Жүсіпбек Қорғасбек: «Қылмыс» рома­ны қазақ әдебиетіндегі протестік шы­ғар­­маның ең өтімдісі

[caption id="attachment_111507" align="aligncenter" width="634"] Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»[/caption] Белгілі жазушы Жүсіпбек Қорғасбектің "Егемен Қазақстан" газетінде жарияланған жазушы Қажығұмар Шабданұлының "Қылмыс" романы туралы мақаласын оқырманға ұсынамыз. ***

Жарықтық, 2011 жылы 15 ақ­пан­да атақты Шәуешек қала­сында дүниеден озды. Оның қас­терлі есімін қағазы арзан, түсі бөтен, жазуы төте мына кітап әредікте бір есіме салып қояды. Әр-әр тұсына қолмен ұзын-қысқа, жарым-жарты парақшалар қосылған. Мұны істеген адам парақшаларды жанын жапырақтап отырып жапсырғандай әсерде қалдырады. Бірақ төте жазуды танымағандықтан басқа кітаптар орнын сан рет ауыстырса да, оның сөредегі орны еш өзгерген емес. Тек кей-кейде адасқан қаздай қаңқылдап, мазаңды алатын секілді көрінеді. Көзің түскенде авторының орнына, кітабына амандасқандай алағызасың.

Иә, бұл кітапты жазған адамды жақсы білем, алыс-жақын сіз де білмедім дей алмайсыз. Ешқандай оқулықта жоқ болса да, есімін құлағы шалмаған қазақ кемде-кем. Оның рухы қандай күшті адам екені қырық жылға жуық түрмедегі өмір­мен және біраз бөлігі сонда жазылған «Қылмыс» атты алты том романмен өлшенеді. Ол неге ұзақ уақыт түрмеде жатты, не үшін өмірінің соңына дейін үйқамақта болды, одан соншалықты қауіптенетіндей не бар? Қытай тарабы оны тарихи отанына жіберуге неге қорықты, сонша қауіпті адам болса неліктен сол абақтыда-ақ көзін жойып жібермеді?

Осы сұрақтар жеті жасында шекара асып, бар саналы ғұмы­рын жат жерде тамұқта өткізген қазақ жазу­шы­сы Қажы­ғұмар Шабданұлын жұм­бақ тұлғаға айналдыра түседі. Бұл сұрақ­тың бірсыпыра жауабы әлгі алты том кітапта жіпке тізгендей етіп жазыл­ғанын біз не оқымадық, не аса мән бере қоймаған секілдіміз. Алты томға алты ауыз сөз жаз­баған әдебиет сыншылары да қолымызға нақты ештеңе ұстата қоймады. Бар назар оның есімін саяси бәсекеге салуға ұласып кетті де, жазушының жеке басына қатысты жұмбақ сыр шешіл­меген күйі қалды.

Құла­ғымыздың шетімен есті­гені­міз, «Қажығұмар Кеңес өкі­метіне астыртын қызмет еткен». Осы желеу оны бақылаудан шығар­мауға себеп болған сияқ­ты. Өзі де алған бетінен қайт­пайтын қиын адам еді десе­ді. Ол аздай кімді де болса қай­қаң­датып жібе­ретін тілінің шақ­пасы тағы бар. «Қылмыс» романын оқысаңыз, оның ащы тілі кімдерді қалай қайқаң­датқанын біле қоясыз. Кешегі күні аждаһа елінде ұрпақтар рухы үшін майдан салған екі адам болса, соның бірі осы Қажығұмар деуге толық негіз барына көзіңіз жеткен секілденеді.

Жарықтық түрмеде жатып та еш­кімге есесін жібермесе керек. «Біреу­лермен әжік-күжік бола қалса, қол-аяғын бірдей жұмсайтын» деген сөз де өтірік емес шығар. Қырық жыл түрмеде отырса, темірдей жұдырық­тың иесі болмағанда қайтеді. Осы­ның бәрінен көз алдыңа келе­тіні былай да белгілі, ол қара­ғайдай қайсар, қарағаштай тарамыс, тасжарғандай төзімді адам. Алайда мына парақша­лар дәр­менсіз далпылдаған жаралы құс­тың қанаты секілді, кітап бетін ашқан сайын қолыңмен түзеп отыр­масаң, бүктеліп қала береді.

Міне, осы кітапта өткен күн­дер­дің көптеген сауалының жауабы бар. Біз­дің халықта бірін-бірі қорлаушылық қан­шалықты дәрежеде болды? Осын­дай кең далада олар неге аштыққа ұшы­рады? Ит-құсқа неге басқадан бұрын жем болды? Басына күн туғанда туған топырағына табан тіремей, елі мен жерін неге тастай көшті? Барған жерін­де екі есе тоналатынын біле тұра, беті­нен неге қайтпады? Туған жерінде төз­беген қорлыққа жат жерде жүріп қалай төзді? Сырттай сипаттап айтып келеміз, ал оны ішіне кіріп жазған кім бар?

«Үйде тұр» деген жоғарыдағы кітап­ты жазушының көзі тірісін­де шекара­дан әрі-бері өтіп жүр­ген немере қызы әкеліп беріп еді. Түрмеде ұзақ жыл отырғаннан кейін үйқамаққа шыға­рыл­ған қайсар қа­ламгердің елге жол­даған сәлемі ретінде қабыл алдық. Өр­негі әдемі төте жазудан ма­құ­рым бол­сақ та, ағамыздың ала­қаны­­нан та­бы сің­ген кітап қой деп қас­те­р­леп ұс­тап келеміз. Әйт­песе атақты «Қыл­­мыс» романы кейін Қазақстанда ки­­рилл қарпі­мен басылып шығып, бі­разы­мыз шұрқырасып оқыдық та. Бір томы­ның өзі қазаққа әйгілі «Өл­­ген­дер қайтып кел­мейдінің» кө­ле­міндей болып келетін алты том!..

Бірден басын ашып айтайық, бірін­ші томы бас көтермей оқитын алапат дүние. Әр тарауын оқысаң, да­­уыл соғып өт­кен­дей әсерде қаласың. Аласа­пы­ранға толы қазан төңкерісінің алды-артындағы қазақ өмірі мен тұрмысы туралы мұндай то­лық­қанды туынды жоқ іспетті. Еш­қандай сая­сатқа маймөңкелеп қызмет етпеген, бір тұсын дұрыс жазса, бір тұсын қисайтып қоймаған, көлеңкесінен қорқып жасырып-жауып қалуға жол бермеген шығарма. Елекпен екшегендей бір жол артық сөйлем көрмейсіз, ішіндегі оқиғасының қою, эпизодтарының тығыз жа­зыл­ғанына таңданбасқа шараңыз жоқ.

Бұл сөзімді біраз тер төгіп дәлел­деуіме тура келеді. Өйткені әдеби ортада «Қылмыс» романы туралы пікір әр­ке­лкі. Біздің әдебиет жайындағы білі­­гі­міз тым кәсібиленіп кеткенге ұқсай­ды. Рухы жоқ мінсіз мүсін се­кіл­ді шығармалар оқырманнан да алы­с­­тап бара жатыр. Осындайда аңыз секіл­­ді оқылатын баяғы кітаптарды сағынасың.

Мына роман тұп-тура сол, тап-таза өмірдің суреті. Әдетте «өмірден қалай көшіріп алғанын емес, көркемдік жа­ғын қара» десіп жатады. Ойдан құра­саң әдебиет, өмірдегідей етіп жаз­саң әдебиет емес. Яғни аңызы жоқ әде­биет, шері жоқ үздік туынды алға шық­­ты. Баяғыдай көзіңе жас келмейді, көңі­­лің босамайды, бірақ мін де таға алмайсың!

Жасанды интеллект пен жанды дүние күреске түскен заманда біздің бұл ойымыз жабайылау да көрінуі мүмкін. Интеллектілік дүниелердің ішкі ой ағымымен алысуы, адамзат қоғамын депрессиялық жағдайға жеткіз­гені түбі бір айтылатын да шы­ғар. Ал оның жанында біз сөз етіп отыр­ған шығарма тағдыр­дың төл, өмірдің өз тынысындай елжі­ре­теді, қайғыртады, қуантады, өкінтеді.

Осыған байланысты бір нәр­сені айта кеткім келеді. Тақы­ры­бына қарап бұл романды қап-қара қайғы тұн­ған қарадүрсін туынды деуге мүлдем келмейді. Қандай қайғылы жағдайды бастан кешіріп отырса да, күлкі жүрген жерде рух өлмейді, табан­ға тапталып қалмайды. Бұл жа­ғынан «Қылмыстың» бірінші томы Бердібек Соқпақбаевтың жоғарыда айтылған «Өлгендер қайтып келмейді» романы секілді жылатып оты­рып күлдіреді. Тәртібі темірдей қо­ғам­­ға мыс­қылмен қарау, яғни шығар­­ма бойын­дағы протестік сипат оның бас­ты лейтмотиві десек қателеспеспіз.

Қазақ әдебиетінде протестік шы­ғар­­ма саусақпен санарлықтай ғана бол­са, соның ең өтімдісі де, толық­қан­­дысы да осы «Қылмыс» рома­ны екеніне дау жоқ. Қо­ғамды жіліктеп тал­­дай­тын мұн­дай шығарма әлем әде­бие­тінде де сирек кездеседі. Бұл алты томға толайым берілген баға, ал бізді қызықтырғаны әрі өзімізге жақыны осы алты томның бірінші томы болып отыр. Оның себебін төменіректе ай­тар­мыз, әзірге тек алғашқы томы­нан алған әсерімізді жеткізуге асығыспыз.

Роман: «Темір қақпақ пен шәугім­дей шойын құлып шарқ-шұрқ ете түсті. Қап-қараңғы те­рең ұрада жатқан мен елеңдеп басым­ды көтеріп алдым. Жүре­гім де әлдене бір шойын-темірге соғылып, шақылдап кеткендей болды. Тұла бойымды түршіктірген қатер мен күдіктің мұздай суық желі сумаң қақты», деп басталады. Жазу­шының өмір тарихымен таныс адам­дар оның өзінің басындағы жағдай­ды жазып отырғанын бірден сезеді. Оқы­лым­ды кітап болуы үшін одан асқан интри­га­ның керегі де жоқ шығар, бәлкім...

Оның шығармашылық мүм­кіндігі зор болғанын кітап бетін ашқаннан-ақ бірден байқадым. «Сөзі қандай кесек, ірі», деп ойладым. «Шәугімдей шо­йын құлып» эпостың тілімен сөйлей­тін адам қолданатын метафора. «Жүрегім де шойын темірге соғы­лып, шақылдап кеткендей» деген сөй­лем­нің де эмоциялық әсері күшті. Роман­да әдебиеттің гротескілік, сарказм­дық, памфлеттік сипаттары молынан көрініс береді.

« – Жаздың ба? – деп арс ете түсті.

– Нені айтасыз, тергеушім?! – деп сыпайы ғана қарсы сұрау қойдым.

– Нені?!. Қылмысыңды деймін!.. Ойлан, толық жаз деп тапсырмап па едім саған!..

– Алдыңғы күнгімен он алты рет жаздым ғой, жасырып қалған ештеңем жоқ.

– Көзіңе саусағымды тығып тұрып тауып беремін мен саған!».

Тергеушінің талабымен өз басынан қылмыс іздеген тұтқынның бейдауа халін осылай шамырқанта суреттейді. Зынданда жатып, өзінің осы жатысына лайықты қылмысты өткен өмірінен өзі іздеп табуы керек. Тергеуші күн сайын келіп: «Қандай қылмысың бар екен, не таптың?» деп дігірлеп кетеді. Жасаған қылмысын тапса, айтса, жазса басына жеңілдік берілмек. Сол үшін болған-болмаған қыл­мыстың бәрін мұрнынан тізіп беруге өзі де мүдделі.

Тұтқынның басындағы осы хал сол кездегі қытай қоға­мын­дағы «Тарих тапсыру» науқа­ны­мен шебер ұштасады. «Тарих тапсыру» нау­қанының жайы былай. Кеңсеге жиналып алып, өздері жасаған қылмысты өздері айтады. Өз өмірінен кім көп қылмыс тауып айтса, сол адал болып есептеледі. Романнан үзінді оқиық:

«Жолдастар, осы пікір­лері­ңізден менің ойыма бір сұрау келіп отыр. «Тарих тапсыру» деген не? Алдымен осыны анықтап алайықшы! «Тарих» деген не? «Тапсыру» деген не?».

Жазушы саяси науқанның сипатын осылай тәптіштей түседі. Кейіпкерлер ғана емес, оқырман да дискуссияға тартылады. Бір жағы сайқымазақ, бір жағы саяси өткір ойын секілді оқылады. Осының бәрін өзі түрмеде отыр­ған адам жазып отыр. Ол да өзі­нің басынан өткен қылмысты оқи­ғаларды тергеушіге өзі жазып беруге тиіс.

«Қылмыстарымды толық жазып беру үшін, маған қағаз-қалам беріңіз», дейді пұшайман тұтқын. «Мына зындан тас қараңғы екен, мұнда отырып қылмыстарымды қалай жазам, маған кішкене жарық беріңіз» деп жалынады тергеушіге. Қолына қағаз берсе, кішкене жарық түсірсе, жазып беретін қылмысы бастан асады. «Қылмыстарыңды жасыр­­май жазсаң, жағдайың жеңіл­дейді», дейді тергеуші. «Бұл қыл­мыс­­тарым­ның бәрін жазған соң өлме­генде нем қалады?» дейді тұтқын. Сөйтеді де әкесі Жап­пар­дың екі інісімен бірге қарғадай күндерінде қамқоршыларынан айырылып, жетім қалуының өзін қылмыс деп бастап, одан әрі былайша тізбелей жөнеледі:

«Ақшұнақ аяздың шақылдап тұрған бір кешінде Мейіз ананың аяғы тайып кетіп, құдыққа күмп беріпті. Ет пісірім уақытқа дейін қайт­­пағанын еске алған адамдар жүгі­ріп келіп, құдықта үн-түнсіз жат­қан Мейіз ананы көреді. Құдықтан әрең шы­ғарысып, көтеріп үйіне әкелгенде ол шалажансар екен. Үш баласы үш жағынан жабысып шуласа да үні шықпай үзіліпті. Әділетті «тергеушім», ақ-нақақ­ты адамзатта сіз ғана айырар деп сенемін. Осы үлкен шешем­нің өз құрсағынан шыққан балаларын зар қақсатып, ләм демей рақымсыз ызғарлы күйінде кетуін қарашы, не деген тасбауыр еді! Кішкенелерін есіркемей, тым болмаса маңдайынан ақтық рет бір сипамай, бір жібімей тас болып қатып, панасыз, иен құмға тастап кетуін қарашы!.. Неткен рақымсыз қылмыс!».

Романды осы рухта алып шықса, алты томның бірдей кімге де болса ұғы­нықты һәм қыз­ғылықты оқы­ларын­да сөз жоқ еді. Алайда жазушы роман­ның кейін­гі томдарында сюжет желі­сін саналы түрде қоғамдағы күрделі саяси құбылыстарға қарай бұра­ды. Сол саясаттың аясында адам, ұлт, халық тағдырының қалай тәлкекке түске­нін тарата талқылап әкетеді. Адам істе­ген қысастықтан асып, Құдайдың ісін тү­сін­гісі келіп, басын тауға да, тас­қа да соқ­қан пенде­лердің қолдан жаса­ған тра­ги­ко­медиясын сахнаға шыға­рады. Со­ның бәрі «Рахат кешіп өмір сүр­ген­дер­ді тү­сі­нуге болады, ал азап ше­гіп өмір сү­­ре­тін­дерді Құдай не үшін жа­рат­­ты?» деген сұраққа келіп тіреле береді.

Жалпы, роман жанрының ерекше­лігі, онда романтикалық сарын ғана емес, памфлеттік сипат та болуында болса керек. Романның шыққан тегін дра­ма­­дағы трагикомедиямен байла­ныс­тыруға әдебиет тарихында мысал жет­кілікті. Соның ішінен қарап отыр­саңыз, кейбір атақты романдарды бір­ден қабылдау қиынға түсіп жатады. Себебі өзіңе бейтаныс өмірдің сурет­тері бірде таңсық болып көрінсе, бірде тосын көріністерімен тосылтып тастайды.

Жоғарыда айтқанымыздай бірінші том өте жатық оқылған­мен, кейінгі томдарды бойға сіңіріп оқу үшін біраз күш керек.

Романның тереңіне бойлай алмай, бетін қалқып оқығандардың екіұшты пікір айтып жүргені содан да болуы мүмкін. Уақытында оқылмау, уақытында бағаланбау дегеннің бір кесірі осында жатыр. Осындайда маған бұл алты том кітаптың бар дәурені сол шекараның арғы бетінде өтіп кеткендей әсер береді де тұрады. Аңыз қайда туса, сонда қала ма дейсің. Себебі орта басқа, тұрмыс бөлек, тіршілік те ұқсамайды. Бізде зынданға тасталды десе ертегі сияқты, ал итжеккенге айдалды десе ет-терімізбен сезін­гендей боламыз. Содан ба, түр­меде отырып темекі қорабына роман жазған адамның жанкешті әре­кетін көз алдымызға толық елестете алмаған тәріздіміз. Құлақ­пен естісек те, жүрекпен сезі­не алмайтын бір хикмет болып көрін­ген сияқты.

Ал егер ол қазақ болмай, не не­міс, не француз, не америкалық біреу болса қайтер еді? Адам мүмкін­дігінің шегінен тыс әре­кеттер лезде сенса­цияға айналып, дақпырты әлемді шарлап кетпеуші ме еді? Оның үстіне өркениет әлемінің адам құқы­ғын тап­таған жүйеге қарсы жазыл­ған шығар­маларды жоғары бағалайтыны қайда?

Батыс елдері түрме тақыры­бын­­дағы шығармаларға да көп мән береді. Александр Дюманың «Граф Монте-Кристо» романындағы Иф қама­лы­нан бастап, Стивен Кингтің «Шоушенк­тен қашу» повесіне дейін қанша­ма шығар­маларды атауға болады. Алайда Шоушенк пен Шәуе­шектің арасы екі басқа десеңіз де, өмірінің тең жар­тысын қамауда өткізген, сонда жатып протестік сипатта роман жазып, аяқ­таған адам назардан неге тыс қалды?

Біз өзіміз өз қандасымыздың басын­да­ғы ақиқат өмірден туған аңызға мемле­кет­­тік сыйлыққа ұсы­на­мыз деп шала ша­был­ғанда нүкте қойыппыз. «Жазғаны біз­­дің қоғам емес, біздің өмір емес» деген әң­­гіме сол кезде шық­­ты. Дулат Исабеков­тің «Қар­ғын» романында шетел жазу­­­шы­сының кітабы туралы кейіп­кер аузымен айтылатын «Оқи­ғасы біздің өмірімізден алыс» деген сөз бар. «Қылмыс» рома­нын оқыған оқырман да оның екінші томынан бастап сөз бола­тын жайттардың көбінің бөлек менталитетке тән екенін бай­қай­тынын жоққа шығара алмаймыз.

Жалпы, біздің зиялы қауым керек адамды өркениет әлемі­не шығару так­ти­касын әлі мең­гер­меген секіл­ді көрі­неді. Шын­дығында оның шығар­ма­шы­­лық өмірі өз ішімізден гөрі, сыртта ба­ғалануға әбден лайық еді. Бұл тұр­ғы­дан «Қылмысты» көркем шығарма деп қана біржақты қабылдау қате болатын шығар. Жазушының өзі де саясаттың тәл­ке­гі­не түскен адам, «Қылмыс» та саяси тақы­рып­та жазылған роман. «Жалғыздың үні шықпас» демесеңіз, алты том түгел адам­затқа аманат дүние. Бірақ біздің бүйрегіміз бұратыны – бәрібір де өзіміз үшін аңыздық сипатқа ие бірінші том дер едік.

Қытайда бұл романға бәрібір теріс қа­рай­ды, тіпті атарға оғы жоқ десе де болады. Кітабын өртеп жіберу қолдарынан кел­ме­ді, авторын өлтіріп тастайын десе, оңай-оспақ адам емес, тіпті қытай түрмесінде де қанша азап­таса да ондай тағылыққа бара қой­­май­ды. Кітабы қолдан шығып кеткенмен, авторын қармап қалғаны содан.

Қытай қоғамын іштен іреп сойған саяси памфлеттік романды олар өздері басы­на көтермейді ғой енді. Күнде таңның аты­­сы, күннің батысы жақтары сембей өзде­­рін өздері әшкерелеген мына көрі­ніс­ке қараңыз. Біреу қорқып, үркіп қаш­қақ­­та­са, енді біреу «мен айтайыншы» деп ұм­тылады. Сөз тигендері ортаға шығып алып, сайрай жөнеледі. Тапқан-таппаған қылмыстарын ақтарып салғандар да бар. Кейбіреулер қылмысымды толықтырамын деп, ойдан-қырдан қосып та жібереді. Артынан біреулері қол-аяқтары кісенделіп, белгісіз жаққа әкетіліп бара жатады.

Тарих сахнасындағы трагикомедия деп атауға болар. Жазушы осы науқанды өз өмірімен, өз әулетінің тағдырымен шебер ұштас­тырып отыр. Бір сөзбен айтқанда, өзі мен айналасы тап келген қоғамды абақ­тыға теңей­ді. Романның мұндай идея­сын кешіру, оны жазған адамның мере­йін үстем ету, басына бос­тан­дық беру арқылы әлемге әйгілеу көрші қытай елінің саясатына мүлдем қайшы екенін мойындауымыз керек. Бірақ бізге керегі ол емес, бізге қазақты бай-бағланымен бірге бақ-дәулетінен де айырған Қазан төңкерісінің кесір-кесапатын, халық қынадай қырылған отыз екінші жылғы ақырзамандық аштықтың қайғы-қасіретін, соның кесірінен арғы бетке ауған елдің талайлы тағ­дырын іштен біліп, аңыздай етіп суреттеп жазған бірінші том, яғни бас-аяғы бүтін бірінші кітап керек.

Кейбіреулердің ойынша, біз­дің жарық дүние­ге келуіміз, аман-есен жер басып жү­­руіміз, ұлт ретінде жойылмай келе жат­­­қанымыз, соған сай өзіміздің талап­та­рымызды қоюымыз да бәрі-бәрі қыл­мыс көрінеді. Олар­дың отаршылдық һәм шови­нистік пиғылдары қылмыс емес те, біздің өз орнымызды алуға ұмтылған ұлт­шыл­дық әрекет­теріміз түгел қылмысқа санала­ды екен. Бұл өткен күнге ғана, онда да сөз болып отырған шекара­ның арғы бетіне ғана тән нәрсе ме?! Міне, Қажығұмар Шаб­дан­ұлының «Қылмыс» романының қауіп­тілігі қайда жатыр?!

Осындай пұшайман халге түскен бас кейіпкер Биғабіл тергеушіге: «Қыл­мыс­кер әкем көзін ашқаннан бастап өткіз­ген қыл­­мысын, өз көзімді аш­қан­нан бергі қыл­мысымды бірін қал­дыр­­май көз алды­ңыз­дан кинокартинадай тізіп өткі­зе­йін!»  деуге мәжбүр болады. «Көп қыл­мысымды тізіп жазу үшін көп қағаз керек. Түнде жазу үшін шырақ керек, шырақ», деп шыр-шыр етеді. Әр тарауды «Құдіреті күшті тергеушім» деп бастап, оған ата-бабасынан бергі өткен өмірлері мен жасаған қылмыстарын тәмсілдеп баяндап ала жөнеледі. Оның осының бәрін терең зынданда аспанға қарап жатып жалбарына айтуында да үлкен мән бар. «Құдіреті күшті тергеушім» дегені сол аспандағы Құдай, Құдай болмағанда басқа кім?!

Бір әулеттен тараған ағайын­дар арасында біреу ерте қайтыс болыпты. Соны пайдаланып, басқалары оның отбасына әлім­жеттік жасай бастапты. Сөйтіп жүр­ген­де жалғыз пана Мейіз ана да құдыққа құлап өліп, «үш бала үш жерде жылап қа­лыпты». Сонда «Қорғансыз қалған үш же­тімді қолдарынан жете­леп, үш әкесі үш үйге әкетіп­ті». Жақын жерден ұл емес, құл табыл­ғанына қуанып, есіктерінде жалшы ғып ұста­ғысы келіпті. «Бастары бірігіп кетеді» деп, үшеуін бір-біріне көрсетпейді екен. Туған бауырларын ұрланып барып кө­рем деп, талай таяқ жеген кездері де бо­лыпты.

Біздің бас кейіпкеріміз Биғабілдің әкесі Жаппар сол үш жетімнің үлкені екен. Зорлықшыл ағайын оны өздері аяқ­тан­дырып, келіндерін де күңше жұмсап қы­зы­ғын көріпті. Жаппардың інісі Айсапаны да он екі жасында ешкім беттей алмай жүрген бір көкдолы бойжеткеннің қолына байлап беріпті. Сондағы кіші әкенің: «Бұл келін қайратты күң бола қалмай ма?» деп қуанғанының өзі бір жора әңгіме. Ал ондай зорлыққа көнгісі келмеген тағы бір інісі Нұрсапаны «ақ батаны бұзды» деп ру ақ­сақалдарының үкіміне жүгіндіреді. Олар өндірдей бозбалаға қырық қам­шы дүре соқтырып, үстіне құдық­тан алынған қы­рық шелек тастай суық су құйдырып жаза­лайды.

Арқасы «қасқырдан қалған жем­тік­тей алжа-алжа» болған Нұрсапа содан оңалмай-ақ кетіпті. Алдымен Нұрсапа, арты­нан Айсапа жұқпалы дертке шал­ды­ғып, ағайынның зорлығы мен қор­лы­ғынан о дүниеге жөнеліп қана құтылып тыныпты. Жазушы әлгі оба індетінің «Бақадай ша­қырған бір үлкен ауылдан таңдап әкет­ке­ні бір жесір жалшы мен Жаппардың осы екі інісі ғана» деуінде де біраз астар жат­са керек. Әділет деген кейде адам түгі­лі, Құдайда да жоқ!

Осы арада романды оқыған адам ол жерден еріксізден-еріксіз автордың өзін іздеуі заңдылық екенін айта кеткен жөн. Себебі бұл романның табиғаты ғұмыр­баяндық шығармаға да келеді. Әрине, кейіпкерлері романның көркемдік қуа­тын арттыру үшін өмірдегі көрген-біл­ген, көкейге түйген образдардан құрас­ты­рылғаны анық. Бірақ шығарма желі­сін­де­гі оқиғалар мен тарих жылнамасы бір-бірі­мен қолмен қойғандай сәйкес келеді. Жазу­шының өз өмір кезеңдері де оның бұл оқиға­лардың бәрін бірдей бастан кешпесе де, тікелей қатысы болғанын дәлме-дәл көр­сетеді.

Сонымен мінезі қырсық, істеген ісі қыңыр Жаппар бір кіндіктен жалғыз қа­ла­ды. Біздің бас кейіпкеріміз Биғабілдің әкесі болғандықтан, Жаппар образына аял­дай кеткіміз келіп отыр. Себебі Биға­біл жазушының өзіне ұқсайды, жазушы өзі бастан кешкен оқиғаларды бастан кешеді. Бәлкім жазушының бірбеткейлігі, тіпті міне­зіндегі қырсық-қыңырлығы да осы ке­йіп­керге іш тартуынан байқалып тұ­ра­тын шығар. Мәселен, Жаппар туралы: «Ел жынды дейді сізді, – десе,

– Мен жынды емес, ел жынды», дейді.

Сонымен бірге: «Жаппар қырсық іздеуін тоқтатыпты. Қырсық Жаппарды өзі іздеп табатын болыпты» деген де уытты сөйлем ұшырасады.

Осы мінезінен тапқан қиыншылығы да бір басына жетерлік. Онысын жазушы: «Шиет­тей жеті бала мен екі әйелді бағу жал­ғыз атты Жаппарға оңай ма. Қасында біреу айқайлап тұрса да естімегендей, басын төмен салып жүре беретін» деп су­рет­тейді.

Жаппардың бала сүймеген бір ағайыны бар. Сол Биғабілді айналдырып, асырап алмақ болады. Бірер күн үйіне алдырып, бауырларына баспақ рай танытады. Биғабіл де біраз нәрсеге алданып, үй­рені­сіп те қалады. Алайда: «Ал енді Жап­пар­ды боқта, Мәдиянды боқта», деген жерге келгенде шығыса алмай қалдық», дейді. Содан-ақ молшылық өмірді тастап, әке-шешесінің қасына қайтып келіп алады. Бұл эпизодтан да жазушының балалық шағын көргендей елеңдедік те отырдық. Осы­ның бәрінде автордың да тұлғалық қа­лып­тасуы көрініс бергендей әсерде бол­дық.

Бердібек Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» романында да кейіпкер мен автордың бір адам екеніне шүбәсіз сенесің. Бұл роман қазақ әдебиетіндегі ең атақты шығарманың бірі болып санала­ды. Сол сияқты «Қылмыс» романының бас кейіпкері мен авторын да бір адам, бір образ деп танудың еш әбестігі жоқ. Екі романның да стилі ұқсас, көркемдік деңгейі де қарайлас. Демек шекараның арғы бетінде туған бұл романның кеңес зама­­нында дамып кетті деген қазақ әде­би­е­­тінің қатарынан бір мысқал да кем бол­мағаны ғой. Қайта кең ауқыммен ха­лық­­тық сипатта жазыла отырып, пост­модер­низм элементтерін де молынан пай­далануы бәсін арттырып тұрған жоқ па! Бәлкім басынан өткен бүкіл тағдырын бір адамға, бұл жерде құдіреті күшті тер­геу­шіге баяндап беретін шығыстық тәсіл һәм тәмсіл шығармаға осындай жаңалық қосып, жаңаша сипат берген де шығар, кім білген. Сонымен бірге тілдік қоры жағы­нан да туған әдебиетімізді байыта түсер­лік­­тей қауқарлы екенін де есепке алмау мүм­кін емес.

Мысалы, «Әпкең сияқты шөмішбас күң еткім келмейді» десе, көз алдыңа тап сондай сурет келе қалады. «Оны жын соқпаған, қылмыс соққан» десе, бұл сөйлем миыңа тасқа басқандай жазы­ла кетеді. «Ашу-ызаның құлы болып бара жатқаным соншалық, азу тісім де өзі өсіп шыққан жақ сүйекке қайта еніп бара жатқан сияқты» десе, соны өзің бас­тан кешіп отырғандай шімір­ке­несің. «Аузының дереу арт жағына орнай қал­ған­дай құбылуын қарашы!», «Тал­қан­да­са тозаңы  қосылмайтын екі жаудың ба­сын қосқан мына құдайға не шара» деген сөйлемдер де бәрімізге етене жақын оқылады. «Смазы келіп қалды дегенде: «Көзін уқалай салып жүгіріп шыққан әкем шығыс жақ далаға қарай шыбын-шіркей қаша жөнелді» дегенінде де не жыларыңды, не күлеріңді білмей сен де пұшайман боласың.

Романда «Кең жерде тар отырсаң, тар жерде кең отырасың», «Төреге ерген ерін арқалайды», «Қабаннан пана іздеген қанға малынады», «Қараған өз жерінде дүрілдейді», «Сырын білетін әкеңе өзің құран оқы» дегендей мақал-мәтелдер де молынан ұшырасады. Халықтық сипатын жоғалтпаған, ұлттық бояуын барынша қанық сақтаған, тілдік уытын жоймаған мұндай қанатты сөздер мен тіркестер шығарманың өн бойында жетіп артылады. Бір сөзбен айтқанда, «Қылмыс» романының  тілі – біз үшін мол байлық, тау­сыл­мас қазына. Бұл жағынан оны қазақ әдебиетінің алтын  қорына қосып, алғыр ұрпақтың қажетіне жарату біздің парыз бен қарызымыздың ішіне кіреді десек, еш қателеспейміз.

Осы арада оқырманның айызын қан­дыру үшін өзіміз жақын тартқан бірін­ші томнан біраз мысалды алға тарт­сақ, еш сөкеттігі бола қоймас. Оның бір­қан­ша себебі бар, бірақ ең басты себебі Қа­жы­ғұмар қазақ деген халықтың шерлі тағ­дырын «кинокартинадай тізілтіп», «Қ­ұ­діреті күшті тергеушінің» ғана көз алдына әкелмейді, кейінгі ұрпақ біздің де көз алдымызға әкеледі. Бұл мысалдарсыз әңгімеміз де түгел болмайды әрі ондай қоршылыққа неліктен тап болдық деген сұрақ бәрімізге маза бермеуге тиіс. Сонымен бала Биғабіл бауырларымен бірге алғаш сауатын ашқанда: «Жауырын сүйекке «Ленин», «Сталин», «Құр­ман», «Балпаң», «Балтекей» деп жазып үйренеміз» дейді кеңес көсемдерінің атына өз аталарының да есімін қоса тізіп. Бұдан кейінгі: «Шайымды іше салып, молда тапсырмаса да үйренген әріптерімді жаман қағазға жаза бердім. Кешке шейін жаздым. Үй іші қараңғы тартқанда далаға шығып қарға жаздым» дегені арада көп жыл өткен  соң түрмеде темекі қорабына роман үзінділерін жазып отырған қаламгердің басқа емес, тап сол бала екеніне шүбәсіз сендіреді. Отыз екінші жылғы аштықта әке-шешелерімен бірге шекара асып, жаттың малын бағып жүрген кішкене бала: «Мен де осындай шөп жейтін болып туылсамшы, түсе салып мен де жайылар едім-ау!» деп армандайтын да халді бастан өткереді. Бала  жүрегі: «Іркілдеген жуан денелерді шидей жіліншік қайтып көтереді екен. Сондай бір жангүдей жиырма шақты қазақ жалшыны дүңген соғысында бір үйге қамап өртеп жіберіпті» дегендей сұм­дықтарға да екі күннің бірінде куә болады. Бір тұста хузудың ыдысынан рұқсатсыз бір кесе қымыз ұрлап ішкен ағасы Биғаділді «екі қолын артына қайырып байлап, аяғын қазыққа шаншып тастапты» деп жаттан қалай қорлық көргендерін келтірсе, келесіде сиырын бақпай қойғаны үшін: «Сары қазақ атынан қарғып түсті де, жыртық-жыртық көйлекшең ғана жалаң аяқ, жалаң бас Жебесінді дырау қамшымен шықпыртып ала жөнелді» деп, өз қандастарының да аяушылық жасай қоймағанын алға тартады. Бұған қарап «Біздің өз арамызда да жер бетіндегі халықтың бәрінде бар жазылмаған заңның жұрнағы да жоқ па екен осы?!» деп еріксіз бір көңілсіз ойларға берілесің.

Романда: «Ма Сылиың деген батыр шығыпты. Қытай үкіметін құлатып, дүнген патшалығы орнайды екен», «Лаилаһи илолла» деп алтындап жазылған ақ тулар Шәуешекті қоршап алыпты» дейтін тарихи сәттер де кең молынан көрініс тапқан. Алайда одан кейінгі жағдайды: «Қамыстың қай тұсы болса да салдыр-сұлдыр, сыбыр-күбір, «әлди-әлди», «іңгә-іңгә». «Айқайламаңдар» деп бәрі айқайласа да, ол айқай естілмейтін тәрізді» деп жеріне жеткізе суреттейді. Босқын қазақтар дүңгендер көтерілгенде бір қырылса, кеңес әскері көмекке келіп, қытайлар күш алғанда мұсылман атымен екі қырылады.

«Совет әскерінің көбі Ма Сылинді қуып кетіпті. Шәуешектің тыныштығын қорғауға олардан аз адам ғана қалған екен. Құнқузылар халықты оған бағынбай қырып жүр екен» деген тұсы тіпті төбе-құйқаңды шымырлатады.

Міне, осының бәрін күні кеше ғана айдың-күннің аманында топалаң тигендей бір дүрлігісіп басылған дүңгенге де, қазақ­қа да оқыту керек шығар. «Тыныш­тық пен татулықтың қадірін сонда білер бұл ағайын» дегің келеді еріксізден ерік­сіз. Басқасы сабақ болмаса да: «Ей, бала, қашпа, – деп дыбыстағанша болған жоқ, мылтық тарс ете түсті. Ал­дын­да келе жатқан басшысы (қытайға көмекке келген кеңес әскерінің офицері – Ж.Қ.) сонда ғана артына жалт қарап зекіп жіберді. Мыл­тық атылысымен бала ұшып түсіп еді. Құнқузының үш-төрті шауып барды да, жығылған баланы қылышпен көсіп-көсіп өте шықты. Еңкейіп қалған күн де, лүпіп тұрған бала-шаға да, сарғайып қалған теректің жапырақтары да, төңіректегі сирек ши мен мия да қып-қызыл шұбар тарғыл түске айналып, қалтырап кеткендей көрінді маған» деген тұсы ешкімді де бей-жай қалдырмаса керек-ау. Міне, осындай сүргінде қазақ пен дүнген, бүт мұсылман сай-саланы паналап бірге қашыпты, не керек!

«Қайда құдайың?.. Аспанда ма еді!.. – деп зірк-зірк ете түсті де, аспанға қаратып мыл­­тықты атып-атып жіберді». Мұны істе­ген жат біреу емес, шолақ белсенді болып алған рулас ағайынның бірі. «Сенің әкең Қытайға неге қашты? – деп сұра­ды қыз. – Бай болып па еді?». Сонда: «Біз бай емеспіз, басқа біреулер байсың деді де, қызыл­қасқа сиырымызды алып кетті, сонан соң астығымызды әкетті», дейді бала. Бұл эпизод: «Мәкеннің мен тығылып жатқан бауыры бүлк ете түсті. Жылағанда шешемнің бауыры да осылай бүлкілдейді. Жалт қарасам, Мәкен басын көтеріп, далаға қарап отыр екен. Аппақ тамағы да бүлкілдеп тұр. Біреудің жыла­ғанын көргендегі әдетім бойынша ба­сымды көтеріп түзу отырдым», деп аяқ­талады. Бұл үзіндіні шығарманың көр­кем­дік деңгейінен хабар беру үшін де беріп отырмыз. Ілгеріде келтіргеніміздей, «Қылмыс» романы тек қана қайғы-қасі­рет­тен тұрмайды, онда өмірдің түрлі көркем иірімдері де бар.

Мәселен, шешесі екеуінің Қытайға қалай қашқаны ел аузында айтылып жүретін аңыздар сияқты әсерлі оқылады. «Шекарадан өткенде шөп сұйыла бастайды. Шәуешек жеріне өткеніңді жердің тақырлығынан білесің» деген қазақы суреттеулер де көзіңе жылыұшырай кетеді. Алдарынан абалап ит шыға келгенде: «Отыра қал! – дейді шешесі. – Отырған адам­ды ит қаппайды». Ол ол ма, шекарадан әупі­рімдеп өтіп, Шәуешекке жеткенде одан да зор сұмдық алдарынан шығады. «Мына бала бек пакыз екен, – деді үй иесі әйел самай кекілді әйелге қарап. – Маті­риым бай «бір ұл бала бағып аламын» деп жүр еді. Осы баланы сатып берші». «Сұмдық-ай, лақ емес, қозы емес, бала сатқаны несі?» деп шешем екеуіне кезек қарады». «Шошымаңыз, абдырамай шай ішіп шығыңыз, – деді үй иесі әйел, – арғы беттен келгендерден бала сатып жүр­гендер көп болған соң сұрап едік, бер­месеңіз ықтиярыңыз». Сөйтіп атамекенде асырап алғысы келіп өз туыстары «әке-шешеңді боқта» дегенде жылап қой­май қойған Биғабіл жат жерде: «Сен оған бала болсаң, әдемі мырза болар едің, әкең де малды болар еді» деген сорақы сөзді де естиді.

Кешегі бай-бағыландар да Қытайға барып алып, қандай күй кешкен десеңізші. Базардан ішек-қарын, бас-сирақ алуға қол­дары әрең жетеді. Қала сыртындағы мал қораға түнейді. Сол қи сасыған мал қора­ның да қожайыны бар. Балаларға алысып ой­науға, үлкендерге айғайлап жылауға тыйым салады.

Қытайдың егінін оруға барғанда «Айда­­һардың алдына келгенімізді, оның егіні айдаһардың өз ұзындығымен өлше­не­тінін біле қойдық» деп әңгімелейді жазушы. Соның бәрінен де өтіп болып, ақыры: «Жер бетіне сыймаған өңкей қаңғыған қайыршы» атанғандары ненің жазасы екенін әркімнің іші біле­тін шығар. Осыншалықты азап пен тозақ­тан төзімі таусылған бір қандастың: «Алтайға! Олпы-солпысы болса да, батыр Ос­пан­­ға! Халық кегі үшін! Алданудан арман­да өткен ағалар үшін! Туа сала тұт­қын­далып жатқан інілер үшін! Қызыл қанымды арнадым!», деген сөзі де көкірегіңе қорғасындай құйыла кететіні бекер емес. Міне, осының бәрі қайтпас қайсар, күрескер жазушы Қажығұмар Шабданұлының қаламынан туып отыр. Егер қырық жылға жуық түрмеде отырған, көзі тірісінде туған жердің топырағын бір иіскеу де пешенесіне жазылмаған, тірі тұрмақ өлі күйінде де сүйегі қазақ еліне берілмеген адамның қылмысы не десе, өз стилімен шендестіре айтсақ, ол оның осы «Қылмыс» атты кітабы дер едік!

Ал енді осы адам басқаға қылмысты болса да, қазаққа қылмысты емес. Қайта қиын кезде арғы бетте болса да қазақтың жоғын жоқтады. Сондықтан оны бірінші біз ізде­месек, басқа ешкім іздемейді. Екін­ші айтарым, егер Қажығұмарды қатар­ға қоспасақ, біздің әдебиет тек кеңес шек­пенінен шыққан біржақты әдебиет бо­лып қалуы мүмкін. Үшінші айта­рым, әдебиет пен саясат қанша қосақ­тай­мын десең де, екеуі екі бөлек нәрсе. Сол себепті Қажығұмардың атын саяси ұпай түгендеуге пайдаланудан зиян келмесе, пайда келе қоймас. Төртінші айтқым келгені, «Қылмыс» романының бірінші томы тұтастай басқаның емес, тек қазақтың шері мен шежіресі. Ол жерде біз архив ақтарып таппайтын көптеген тарих деректері де бар. Ендеше, ол басқаға емес, бізге ғана керек. Бесінші айтарым, әдеби мұра айналысқа түспесе, уақыт өткен сайын ұмытыла береді. Бұл арада алты том бірдей оқылымды, қазіргідей заманда оқырман уақытын қиып түгел оқиды деу ақылға сыймайды. Міне, сондықтан «Қылмыс» романының бірінші томын жеке шығарма ретінде ұсынудан ұтпасақ, ұтылмаймыз. Бұл ұсыныстарды жасап отырған себебім:

Кеңес заманында отыз екінші жылғы аштықты атын атап, түсін түстеп ешкімге жазғызған жоқ. Оны шекараның арғы бетінде абақтыда жатып Қажығұмар жазды. Босқын қазақты шекара үстінде «банды» деп пулеметпен қалай қырып сал­ғандарын да еш жерде айтқызбады. Оның да шын сырын сол кезде өзінің де бас еркі жоқ Қажығұмар қағазға түсірді. Шекара асқан қандастарымыздың арғы бетте қайыра талауға ұшырап, мал-жаны түгел сұраусыз кеткендерінде де ешкімнің жұмысы болмапты. Міне, сонда бар шындықты алты том кітабына алтын арқау еткен тағы да сол жалғыз Қажығұмар екен. Жарықтық 1925 жылы Шығыс Қазақстан облысының Таңсық атты елді мекенінде дүниеге келіпті...

«Адам туған жерімен тамырлас, тұрған жерімен тағдырлас» деген осы!

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК