«Карпаты данышпаны» қалай биліктен айырылды

1989 жылы 25 желтоқсанда, яғни 30 жыл бұрын социалистік Румынияның билеушісі Николае Чаушеску атылды. Ол диктатор және саяси интригалардың шебері болды, ол КСРО-дан тәуелсіз саясат жүргізе алды, Кремльге ашық кастық жасады. Елде жақсы экономикалық жағдай жасап, Чаушеску кейіннен Румынияны кедейлікке алып келді, ал оның құлдырауы социалистік блоктағы ең қанды болды.

Чаушеску қырғи-қабақ соғыстан кейінгі халықаралық саясаттағы ірі тұлғалардың бірі бола алды. Оған өзінің ерекше тапқырлығы, сонымен қатар Қытай, Батыс және КСРО арасындағы маневр жасау қабілеті көмектесті. Чаушеску көптеген Шығыс Еуропа коммунистері үшін астыртын революция жолымен жүрді және Румыния Коммунистік партиясында маңызды лауазымдарға ие болды.

Екінші дүниежүзілік соғыста Гитлердің одақтасы болған генерал Антонеску режимі құлатылғаннан кейін және Кеңес өкіметтіне жақын коммунистік режим орнағаннан сол кездегі Румынияның басшысы Георгиу Дежден кейін Чаушеску оның ең жақын одақтасы болды. Георгиу Деж қайтыс болғаннан кейін Чаушеску Румыния Коммунистік партиясын басқарады. Чаушеску саяси интриганың шебері болды, олардың көмегімен ол көптеген оппоненттерін биліктен алып тастады және социалистік Румыниядағы барлық маңызды мемлекеттік лауазымдарды біртіндеп өз қолына алды.

Румынияда биліктің ресми түрде бөлінуіне қарамастан, Чаушеску 1970-ші жылдардың ортасында ел конституциясына түзетулер енгізе алады, бұл оған билікті Мемлекеттік Кеңестен парламент сайлаған президентке қайта беруге мүмкіндік берді. Румынияда

президенттің мерзіміне шектеулер болғанына қарамастан, Чаушеску бұл қызметке альтернативасыз сайлана алды, елдің іс жүзіндегі өмірлік президенті бола алды. Чаушеску айналасында жеке тұлғаға табынушылық қалыптасқан. Оның билік еткен кезеңі ресми түрде Чаушескудің «Алтын дәуірі» деп аталды, ал диктатордың өзі «Карпаты данышпаны» деп аталды.

Румыния Варшава пактінің мүшесі болды, бірақ Чаушеску 1968 жылы Прага көктемін басу үшін өз әскерін жіберуден бас тартты. Чаушескудің бұл әрекеті Америка Құрама Штаттарының назарынан тыс қалмады, ол 1969 жылы АҚШ президенті Ричард Никсон Румынияға алғашқы сапарында келгенде, Америка Құрама Штаттары Чаушескумен қарым-қатынасты жақсартуға мүдделі екенін анық көрсетті.

Америка Құрама Штаттары Румынияға ең қолайлы сауда режимін берді, елдің мұнай өндірісі үшін өндірістік жабдықтарын сатты, тіпті ғылыми мақсаттар үшін бірлескен ядролық реактор құрды. 1970 жылдардың ортасынан 1980 жылдардың басына дейін Румыния едәуір жақсы өмір сүрді. Израиль КСРО-мен, Иранмен және Африка режимдерімен қақтығыстарға қарамастан, Чаушеску Израильмен қарым-қатынасты сақтады. Румыния бүкіл әлемде құпияны ұрлап, өзінің дипломатиясы мен барлау мүмкіндіктерін белсенді пайдаланды.

Сонымен бірге, ел сапалы тұтынушылық тауарларды белсенді сатты: румыниялық былғары аяқ киім Батыс Еуропада да сұранысқа ие болды, ал әлеуетті сатып алушылар кеңестік дүкендерде румын жиһаздары үшін күресті. Алайда, өмірдің жақсаруы Чаушескудің жеке басына табынушылықтың нығаюы мен өркендеуіне ғана ықпал етті (ол, бір кездері Сталин сияқты, кез-келген теледидарлық бағдарламада мақталды және оның ұзақ және маңызды емес сөздерін партия жиналыстарында есте сақтауға тура келді). Румынияның алаңдары мен көшелерінде, қалалар мен ауылдарда румын халқы Чаушеску дәуіріне лайықты болуы керек деген ұрандар өте көп кездесті.

АҚШ-ға қатысты Чаушескудің мұндай саясаты кеңестік брежневтік басшылығын қатты ашуландырды, брежневтік Кеңес Одағына қарсы болған Румыния - Чаушеску мен Қытай арасындағы жақындау да ұнамады. Оған қоса, Румыния Қытайға КСРО-дан жеткізген Калашников автоматтарын сатумен айналысқан еді.

Алайда, горбачевтік қайта құруының басталуымен және Шығыс Еуропа елдерінде реформалардың жариялануымен, Батыс пен негізінен АҚШ-да румын диктаторы мен билеушісі Чаушескуге қажеттілік азая бастады. Румынияның өзінде Чаушеску режиміне наразылық 1980-ші жылдардың басынан бастап экономикалық деңгейдің күрт төмендеуіне байланысты өсе бастады. 1981 жылы Румынияның сыртқы қарызы 10,2 млрд. АҚШ долларын құрады. ХВҚ-дан алынған қарыздарды тез төлеу үшін Чаушеску электр қуатын қатаң түрде үнемдей бастайды.

Румынияның бәсекеге қабілетті және халықаралық сұранысқа ие барлық тауарлары экспортқа жөнелтілді. Елдің өзінде дүкендер бос болды, ал адамдар азық-түлік пен дүкендерде ұзын-сонар кезекте тұрды. Осылайша, Чаушескудің үлкен қарыздарды тез арада төлеуге ұмтылуы абсурд экономикаға, Румыния халқының кедейленуіне және Секуритате құпия полициясының күшеюне әкелді.

1980 жж. аяғында - 1990 жж. басында Шығыс Еуропада «барқыт төңкерістер» деп аталатын кезең өтті, сол кезде бұрынғы социалистік көшбасшылар билікті оппозицияның қолына берді. Румыниядағы оқиғалар басқа жолмен жүрді. Чаушеску режимін құлату қанға айналды және елдің бұрынғы басшысының өлімімен аяқталды. 1989 жылдың желтоқсанында болған оқиғадан кейін, оқиғалардың келесі түсіндірмесі жалпы қабылданған болып саналды:

«ашулы жұмысшыларды атуға бұйрық берген қанды диктатордың өліміне әкелді». Чаушеску Батыс үшін де, горбачевтік КСРО үшін де, румындық оппозиция үшін де керек емеске айналды. Кеңес баспасөзінде оны «сталинист» деп атады, ал Батыста «Румыниядан шыққан жақсы жігіт» туралы алдыңғы мақалаларды ұмытып, «румын диктаторының ауыр қылмыстары» туралы сын мақалалар көптеп шыға бастады.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты.