондай оқиға болған. «Мәскеуде оқитын қазақ жастары «Жас тұлпар» деген ұйым құрыпты. Ойбай масқара болдық!» деп орталықтың сол кездегі Алматыдағы жалдамалылары іш киімін қолына ұстап көшеге шыққан кезде менің де қылшылдаған жас кезім еді. Жазушылар одағының төрінде болмаса да орта шенінде жүрген шағым. Дәл сол кезде Мәскеуге қарсы шығу Құдайға қарсылық танытқанмен бірдей. Арамызда 37-жылдың лаңын көзімен көріп, үрейі ұшып қалған аталарың да бар. Әркім-әркім «әй, оңбағандар-ай!» деседі. Мақұлдаушылар мүлдем аз. Бажайлап байқасам, жастардікі дұрыс сияқты. Өйткені ұлы орыстық шовинизм экспансиясына қарсылықты қаршадайымнан көріп өскем. Кенесары көтерілісінің ошағында туған бала емеспін бе?! Әлгілерге біртүрлі ішім жылиды. Ол кезде Мұратты, Сәбетқазыны білмесем де іштей өзімді солардың жағында жүргендей сезінгем.

– Оның да себебі бар шығар! 

– Болғанда қандай! Мен қазағынан орысы басым елде тудым. Әманда тыншуынан дауылы көп Көкшетауда! Біздің елде ұлы орыстық экспанцияға қарсылық ежелден, Кенесары заманынан қалыптасқан. Сөз реті келгенде айта кету керек, менің о баста Көкшетаудан кетуім туралы соңғы кезде түрлі сөз айтылып жүр. Анау дейді, мынау дейді. Төбелесіпті, ұрыпты дейді. Бәрі өтірік! Ауылымнан Алматыға, адалын айтқанда, комсомолдан шығарылып, қуылып кеткенім рас. Бірақ онда саяси себеп бар-тұғын. Кәдімгі орталықтың үстемдігіне қарсылық жасаймын деп қуылып кеткем, шырағым. Жә, оны біраздан соң айтайын. Қазіргі сөз орталықтың дегеніне қарсылық жасаудың мүлдем жоқ кезінде, сол орталықтың экспанциялық ордасы болған Мәскеудің өзінде құрылған қазақ жастарының «Жас тұлпар» ұйымы, Алматыдағы елінің оған көзқарасы, бәрінен бұрын өзімнің көзқарасым хақында. Әрі «Жас тұлпарды» бұл жерде шартты ғана нәрсе деп бағамдаған дұрыс. Бар мәселе тәуелсіздікті аңсау, іздеуде. Қазір екінің бірі батыр, тәуелсіздіктің о бастағы жоқтаушысы болуға жанын салып жүр. Солардың көбінікі жалған. Тіпті, кейбіреуінің кері мақсатта жұмыс істегені де өтірік емес. Ал шын патриоттар о бастан «мен сөйтіп едім!» деп кеудесін қақпайды. «Жас тұлпарға» байланысты Жазушылар одағында жиналыс өтті. Сәбең –

Сәбит Мұқанов «Оңбағандар!..» деген сияқты сөз айтады баяғы... Хамит Ерғалиев, Бердібек Соқпақбаев, Қалмұқан Исабаев және мен «Жас тұлпарды» жақтадық. Қаным қызу басым, әсіресе, мен қаттырақ кетсем керек. «Жастардікі дұрыс! Қазақ мәдениеті өз елінде неге өгейсу керек?!» деймін. Менің бұл сөзімді мақұлдамақ түгілі құлағын басып залдан қашып кеткендердің біразы әлі де арамызда тірі жүр.

– Тоталитарлық режим заманында мұндай істің салдарсыз қалуы мүмкін емес еді?..

– Иә, көп ұзамай-ақ әлгі төртеумізді Орталық комитетке шақырды. Мен бармадым. «ЦК-ның» бір дөкейі келіп айғайлайды маған. Ұрғаным бар ма?!. «Сен айғайлама, әкеңнің...» деймін. «Айғайласаң анау коммунистеріңе айғайла! ЦК-ның маған, менің ЦК-ға қатысым жоқ! Себебі – партийный емеспін!..» деймін. Сол-ақ екен әлгі тосылып қалды. Алайда «сен не, партияға қарсысың ба?» деген маған. «Жоқ партияға емес, оның Тың игеру, қазақ даласын орыстандыру саясатына қарсымын!» деймін. Бәлендей қорықтым деп айта алмаймын. Себебі, бұл – менің сол кездегі режиммен екінші мәрте мүйіз түйістіруім еді.

– Демек, о баста еліңізден қуылуыңызға себеп болған тағы да бір оқиға бар екен ғой?

– Жаңа айтпадым ба, Көкшетаудан Алматыға кетуімнің басқа бір себебі болса болған да шығар... Бірақ ең басты себебі – Тың игеруге қарсылығым тұғын. «Жапандағы жалғыз үй» романым сол кездегі оқиғалардың жаңғырығы. Қиын заманда жазылғандықтан ол шығармамда жасырын астар бар. Әрі «Жапандағы жалғыз үй» мені жазушы есебінде танытқан, әдебиетте жолымды ашқан шығармам біле білсең!

– «Жапандағы жалғыз үйді» оқырман қауым әдебиетке Сәкен Жүнісов сынды талантты жазушыны алып келген туынды деп біледі. Сауаты жететін оқырманның ондағы астарды түсінетіні де күмәнсіз. Десек те, ол алдымен Тың игеру науқанына қатысты туынды еді ғой?.. 

– Иә, солай. Бірақ заман өзгереді. Заманмен бірге адам, амал өзгереді. Бұрын теріс деп танылған құбылыс қазір – оң. Мәселен, Ғабит Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқты» драмасында Науан Хазірет деген жағымсыз образ бар. Ал ақиқатында ол кісі нағыз прогрессивті, иманды көзқараста болған кісі. Бірақ Ғабең – Ғабит басымен сол кездегі саясаттың құзырынан шыға алмай, Науан Хазіретті жағымсыз персонаж есебінде суреттеуге мәжбүр болды. Сол сияқты «Жапандағы жалғыз үйдің» де біраз кейіпкерінің, ақиқатында, сол кейіпкерлердің прототиптерінің саясаттың құрбаны болып кеткені өтірік емес. «Жазушының аузына сөзді Құдай салады» деген де қағида бар. Қазір «Жапандағы жалғыз үйді» парақтап отырсам күні бүгін өтіп жатқан оқиғалардың біразы сол шығармада алдын-ала болжанған да сияқты ма деймін... Мәселен, былтыр ала-жаздай айқайласып жүріп, Премьер Иманғалиды қызметінен кетуге мәжбүрлей жүріп, жерге жекеменшік жариялау туралы заңды өмірге алып келдік. Оң, терісін болашақ көрсетер. Сол жерге жекеменшік жарияланатыны белгілі болған күні бір танысым телефон соқты. «Оу, Сәкен, сенің «Жапандағы жалғыз үйіңдегі» анау Қарасай деген кейіпкеріңнің күні, міне, бүгін туды!» дейді әлгі. Қарасай –

Қарабет ол кезде жағымсыз тұлға болатын. Ал қазір жағымды. Себебі – Қарасай сол кезде-ақ жер иемденуді мұрат еткен адам. 

– «Жапандағы жалғыз үйді» болашақта жерге жекеменшік жариялануына деген ишара, нақтырақ айтқанда, болашақты болжау деп те түсінуге бола ма сонда?

– Неге болмасын?! Мәселенің өзі де сонда ғой. Қазақтың баюға, капиталист болуға деген құлқы нарықтық қатынастар заманында ғана пайда болды деу қисынсыз. Жерге қожа, меншік иесі болу қазақтың қанына ежелден сіңісті қасиет. Бабадан балаға мұра болып қалғай өсиет. Ел мен жердің бүгінге дейін іргесі бөлінбей тұтас сақталуының өзі де қазақтың «Осы елдің түпкілікті иесі менмін, қожайынмын!» деген түсінігінің арқасы. Соны ұмытпау керек. Әрі бұл сөз ханға да, қараға да қатысты. 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап жерге жекеменшік жариялау заңы күшіне енді. Тек бұл жолы да сол қағида ұсталса де. Қазақ жерінің қожасы қазақ болса құба-құп! Құдайы әділдік те сол. О баста «Жапандағы жалғыз үйдегі» негізгі бүркеулі идея да сол-тұғын.

– Өзіңізді әдебиетке алып келген алғашқы шығармаңызда дәл сол шамада қара басыңыздан өткен оқиғалардың жаңғырығы бар ма? 

– «Жапандағы жалғыз үйді» сол кездегі саясаттың төрін бермей тұрған Тың игеру науқанына қарсылықтың бір түрі дедік. Сондай-ақ бұл роман, маған салса, тәуелсіздікке жету жолындағы тартысты жол хроникасының бір бөлігі де. Ай мен күннің аманында Арқаға миллионнан астам басқа ұлт бір-ақ жаздың ішінде сау етіп түсе қалды. Меймандос қазақ шу дегенде «здравствуй, земля целинная» деп қотанына әндетіп кіріп келген бір қора орысты қойын сойып қарсы алған. Алайда келімсектер сол қойдың басын мүжіп, сүйегін футболдың добына айналдырып, ең соңында қазақтың өзін соққыға жыға бастады. Оны көре тұрып қайтіп үндемессің?!

– Таяуда бір жерлесіңіздің «ой, Сәкен о баста елден кеткенде райком Ивановпен төбелесіп кеткен» дегені бар еді...

– Сөз реті келгенде айта кетейін, маған қойылатын сауалдардың бір объектісі, неге екенін білмеймін... әдетте осы төбелес тақырыбы. Рас, әділетсіздікке төзбейтінім бар. Анадай жағдай... болғанның өзінде де оның мұраты – әділдік деп бағамдаған дұрыс. Кейде бір шалқып-тасып... кететін кездеріміз болады, әрине... Сол кезде орыстандыру идеясының басында отырған, екінің бірі алдына бара алмайтын Иванов деген райкоммен (соңынан Социалистік Еңбек Ері болды) жанжалдың болғаны өтірік емес... 

– Сонда...

– Ар жағын сұрамай-ақ қой! Нәтижесінде комсомолдан шықтық. Елден кеттік. Алайда отаршылдық ниеттің мықты кезі, бар кегімді, ашуымды қағаздан алғам. Әңгімеңді «Жапандағы жалғыз үйден» бастағаның да өте дұрыс және қазіргі жағдайда өте актуальды. Себебі – ол кезде революция жасай алмайсың, соғыс жоқ. Қоғамдағы келеңсіздікке өзім сияқты менің кейіпкерім де жалғыз қарсы шығады. Жалғыз жортқан түз бөрісі сияқты. Саясат үшін онда да кейіпкердің басты ниеті есебінде байлықты алғам.

– Сөзіңіз аузыңызда, реті келген жерде бүгінгі тіршіліктің кредосына айналып бара жатқан сол байлық деген ұғымды талдап бере кетсеңіз...

– Байлықтьщ жайын қазақтан асырып айтқан ешкім жоқ. «Кедей бай болсам, бай құдай болсам дейді» деген мәтелде үлкен мән жатыр. Демек, қазақ жағдайында баюдың, бай болудың ұлттық идеяға айналған жайы да болған. Ал оның актуальдылығы нарық басталғалы тіптен артты. «Бай болыңдар! Байыңдар!» дегенді жазып та, айтып та жүрміз. Бірақ бір нәрсені –«еңбек етіп байыңдар...» дегенді ұмытып кеткен сияқтымыз... Шынында да, еңбек етіп байығанға не жетсін?! Жағымдысы бар, жағымсызы бар менің кейіпкерлерімнің бәрі де социализм кезінде де «постоялый двор» ұстаса да өз еңбегімен баюды мұрат еткен.

– Кеңестік дәуірде жазушыдан бай адам болған жоқ. Себебі, парасатты қаламақы саясаты бар еді. Қолайсыздау болса да бір сұрақ қойсақ. Байыған кезіңіз болды ма?

– Жоғарыда еңбек етіп баю туралы айтып кеттім. Жазушының еңбек құралы – қалам. Ал қаламақы сол еңбектің өтеуі. Табысым болды. Оны ел де, жұрт та біледі. Мәселен «Ажар мен ажал» драмам шыққан жылы екі-ақ айдың ішінде 16 мың сом қаламақы түсіпті есепшотыма. Демек, кедей болғаным жоқ. Бірақ не тапсам да адал еңбегіммен таптым.

– Заман өзгерді. Елде ақша реформасы жүргізілді. Жылдар бойы жинаған біраз қаламақыңыз сақтық кассаларында күйіп те кеткен сияқты?

– Ол құпия емес. Өліара тұста күйіп кеткен қаржымның мөлшері 50 мың сом шамасында. Қалай десең де аз қаржы емес қой.

– Жазушы үшін аса өзекті болып отырған қаламақы мәселесіне байланысты не айтар едіңіз?

– Жазушысына немесе басқа бір өнер адамына қаламақы төлеу –сауабынан бұрын қоғамдағы өркениет пен мәдениетті көрсетсе керек. Рас, жас мемлекетімізде бұл мәселе әзірге ақсап жатыр. Алайда түзеліп қалар деген үміт те жоқ емес. Дамыған елдердегі қаламақы саясатына байланысты бір жайды айтайын. Түркияда болғанымда сол ел Мұхтар Әуезовке ескерткіш ашқалы жатыр екен. Маған кеңесші бол дейді. Кеңесші болу ақыл айту деген сөз. Ал дүниеде ақыл айтудан оңай не бар дейсің. «Е, жарайды» деймін. Бір кезде ескерткішті алып келгені. Қараймын келіп. Біреуге ұқсайтын сияқты. Жарты күн ойланып есіме әзер түсірдім. Түріктердің маған Мұхтар деп әкелгені – кәдімгі қалмақ жазушысы Давид Кугултдинов! «Ойбай, мыналарың қазақ емес қалмақ қой!» деймін. «Бұларың болмайды! Мұхтардан Кугултдинов жасауға болса да, Кугултдиновтен Мұхтар жасау жараспайды!» деймін. Сөйтіп не керек, түріктер менен қайта-қайта кеңес ала жүріп ұлы Әуезовтің бейнесін жасады. Кеткелі жатсам, қол қойыңыз деп бір қағазды ұсына береді. Сөйтсем жаңағы бір-ақ ауыз кеңесіме өркениетті түрік елі 500 доллар қаламақы қойыпты. Ал бізде әзірге бәрі «бесплатно»... Әрі кетсе айтатыны – рахмет. Тіпті, оны да айтпауы мүмкін... 

– Қаламақы демекші, бүгінгі әдебиетке көзқарасыңыз қандай? Бүгінгі әдебиет сіздің түсінікте өскен әдебиет пе, жоқ әлде өшкен әдебиет пе? Не аңғарасыз?

– Заманның, амалдың өзгеруіне сай ұлттың әдебиеті де өзгеріп отырады. Алдыңғы жылы бір газетте бір сыншының «Нағыз әдебиет енді басталады» деген мақаласы шықты. Ойланамын келіп. Ау, сонда бұрынғы әдебиет қайда қалады? Бұрынғының бәрін қоқыс жәшігіне тастаймыз ба? Ақиқатында, жаңағысы нағыз әпербақан пікір болатын. Жаңашылдықтың, жалған ағартушылықтың тонын жамылып, ұлт сатқындарын пайдалана отырып, алдымен әдебиетіміз бен мәдениетімізді бүлдіргісі келіп жүрген жымысқы әрекетті мен де білем ғой. Әлгі сыншыға «оу, бұның не?» деген сияқты сөз айтқам. «Ойбай, аға ондай тақырыпты мен білмеймін. Қойғам да жоқ» деп азар да безер болады әлгі. Сөйтсе, редакция сенсация іздеймін деп бүлдірген. Дәстүрлі әдебиетті жоққа шығарып, нағыз әдебиетті бүгінгі күннен бастау – сыртқы күштердің мойнына бұршақ салып тілеп отырған бәлесі. Оларға қажеті де сол. «Әуелі әдебиетің мен мәдениетіңнен безін. Сосын ұлтыңнан өзіңнен-өзің безінесің!» дейді ондай жымысқы пікірлер. Қазақ әдебиеті бүгіннен ғана басталмайды. Оның тамыры тым тереңде. Әрі мен білетін біраз әдебиеттен көш ілгері тұр. Әлбетте, барлық сала сияқты әдебиетке де жаңару енгізіледі. Бірақ жаңашылдықтың қолтығына жасырынып енетін сайтани ниеттер де бар. Сол ниетті жүзеге асырушы ақшаға сатылған қуларымыз тағы бар. Сондайдан сақ болу керек. Және бір айта кететін нәрсе, қазақтың ұлттық болмысын жоюға жасалған түңғыш қадам бір бұл ғана емес. Ондайлар бұрын да болған. Бірақ дегеніне жете алмаған. Бұл жолы да сайтани ниеттің дегені бола қоймас! Мен оған сенімдімін. Себебі – қазақы рух қашанда мықты болған Ал жазушының міндеті шын мәнісінде ұлттық патриот болып, осындай жымысқы әрекеттерге жол бермеу, қалың елдің көзін ашу.

– Жалпы қазақы болмысқа, дүниетанымға, ұлтты мәдениет пен әдебиетке, тіл мен ділге төніп тұрған қауіп бар деп ойлайсыз ба? Болса ол қандай түрде, қандай сипатта келді? Ондай пиғылды қалай тануға болады?

– Нарықтың көзімен қарасақ, қазір барлық мүдденің төбесіне экономика шығып отыр. Жұртқа түсінікті тілмен айтқанда, бүгінгі күнәһар дүниені Құдай емес мұнай билейді. Не шаруа болса да осы тұрғыдан жасалып жатқаны анық сияқты. Ел – бай, топырақ – құнарлы, баурайы толған кеніш пен байлық. Ал оның үстінде киіз туырлықты қазақ отыр. Кейде соның әркімдерге кедергі келтіруі де мүмкін ғой... Сондықтан тіл мен ділге, жалпы ұлттық болмысқа жасалып отырған кішкентай қарсылық болса сол мүддеден туындаған деп бағамдаймын. Ал енді осындай әрекеттерге қалай тойтарыс беру керек дегенге келейік. Оның бірден-бір емі – елдің ауызбірлігі. Қандай да бір бөлінушілік, жүзшілдік, рушылдық тек сол сырт тараптағы мысықтілеулі ниеттердің дегеніне шығысу.

Осыны ұғар кез келді. Бөліне берсек – бөрінің аузында кететін түріміз бар. 

– Қалай десек те, біреуден ілгері, біреуден кейін ел болып жатқан жай бар. Тәуелсіздіктің игілігін көргенімізге де он үшінші жыл. Он үштегі бала ес біліп, етегін жабады. Осыған байланысты ұлттық өреде даму бар деп айта аласыз ба?

– Кеше ғана америкалық бір мықты келіп, бүкіл қазаққа ақыл айтып кетті. Қоғамға демократия керек-ақ шығар. Бірақ маған соның көп ақылы ұнамады. Көкейіме қонбады. Шеттің мықтылары біздің ұлттық ерекшелігімізді, кейбір артықшылығымызды білмейтін сияқты. Мәселен, білім беру жүйесін батыстық стандартқа келтіруді алайық. Ақиқаты қазаққа шетелдік нұсқалардың көбі сәйкес келе бермейді. Біз олар сияқты емес, жақында ғана мемлекет болған елміз. Мәселен, тарихқа көзқарасты алайықшы. Біз – «тарихты айтып тауыстық» дейтін Ресей емеспіз. АҚШ та емеспіз. Айтылмаған, жазылмаған нәрсе көп. Алайда осы орайда барлық салада алдымен ұлттық ерекшелікті басшылыққа алу ләзім. Орыстан шыққан Толстой сияқты мықтылар бізде де бар. Анау бар, мынау бар. Қазақ топырағы дарынға да, ақылға да кенде емес. Ендігі міндет – соларды танып, таным майданына шығару. Біздің ұлттық өреміздің дамуының бір айғағы да сол болар еді. Әзірге қазақ арасы баяғы «әрі тарт та бері тартыңнан» айыға қойған жоқ деп ойлаймын. Игі ниеттер бар да шығар, бірақ соларға қолдау

тапшы сияқты көрінеді. Десек те, ұлттық өреде даму бары өтірік емес.

– Елдің жоғары басшылығымен, атап айтқанда, Елбасымен кездесіп тұратын сияқтысыз. Осы орайда не айтар едіңіз?

– Иә, Нұрсұлтан Әбішұлымен кездесіп тұратыным рас. Кездескен сайын ашық та жарқын әңгіме өтеді. Мәселен, таяуда мен Президентке «әр заманның басшылары өз уағында бір шоғыр мәдениет пен өнер қайраткерлерін шығарып кетті. Мәселен, Шаяхметов заманында Жәкең – Жамбыл Жабаев, Күләш, Мұқан Төлебаев шықты. Қазақстанды Қонаев билеген заманда да өнер мен әдебиетке жаман болған жоқ. Енді сіздің заманыңызда да сондайлар болса ғой...» деген сияқты сөз айтқам. Елбасы түсінді. Ризалығын білдірді. Жалпы, Нұрсұлтан Назарбаев тарапынан өнерге қолдау жоқ емес. Болашақта да болады. Оған мен сенемін.

Ал Елбасының аты аталған жерде саясат туралы айтпай кету және қисынсыз. «Нұреке, әр мемлекет басшысының өз командасы бар. Ол дұрыс. Себебі ежелден – хандар мен корольдер заманынан солай болған. Бола да береді. Қазаққа сәйкестендірсек «ханның қырық уәзірі» болған. Қырық уәзір, яғни команда ханға ғана жарасқан. Ал сол қырық уәзір тағы да команда жинап, әрқайсысы қырық адам жасақтаса не болмақ? Әр обкомның, әр райкомнын бір-бір командасы бар деген сияқты. Мәселен, қазіргі жағдайға ыңғайластырсақ «Кулагиннің командасы», «Нұрқаділовтің командасы», «Құлмахановтың командасы». Тіпті, мұндай құбылыс әдебиетте де бар. Демек, командаға енсең жақсы атанасың, Мемлекеттік сыйлық аласың. Енбесең – ол жоқ. Сондықтан әр шенеуніктің команда жинауы қате-ау осы?..» дегенім бар. Елбасы сөзге түсінетін кісі ғой. Қатты разы болған. Соған қарағанда, елдің болашағы, оның ішінде әдебиеттің болашағы да жаман болмайтындай.

– Соқталы дүниеңіздің бірі «Ақан сері». О баста Ақанның қара басынан сізді қызықтырған не? Әні ме, әлде серілік тағдыры ма немесе басқа бір сырлары бар ма?

– Ақан атаңның адам қызықпайтын қыры сирек. Құдайдың адам баласына тән қасиеттің көбін үйіп-төгіп бере салған құдіретіңіз де сол кісі. Бізге жеткені Ақан сері келбетінің бергі жағы ғана. Әні мен тағдыры ғана. Серілік тағдыры одан да қызық. Әйтеуір, Ақан сері туралы сұрап қалдың ғой. Ендеше айтайын. Кітап жазу барысында Ақан атаңның көзін көргендермен де сөйлестім. Ақан сері жарықтық орта бойлы, сыпа, сұлуша адам болған. Өте кірпияз. Әншілік өнеріне келсек, орта ғана дауысы бар. Мәселен, Үкілі Ыбырай үш октавада айтқан әнші. Ал Ақан олай емес. Оның басымдығы композиторлығы мен ақындығында. Керемет сауатты да болған кісі ғой. Жоғарыдағы айтқан данышпан теолог Науан Хазіреттің туған бажасы һәм досы, сырласы. Дінді де жетік білген. Поэзияда «хұсни хат» деген жанр бар. Сол жанрды алғаш дүниеге әкелген осы Ақан атаң. Алайда оны екінің бірі біле бермейді. Ал енді ол ғашық болған қыздардың арасынан «Үш тотының» бірі болған Үрімді көзім көрді. Қартайған шағы екен әжеміздің. Ойша, бетіндегі әжімдерін сылып тастап, аппақ шашын қолаң шашқа айналдырып, жас күніндегі сипатын көзіме елестетіп көргенім бар. Құдайдың ғаламаты, сері ғашық болса болғандай сұлу қызға айналып шыға келгені. Демек, жұрттың әңгімесін ести отырып, көрмеген адамның да бет-бедерін, кейпін көзге елестетуге болады. Ара-тұра естіген әңгімелерден Ақан серінің де бейнесін көзге елестетіп тұрамын. Орта бойлы, қызыл шырайлы, сыпайы да сәнді сері атаң менің қиялымда Жыландыны көктей өтіп, Балқадишаның ауылына қарай аттанып бара жатады жарықтық... 

Сол кезде көкейім түгел ән салып тұрады менің де!

– Ән демекші, Сәкен аға, ара-тұра той-томалақта италияша әндеріңізді естіп тұрамыз... 

– Құдай берген әншілігім туралы да сауал көп қойылады маған. Ермек Серкебаев екеуміз бір ауылданбыз ғой. Ол – баритон, мен – тенор. Жиылған жерде «Сәкен өлең айтсын» деп әнді маған ысырып отырады. Оны да түсінуге болады. Ерекең профессионал әнші ғой... Тек ақшаға ғана ән айтып үйренген. Ал мен болсам «бесплатно» айтам. Тек ептеп көңілдендіріп қойса болғаны... 

Жалпы алғанда, әнші болып кетуім де әбден ықтимал еді. Жас кезімде консерваторияның Курганский деген бір оқытушысы менің әніме қызығып, Италияға оқуға да жібермекші болған. Бірақ талайыма әнші емес, жазушы болу бұйырыпты. Оған өкінбеймін де. Шынын айтқанда, Қазақ радиосының алтын қорында менің әндерім әлі де бар болса керек. Ән айту деген де Құдайдың берген сыйы ғой.

– Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырай заманынан кейін «сері» атанған адам кемде-кем. Алайда «Сәкен сері» деген ат қазақ қоғамына әбден кіріккен ұғым. Ол туралы не айтар едіңіз? 

– Ақан серіні сері атаған өзі емес – халқы. Біржан мен Үкілі Ыбырай да солай. Менің де өзімді сері атаған күнім жоқ. Бәрі халықтың өз қалауынан шығады. Халықтың қалауына жетер не бар бұл дүниеде? Біреуді сері, біреуді пері атайтын да сол әділетті де, данышпан халқың. Халқым солай атаса маған одан өткен қандай атақ-даңқ керек! 

– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімені жүргізген Өмірзақ МҰҚАЙ. 

Қазақ үні