ДОМАЛАҚ АНА: ДЕРЕК ПЕН ДАҚПЫРТ

«...Слова домуллах в Средней Азии употребляется также при обращении к человеку образованному как особая форма выражения уважения и почтения...» Бұл түсініктеме ХІХ ғасырда жазылған  Ибадулла мен Мұхаммед Шариптың «Тауарих-и Амир Хайдар» кітабынан алынды. Біреуді сынағанда оның кемшілігін айтып, «ұзынтұра, тапал, төртпақ, сопақ, домалақ» деп кемсітеді. Бұл қасиетті Нұрила анамызға жарасатын ат емес. Сондықтан бұндай атты баяғы ілгеріректе өткен мезгілдерде бір қиямпұрыстың көре алмай жолдан қосқан, бұрынғы «домуллаһ» атын әдейі өзгертіп айтып, елге жайғаны даусыз. Ол аз болғандай кейінгі кезде «Домалақ ана» деген есім «парсының «Диһнат маме» деген сөзінің өзгерген қазақшаланғаны» деушілер шыға бастады. Тіпті «Нұрила ана» кесенесіне барған шетелдік саяхатшыларға да солай деп түсіндіріп те жүр... ...Сонау-у, өткен әлимсақтан бергі көне заманды өз көзімен көріп келген тірі пенде жоқ. Сонда да көзбен көргендей, ақпарат кеңістігінде небір қилы тарихи дүниелер өріп жүр. Солардың бірінен үзіп-үзіп үзінді келтірейін. Мақалаларда: «...Домалақ ана қазақ даласына VII ғасырда жеткен Араб халифатының әскери өкілдерінен бұрын бейбіт мақсатпен келген, ислам дінін уағыздаушыларының бірі болған араб дегдарының қызы...», «...Шайқы Мизамбекқызы Нүрила – қазақ халқының абыз аналарының бірі, 6-7 ғасырда өмір сүрген...» «... (Нұриланың)көреген қасиетін құрметтеген ұрпақтары сол заманның өзінде-ақ оның атын атамай, жаратылысынан бойы аласа болғандығына қарағанда «Домалақ ана», «Домалақ ене» атап кеткен. Нүрила – Мақтым Ағзам қожаның немересі. «...Домалақ ананың өмірі, адамгершілігі жайында кезінде Әбілқазы Баһадүрхан жазған. Оның «Инсаният-и диһнат маме» деген сол кітабы араб, парсы, түркі тілінде басылады. Иранның «Даролфонуи» кітапханасында 1653 жылғы басылымы әлі сақтаулы. Домалақ ананың қадір-қасиеті ертеден-ақ танылған...» «...Ел ішіндегі деректерге қарағанда Домалақ анаға «Диһнат мама» деген атауды Әнгрендік түп тегі түрікпен Қара хайдар деген кісі оның даналығына тәнті болып қойған екен. «Диһнат мама»-парсы сөзі. Қазақ тілінде «Әулие ана» деген мағына береді. «Диһнат мама» сөзі уақыт өте келе тілдің даму заңдылығына орай дыбыстық өзгерістерге ұшырап, «Домалақ анаға» айналған...» «...Бұл Қара Қайдар аталып кеткен қарақшылардың бастығы түркмен жігіті екен. Оның шын аты Айдар Нүркелеұлы еді. Кезінде Қызыл Қожаханның әскербасы болыпты. Ол өле-өлгенше Нүриланы «Диһнат мама» деп, Боралдайда болса Боралдайға, Ташкентке барса Ташкентке, Түркістанда жүрсе Түркістанға әдейі барып, сәлем беріп, Нүриланың батасын алып жүретін бопты. Жұмысы оңғарылып, ақ жолға түсіпті. Міне, содан былай карай Бәйдібек бидің кіші әйелі Нүрила «Домалақ анна» аталып кетіпті...», «...Ол қолжазба 1713 жылы Ташкентте Төле бидің жарлығымен басылып шыққан. Оны Төле бидің жиені Шина Қарабатырұлы көшіріп алып, Бабасейіт әулетіне таратқан. Одан бүкіл Дулат ұрпағына жайылып кеткен», – деп көрсетеді. Бұл сөздерде көрсетілген обьектілер де, уақиғалар да біріне бірі қарама қайшы болып тұр. Себебі, бұл ҮІІ ғасырда «қожа» қайда, «араб» қайда, «дегдар» қайда? Ташкент қайда Шаш қайда?, Түркістан қайда, Яссы қайда?, Боралдай қайда? Осы, ҮІІ ғасырда Араб халифатының әскери өкілдерінен бұрын бұл маңайға ислам дінін уағыздаушылар келген емес. Исламды бейбіт жолмен уағыздаушылар Х-ХІ-ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы аласапырандардан кейін келе бастаған. Жалпы, «дегдар» дегендері кімдер, арабтардың бәрі қожаға жата ма, қожалардың бәрі арабтан шыққан ба? Әуелі осыларды анықтау үшін тарихи құжаттарды ақтарып көрейік. Тарихта Ислам ҮІІ ғасырдың жиырмасыншы жылдарында Сауд Арабиясының териториясында пайда болып, олар сол дінді әлемге тарату үшін ең әуелі өздеріне көрші елдер болып табылатын Сирия мен Месопотамияға (қазіргі Ирак жеріндегі көне мемлекет, қазақшасы Өзен аралығы, яғни Ефрат пен Тигр арасындағы) 634 жылы басып кіреді. 671жылдан келесі ҮІІІ ғасырдың басына дейін Мервті, Гератты, Константинопольді, Пайкентті, Хорасан мен Мауереннахрды, Византияның бір бөлігін, Хазарстанды (Дербентті) түгелдей, Соғдиананың астанасы – Кешті (Шаһрисәбіз), Сурһан-Дариядағы Наһшаб шаһарын (Термиз) басып алады. Дәл осы шаһарда араб әскерлерінің бас қолбасшысы Абдаллах ибн Хазим шейіт болады да оның орнына Кутейба ибн Мүсілім отырады. Ол 714 жылы Шаш шаһарына (қазіргі Ташкент) шабуылға шығып, оны бағындырады да, сол жылы халиф Халид ибн Уалидтің қайтыс болған хабарын естіп, халифатқа қайтады. Бірақ оны жолай өз әскербасыларының бірі өлтіреді де арабтардың исламды тарату жорығы уақытша тоқтайды. Дәл сол уақытта түркі жұрты: Түрік қағанаты, Қырғыз қағанаты, Хазар қағанаты, Түркеш қағанаты және ол қағанаттарға бағынбай көшпелі өмір сүретін қыпшақтар, бұлғарлар, қарлықтар, түркіттер, қангарлар (қаңлылар), ғұздар, басмылдар, ұйғырлар, қидандар және Тибет болып өмір сүрді. Олардан басқа әртүрлі тайпалар тұратын Хорезм мемлекеті болды. Түркілердің көршілері – түркі емес мемлекеттер –  Қытай, Угорь, Хуттал, Халифатқа кіретін Соғдиана, Парсы аймағы (Хорасан, Мазандаран т.б). Кутейба ибн Мүсілім о дүниелік болғаннан кейін, ғазауат соғысы Шаш шаһарының (жоғарыда мақалада айтылған Ташкент сөзі бұл кезде тарихта жоқ) төңірегінде тоқтап, одан әрі шығысқа өрбімей, ислам Мауреннахр, Соғдиана, Хорезмде, Балх пен бірге бүкіл Тохаристанда өмір сүру үшін зорастр, отқа табыну, пұтқа табыну (идолопоклонство), будда, брахман, шаман, христиан, манихей, иудей діндерімен күреспен арпалысып жатты. Дегенмен исламның ықпалы осы аймақтарда өте зор болды. Жойылып кетпеді. Ал Шаш маңайында өрбімеді. Себебі Түргеш қағанатының қағаны Сұлу (715-738)  өзінің жер қайысқан әскерімен 723 жылы Ферғана қарлықтарымен тізе қосып Шаш шаһарын арабтардан тартып алған еді. Олардың артынша-ақ Таң династиясы құлап, «Бәйтін», «Ди Ван» провинциялары жойылып, Қошқар-Тұрфан аймағында (Шығыс Түркістан) ұйғырлар тәуелсіздік алады. Міне осыдан соң ҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан Орта Азияны исламдандырудың екінші кезеңі басталған еді. Осы кезеңде Хорасан, Мауреннахр, Соғдиана мен Парсыда хадисты толық білетіндер мен оны уағыздайтындар, хадисты кітапқа түсірген ислам қайраткерлері тарих сахнасына шыға бастады. Олар: Әбу Ханифа (699-767), Әбу Мүсілім (-755), Мұхаммед әл-Бұхари (810-870), ат-Тирмизи (-ІХғ.аяғы), Баязид Бестами (-874). Бұлармен қатар исламның елге тарауына және толық орнығуына осы елдерді басқарып отырған жергілікті басшылардың, атап айтқанда Таһиридтердің (821-873), Сафаридтердің (873-903) одан соң Саманидтердің (875-999) династияларының зор ықпалы болды. Орта Азияны исламдандырудың үшінші кезеңі ІХ ғасырдың басында басталады. Үшінші кезең Орта Азиядағы түркі жұртынан бастау алады. Бұл кездері Шаш пен Ферғана аймақтарындағы кейбір шаһарлар болмаса, түркі жұрты әлі исламның не екенін толық білмейтін еді. Осы кемшілікті толықтыру үшін халиф Әл-Мамун өзінің Хорезмдегі өкілі Фадл ибн Сахылды 812-817 (Бұл қолбасшының «Зу-р-рийасатайн», яғни екі тудың иегері деген атағы бар еді.) жылдар аралығында Фараб (кейінгі Отырар) аймағына жорыққа жібереді. Осы аймақта түркі нәсілінің үлкен бір тобы Тоғыз Оғыз халқы жайлайтын. Олар ҮІІІ ғасырдың аяғында Хорезмге қарасты бұл жерлерді аласапыран соғыспен тартып алған еді. Арабтар бұл жерге келгесін Оғыздардан Фараб аймағын тартып алумен ғана шектеледі. Жорықты одан әрі жалғастыра алмай осы маңға исламды түпкілікті орнатып, медреселер салғызып, қаланы гүлдендіреді. Болашақта аты әлемге әйгілі данышпан Әл-Фарабидың ғылымға келуіне, Фараб аймағындағы Отырарда келешекте атақты кітапхананың болуына осы жорық себеп еді. Х ғасырдың басында Халифаттың яғни исламның солтүстік шекарасы түркілер мен иран тайпаларының шекарасы болып есептелді. Яғни әлгі мақаладағыдай ҮІІ ғасырда қожалар жүргендей емес, керек десеңіз Х ғасырда түркі тайпалары әлі де өздерін мұсылманбыз деп есептемеген. Расында бұл ғасырда түркінің Сырдария жағалауындағы Оғыз жерінде орналасқан кейбір колониялы (отарланған десе де болады) Жаңакент, Фараб, Хувара шаһарлары болмаса, жаппай көшпелі халқы исламды әлі толық қабылдамаған еді. Тарихи құжаттарда: «..Еще арабские географы Х век описывают турок как народ, совершенно чуждый исламу и находящийся во вражде с мусульманами, хотя в это время положенин уже начало изменяться» деп, сол кездегі түркі әлемінің исламға көзқарасын айтады. Бірақ бұл жағдайға қарамастан ислам діні солтүстікке қарай жайлап жайыла бастайды. Батыс Қарлық Қағанатын Оғулшақ басқарып тұрған кезде қағанат пен халифат арасында қатты соғыс болды. Ол кезде халифаттың Орта Азиядағы әмірі саманид Исмаил ибн Ахмет еді. Ол 893 жылы Таразға жорық жасайды. Бұл соғыс екі ел арасында көп уақытқа созылып ақырында қараханидтердің саманидтерді жеңуімен аяқталады да Қарахан мемлекетінің шекарасы Әмудария өзеніне дейін кеңейіп, астанасы Самарқанд болады. Бірақ бұл жағдай Шам елінде отырған халифке ұнамай, Орта Азияға жаңадан араб әскерлерін жібереді. Х ғасырдың орта тұсында Орта Азияға Әбді-ар-рахым бастаған араб әскерлері кіреді. Бұл туралы Қожа Ахмет Ясауидің әкесі Ибраһимнің Садыр деген баласынан тарайтын шөбересі маулана Сайфуддин Орын Қойлақидің «Насабнаме»-сынан үзінділер алып, оны да үзіп-үзіп оқып көрейік: «...Әли Мұртазаның (Әзіреті Әлі, төртінші халиф, Мұхаммед пайғамбар  салаллаһу-ғалейкі-саламның туған қызы Фатиманың және өкіл қызы Һанафияның күйеуі) перзенті Имам Мұхаммед Һанафияның (Ханафиядан туған ұл) екі ұлы бар еді. Олар Әбді әл-Маннан уа Әбді әл-Фаттах...», «...Әбді әл-Фаттахтың ұлы Әбді әл-Жаббар, оның ұлы Әбді әл-Қаһһар. Әбді әл-Қаһһардың екі ұлының бірінің аты – Әбді ар-Рахман, екіншісінің аты Әбді ар-Рахим еді. Әбді ар-Рахманның һәм екі ұлы болатын. Бірі – Ысқақ баб, екіншісі – Әбді әл-Жәлел. Әбді әл-Жәлелдің атасы (әкесі) Шам патшасы, ал атасының қарындасы (інісі) Шамат патшасы еді. Әбді ар-Рахман опатынан соң атасының орнына Ысқақ баб патша болды. Ал інісі Әбді әл-Жәлелді Йаман мүлкінің патшасы етіп қойды. Әбді ар-Рахим мұнан соң Ысқақ баб пен Әбді әл-Жәлелді бәтуаға шақырды. Ол айтты: «Йә, қарындастарым, менің сіздерге бір айтпақшы сөзім бар еді, соны айтайын», қарындастары: «Айтқын» деді. Сонда Әбді ар-Рахим: «Әбу Бәкір Сыздық халифаты дәуірінде Һалид ибн Уалид ұлы Әбді ар-Рахман он екі мың сахабалар бастаған шерікпен Өзгент пен Ферғана елдеріне барды. Мұғ уа тәрсалармен соғыс ашты. Сахабалар жәмиғаты намаз үстінде шаһид болды. Әли Мұртаза р.ғ. халифалық құрғанда Құсам ибн Ғаббас р.ғ. пен Мұхаммед ибн Әбді әл-Жәлел отыз мың табиғиндарды бастап Өзгент, Ферғана, Исфиджаб елдеріне барып соғыс ашты. Олар да шаһид болды. Құсам ибн Ғаббас жарандарымен бірге Самарқанда шәһид болды». Ысқақ баб айтты: «Йә атамның інісі Әді ар-Рахим!, Алла тағала онсегізмың ғаламды жаратты. Бізге патшалықты бұйырды. Ендеше біз Алла разылығы үшін уа Мұһаммед Расулаллаһ хоштығы үшін Ферғананың мұг уа тәрсәларымен тағы да соғыс ашсақ болмай ма?», «... – Қаруы түгел қырық мың шерігім бар,  – деді. Мұнан кейін үшеуі ниет қылды. Шерікті бастап Шамнан Исфаһанға келді, Исфаһанан Тебризге, Тебризден Мазандаранға, Мазандараннан Серахске, Серахстен Балқыға, Балқыдан Қорасанға, Қорасаннан Термезге, Термезден Бұқарға, Бұқардан Самарқанга, Самарқаннан Өзгент, Ферғана елдеріне исламды тарата барды. Өзгент, Ферғана елдерінде екі мүғ (отқа табынушы) патша бар еді. Бірінің аты Ухшуб, екіншісі Қаруан. Оларға барып соғыс ашты. Үш күн, үш түн соғысып оларды өлтірді. Қырық мың мұғ өлді, сегіз мың мұсылман шәһид болды. Мұнан соң Шаш, Мұғалаш (алаш көктүріктері), Исфиджап елдеріне ислам тарата барды...», «...Ысқақ осы Сарйамға келді. Сарйамда бір патша бар еді. Аты Көркөз, лақап аты Нахибдар еді. Сарйам елі бір жүз алпыс мың үйлік тәрса (христиан) еді. Ысқақбаб ғ.р. Нахибдарды иманға шақырды. Бірақ Нахибдар: – Жетпіс атамнан бері тәрсәмын, менің дінім һақдүр. Сенімен соғысамын, – деп жауап қайтарды. Соғыс үш күн, үш түнге созылды. Он мың тәрсә өлді, бес мың мұсылман шәһид болды. Шәһид болғандардың ұлығы туббиғ табиғин еді. Ысқақ баб ұлығының аты Әбді әл-Ғазиз еді. Оның жетпіс жерінен оқ тиіп, Сарйам елінде шәһид болды. Уа тағы бір туббағ ат-табиғиннің тәні Сарйамға қойылды. Оның аты Қийалық Ата еді. Бүл ғазиз Сарйамда 45 жыл ілім, хикмат таратты. Нахибдар қашып Сұлханға (ғалымдардың болжауы бойынша қазіргі Саудакент Ә.К.) барды, Ысқақ баб оның соңынан қуып жетті. Үш күн, үш түн шайқаста 30 мың тәрсә өлді, жеті мың мұсылман шәһид болды. Ысқақ Сұлханда Нахибдарды өлтірді, мұсылманшылық кеңінен тарады...» «...Әбді әл-Жәлел Баршынкент, Жанкент, Жалтырсаққа келді...», «...Соғыс күні-түні жүріп, сансыз тәрсә өлді, уа мұсылмандар шәһид болды. 30 мың шерік қалды. Әбді әл-Жәлел Өтеміш елінде шәһид болды...», «...бұл хабарды естіген Ысқақ баб отыз мың ерді бастап Жентке аттанды. Қылыш ханмен соғысты. Он екі мың тәрса өлді. Төрт мың мұсылман шәһид болды. Қылыш ханның ұлы Өтемішті тұтқынға алып, Қарғалыққа келтірді. Қорғанға байлап өлтірді. Мұнан кейін Ысқақ баб Шашқа барды. Шаштан Қағбаға барды. Қағбадан келіп Сарйамда Жәми мешітін тұрғызды...» Міне, ислам діні Исфиджап елдеріне, яғни қазіргі Қазақстанның оңтүстігіне Х-ХІ ғсырларда келген екен. Кімдерді «қожа» атау керек екені туралы Сәйід Жүсіп-Назар Сауранидың «Сәйід қожа әулетінің шежіресі» атты кітабында 1910 жылы Қазан баспасында қайта басылған «Тауарих-Хамса»ның 39-бетінен мынадай үзінді келтірілген: «...Ғұламалардың айтуы бойынша Һазірет Әлі ұрпағы былай жіктеледі: Шәріп Һасани, Саид Һұсайыни, Қожа Һанафия, яғни Фатимадан туған Һасан тұқымы – «шәріп», Һұсайын тұқымы – «сәид», ал басқа әйелі Һанафиядан туған Мұхаммедһанафия тұқымы – «қожа» аталады. «Сәид» пен «қожа» тұқымының некелесуінен туғандар «миян» (ара) деп, кейде «мәдери саид» деп те аталады» Және Саурани сол кітабында: «...Қожа – парсы тілінде (хважда) қожайын мағынасын білдіреді. Ислам кеңінен тараған елдерде діни мансапты иеленген тақуа шенеуніктерге берілген атақ. Мәселен Түркияда әліге дейін діни ілім үйрететін ұстаздарды (мұғаллимдерді) «қожа» деп атайды. Екіншіден Орта Азияда өзін мәшһүр төрт халифаның ұрпағы санайтын, осында жерсініп сіңіскендер (бірақ олар Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.ғ.с) қыздары Фатима мен Зейнептің ұрпақтары емес) қожамыз дейді. Үшінші – сопылық тариқатының мүшелері. Төртіншіден исмаилиттер бірлестігінің мүшелері өздерін «қожа» атайды...» дейді Осында айтылған сопылық тариқат мүшелерінен бастау алған «қожалар» Қазақ Тұранында (ОҚО, Жамбыл, Қызылорда облыстары) ХІІ ғасырдың орта шенінен бастау алған. Оның басты себебі осы өлкеде Ахмет Яссауидің сопылық ілімінің кең таралуы еді. Бұған дейін бұл ілім араб пен парсы аймағында бастау алып сол аймаққа тән болса ХІІ ғасырдан бастап қазіргі Қазақ Тұранының территорясына ене бестаған. Қожаның бұл түрлері (қара қожалар) түркі халықтары (өзбек, қазақ, түрікмен, татар т.б.) арасында өте көп. Мысалы Адай-қожа, Түрікпен-қожа, Керейіт-қожа, Базар-қожа, Шадақ-қожа, Жуйбар-қожа және т.б. Сосын тағы бір айта кетерлігі «Сәйітке» жатпайтын қожалардың көбісі шежіресін Ысқақ бабқа апарып тірейді. Бірақ оларда жаңсақтық та болып жатады. Себебі біздерде «қожа» тек ғана арап болуы керек деген қатып қалған ұғым қалған. (Керейіт-қожалардың арасындағы айтыстар ғаламторда жүр) Сопылықтың (суфизм) негізгі кезеңдері бар. Олар «дегдар»лық (зухд), яғни Абу Зар Ғифари сияқты сахабалардан бастап Хасан әл-Басриге дейінгі (-728ж), тасауф (суфи), яғни әл-Басриден Имам Ғазалиге (1055-1111) және осылардан кейінгі тариқат кезеңі деп шартты түрде бөлінеді. Кезеңдер сопылықтың тарих ішінде дамып, өзгерістерге ұшырауының ерекшелігіне қарай жіктелген. Имам әл-Кушайри былай депті: «Алла елшісі (с.а.у.) бақилық болғаннан кейін мұсылмандар «сахабалар» деген аттан өзге айдармен танылған жоқ еді. Өйткені, «сахаба» дегеннен артық дәреже де жоқ болатын. Кейіннен адамдар, мәртебелері де өзгере бастады. Сөйтіп, аса діндарларға «әз-зүһһад» (дүниені жүрегімен тәрк етуші), «әл-Ъүббад» (құлшылығы мол адамдар) делінетін болды. Одан кейін бидғаттар бой көтере бастады. Әр топ өздерін «зүһһад», «ъүббад» дейтінді шығарды.  Сол кезде Аллаға шынайы беріліп, ғафылдықтың барлық жолдарынан өздерін сақтай білетін әһлү сүннетті ұстанатындардың озықтары «тасаууф» есімімен ерекшеленді. Һижри бірінші жүз жылдықтың соңында аталмыш ұлыларға «сопы» деген ныспы кең қолданыла бастады». Сонымен «дегдар» деген атты алушылар біздің өлкеде болмаған. Ал қожалардың түп аталары төрт халиф бола тұрса да біздің өлкеге келіп таралатындарының түп аталары Әбдірахым баб, Ысқақ баб және Әбдіжәлел баб. Бұл бабтар бұл жерге келген кезде (Х-ғасыр) біздің өлкеге «сәйід»тер әлі келе қоймаған. Оның үстіне бұл бабтар ұрпақтары ол кісілер дәуірлеген кезінде «қожа» атала қойған жоқ. «Қожа» аталу софылық тарихаттың және Ахмет Яссауи ілімі дәріптеліп, қоғамға пайдасын тигізіп жатқан шақта, яғни Өзбек хан (1280-1341) мен Әмір Темір (1336-1405) заманынан (ХІҮ ғасыр) бастау алады десек қателеспейміз. Оған дейін дінбасылар да, патшалар кеңесшілері де тек ғана «сәйіттер» болғаны тарихтан белгілі. Бірақ кең жайылып бара жатқан ислам дүниесіне «сәйідтер» аздық қылғаннан соң Төрт халифтен тараған барлық ұрпақтар мен «Тарихат» мүшелеріне «қожа» атағы беріле бастаған. Олардың да саны аздық қылған шақта «қожа» атағы қарадан шыққан өте білімді, қара суды теріс ағызатын ілімі бар зиялылар мен ұстаздарға және исмаилиттер бірлестігінің мүшелеріне берілген. Тағы бір айта кетерлігі Әбдірахым, Ысқақ баб және Әбдіжәлел бабтармен бірге келген онмыңдаған, тіпті жүз мыңдаған араб әскерлері жергілікті халықпен араласып, сіңісіп кетті. Олардың Самарқан мен Бұхара аймағындағы аздаған топтарынан басқалары жергілікті халықтың ұлтының немесе руының атымен аталып кетті. «Қожа» емес арабтардың көбісі қазақ халқының арасына сіңісіп, тек ғана қазақтың тіліне емес, сонымен қатар ортазиялық түркі жұртының тілі мен болмысына өзгерістер әкелді. Біздің түркі халықтарының ішінде қазақ тілінің фонетикалық құрылымы, әсіресе «ғ» дыбысты сөздерді артикуляциялау, дыбыстың айтылымы (акустикасы) арап тіліне көбірек келеді. Қазақ лексикасының, әсіресе әдеби-көркем тілінің отыз пайыздайы арап тілінен, он пайыздайы парсы тілінен енген. Бұл әрине тек ғана ислам діни кітаптарынан кірген дегенімізбен оны кіргізуші бір-екі білімдар қожа не араб емес. Оның негізі дінмен бірге қосарлана кірген араптың көркем әдебиетімен қатар бабтармен келіп қазаққа сіңісіп кеткен олардың сахабалары мен шеріктері болуы да мүмкін. Енді мақалада айтылған «тегі түрікпен Қара Қайдар», «Дихнат мама», «Инсаняти Дихнат маме» атты кітап» туралы айтатын болсақ, ҮІІ ғасырда «түрікмен» деген ұлт болмаған. Олар түркі текті Оғыз тайпасының құрамындағы салор, йомут, сарық, теке, чоудыр және т.б. рулар болған. Оның үстіне Қайдардың келген Ангрен қаласы ХХ ғасырдың елуінші жылдары Кеңес өкіметі дүрілдеп тұрғанда кенші-көміршілер (шахтер) үшін салынған жаңа қала. Ал түрікмендер туралы тарихты білгіміз келсе онда дәл сол мақалада көрсетілген Әбілғазы Баһадүрдің жазып кеткен «Түрікмен шежіресін» үзіп-үзіп, қысқа-қысқа үзінділер жасап, оқып көрейік: «...Оғыз елінің күншығысы – Ысығ көл және Алмалық, құбыласы – Сайрам, Қазығұрт тауы, Қаражық тауы (Қаратау), темірқазығы – Ұлықтау, Кішіктау – мыс кені еді, күнбатысы Сыр суының аяғы, Йаңакент, Қарақұм...», «...Барша елдерден түрікменге жақынырақ отырған Қытай, Қанқылы (Қаңлы), Найман еді, ол елдер түрікменнің қалғанын шапты...», «...Мәуенахрға түскен түрікмендерді тәжіктер түріктер деп еді. Бес-алты ұрпақ өткен соң жердің, судың әсерімен шекелері қысық, көздері үлкен, жүздері кіші, мұрындары үлкен бола бастады. Түрікмен жұртына келіп отырған елдерден тұтқын, саудагер Мәуенахрға келе бастады. Оларды көріп тәжіктер түріктер деді, бұрынғы түріктерге түрікменд деп ат қойды, оның мағынасы – түрікке ұқсас деген. Қара халық түрікменд деп айта айта білмеді, сонан соң түрікмен деді...» Бұл ІХ-Х ғасырлар шамасы. Ал ХІ ғасырда түрікмендердің бір бөлігі Қаңлылармен және Селжуктармен (Оғыздың бір бөлігі) бірігіп, Парсыны, оңтүстік Кавказды, Кіші Азияны жаулап алып, сонда қалып кетіп, қазіргі Түркие мемлекетін құрды. Жоғарыда айтылғандардан белгілі болып тұрғандай ҮІІ ғасырда Бәйдібек бабаның елінде түрікпен Қара Қайдар қайдан жүр? Оның үстіне Қайдар, Хайдар араби есім ғой. Парсы тілінде «Дихнат» деген сөз жоқ. Осы жақында Шымкент қаласындағы Пушкин атындағы облыстық кітапханаға оқырмандармен кездесуге келген, Иран Ислам Республикасының Қазақстандағы Елшілігінің мәдениет орталығының жетекшісі  және Елші кеңесшісі Масуд шейх Зейнуддийн мырзадан «Инсанят-и диһнат маме» деген сөзді қазақшаға немесе орысшаға тілмаш арқылы аударып беруін өтінген едім, маған берген жауабында ол: «Мен бұдан Инсаняти деген сөзді түсініп тұрмын, ол сіздердің түркі тілінде де бар «адамзат» сөзі ғой, ал мына «диһнат» сөзіне түсінбедім, бәлкім адамның аты болар. Мына «мама» сөзі де түркі сөзі» деп күлді де, «сосын біздер түркілер мен орыстар сияқты кейде анамызды осылай атаймыз» деп басын изеді. Енді «Инсанят-и Диһнат маме» кітабы туралы айтар болсақ, Тараздық ғалым, жазушы-журналист Бақытяр Әбілдаұлының «Бәйдібек баба қашан өмір сүрген?» деген мақаласынан үзінді келтірсек көп нәрсе түсінікті болады. Ерінбей бұны да оқып көрелік: «... Домалақ ана атты кітап жазып (А,1991 ж.) жариялаған шым­кент­тік журналист, қазір марқұм Да­нияр­бек Дүйсенбаевтың өзімен бірге осы кітапқа негіз болды деп көрсе­тіл­ген Әбілғазы Баһадур ханның «Ин­саният-и Деһнат маме» шығармасын іздеп Оңтүстік Қазақстан облысының бірнеше ауданын 1996 жылы, ал Та­раздың 2000 жылдығы алдында сол кез­дегі Жамбыл облысының әкімі Се­рік Үмбетовтің демеушілігімен Тараз тарихына қатысты деректер іздеп Иран­ға барғанда «Дарулфонун» медре­сесінен және ұлттық кітапханаларынан «Инсаният-и Деһнат мамені» іздеп таба алмадық. Даниярбек Дүйсенбаев өз кітабында біз іздеген кітап «Дарул­фонун» кітапханасында сақтаулы тұр деп жазған еді. Амал не, біз барғанда бұл кітапхана күрделі жөндеуге байла­нысты кітаптарын Теһрандағы басқа ұлттық кітапханаларға бөліп беріп жі­берген екен... Бәйдібек баба, Домалақ ана туралы Әбілғазының «Инсаният-и Деһнат ма­месі» әуелі 1653 жылы парсы тілінде, ал 1792 жылы сиқым-дулат Барлыбай Байсалұлының толықтыруымен Бұхара қаласында «Тауарих-и Диһнат маме» деген атпен бастырылды деген Да­ниярбек Дүйсенбаевтың жазғанын қа­перге алып, 2005 жылы желтоқсанда Өзбекстанның Шығыстану институты­нан, Бұхара университетінен, басқа да жерлерден бір апта бойы іздедік. Сол сапарда кәсіпкер Ақәділ Еркебаев бас­тап Ташкентте 1841 жылы Аққұс Са­тып­алдыұлы шығарған «Диһнат мама тарихы» сақтаулы тұр деген соң Таш­кент облысы, Қыбырай ауданы Оңқор­ған қыстағында тұратын Балғабаевтарға бардық, олардың бірі Асқар деген жігіт басқа туыстарынан іздестіретінін айт­қан соң таба қалған жағдайда жеңіл автокөлік және қазақ ретінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы ағайын-туыс­тарына таяу көшсе, үй-жай алуға көмек беруге Ақәділ Еркебаев мырза уәде бер­ді. Сондай-ақ Өзбекстан Шығыс­тану институтында 30 жылдан бері ең­бек ететіндіктен сақталған қорды жақ­сы білетін байырғы ғалымдарына, Бұ­хара университетінің Тураев Халим бас­қаратын тәжірибелі шығыстанушы­ларға жолықтық. Осы экспедицияны ұйымдастырған тараздық кәсіпкер Ақ­әділ Еркебаев біз іздеген деректі тап­қан ғалымға жеңіл автомобиль сый­лау­ға уәде етті...» Міне жоқты іздеп тапқанға сыйлық та бар. Бірақ бұл кітап табыла ма? Бес жүз томдық «Қазыналы Оңтүстік» кітаптар жиынтығынан да аты әйгілі «Инсанят-и диһнат маме»ні таба алмадық. Менің пайымдауымша «домалақ» сөзінің төркіні тіпті басқа жақта жатыр. Бұл сөз анамыздың дін қағидаларын берік ұстауында, діни сауатын айналасындағы халыққа шашуында, сол кезге тән медресе ашып, елдің балаларын оқытуында және ақиқат жолын бек ұстап, адамгершілік тұрғыдағы халық алдындағы беделінде. Ондай адамдарды діни сөзбен «домуллаһ» дейді. Осы сөзіміздің растығына дәлел ретінде, ақпарат кеңістіктерінен, кітаптардан, т.б. құжат көздерінен көптеген мысалдар мен үзінділер келтіруге болады. Соның бірлі-жарымы: «...Бір кез әкесінің аты «Бердімбет бабасының Түркістанның өзінен дамулла алдырып, кітапқа қаратып, Мұртаза қойылғанынан қуат алып...» (Ш.Мұртазаев) «...Известно, что понятие «домулло» (домуллах) служило в качестве почтительного обращения не только к учителю и преподавателю медресе, но и уважаемым знатным людям...» Міне, осы келтірілген үзінділерден «Домалақ» сөзінің «Домуллах» терминінен шыққанына мен сенімдімін. Домуллах сөзі домалақ сөзіне айналуы оңай. Оның үстіне қазір де, бұрындары да домуллахты дамыллах, домулла, дамылла, домла деп әр жерде әрқалай айтып жүр. Домуллахтың домулла болып айтылуы «Аллах» сөзінің «Алла» болып айтылуындай. Әбілдә, Абдулла, Әбділда есімдерінің түп атасы Абдуллах. Арабша «Аллахтың құлы». Араб сөздерінде әсіресе фонетикасында қазақшаға ұқсамайтын айтылу бар. Ол «Һ» әрібі сөз басында келсе онда ол әріп оқылмайды да, оның орнына орыстың «ь» (мягкий знак) оқылады. Сонда Ғосман, Ғали сөздері ьОсман, ьАли болып айтылады. Ал «Һ» әрібі сөздің соңында келсе, орыстың «твёрдый знагі» оқылады, яғни Абдуллаһ Абдуллаь болады. «Һ» дыбысын айтып жеткізу өте қиын. Ол қазақ әліпбиіндегі «Һ» емес, бірақ ұқсас. Оны айтарда бірден тоқтап жөтел қысқандай жағдайда болады. Өңештің қолқаға түйіскен жерімен айтылатын сияқты. Меніңше, оның айтылуын құлақпен тыңдамасаң сөзбен айтып жеткізуге сөз қоры жоқ. Ал енді қасиетті Нұрила анамыз қай кезеңде өмір сүрді? Бұл енді өте қиын сұрақ. Онсыз да тарихшылар, зерттеушілер, ғалымдар, жазушылар, халық қалаулылары, шежірешілер, журналистер, ауызы дуалы да дуалы емес те шал-шауқан, ақсақал-көксақалдар және не жазарын білмейтін еріккендер ақпарат пен әдебиет майданында найзаласуда. Бір топ оларды ислам заманында екінші топ исламға дейінгі дәуірде өмір сүрген дейді. Деректерге сүйенсе қай-қайсында да қайшылықтар бар. Оны жазушы Еркінбек Тұрысовтың мына: «...Міне, көріп отырмыз, бірі алыс ға­сыр­ларда өткен, екіншісі кешегі замандасымыз берген екі автордың екі кітабы (Қ.Тауасарұлы, «Түп-тұқияннан өзіме шейін», Д. Дүйсенбаев «Домалақ ана»). Екі кітаптағы Бәйдібек жылнамасының арақашықтығы жер мен көктей, аз, кемі жоқ 647 жыл. Кімдікі жөн? Қайсысын ұстанамыз?» деп айтқанынан-ақ байқауға болады. Ал менің бұл мақаланы жазған себебім ақпарат кеңістігінде қисынды-қисынсыз тұжырымдар, дүдамалдар, бал ашулар қаптап кетуде. Онысы орыс тілдерінде де, осында шеттен келетін саяхатшыларға берілетін ақпараттарда да жүр. Ондағы қисынсыз мақалаларды жойып, рухани жаңғыру жолымен, қазақ тарихын шын ниетпен, ақ көңілмен дұрыстап зерттеу керек дегенді айтқым келді...                                                                 

  Әбдінағым Көшеров

qazaquni.kz