Жағда БАБАЛЫҚҰЛЫ: Жылқы, жылқы, жылқылар…

Қазақ жылқысы жайлы жазылған еңбектерді іздестірген кезде бағыт-бағдар берген адамдардың көбі «Жағда Бабалықұлынан артық қазақ жылқысы жайлы ешкім білмейді. Сол кісінің еңбектерін жарияласаң ұтпасаң ұтылмайсың» — дегенді алға тартты. Сонымен Жағда ағамыздың еңбектеріне де қолым жетті. Ал өздеріңіздің назарларыңызға ұсынып отырған бұл сұқбат-мақала Қасымхан Бегмановтың Жағда Бабалықұлымен көзі тірісінде қазақ жылқысы жайлы өткізген сұқбаты. Сұхбат "Арғымақ.кз" танымдық порталынан алынған.

Жағда Бабалықұлы (1917-2009), қазақтың салт-дәстүрі, ырымдары туралы мол дерек жинақтаған ғалым-зерттеуші

-Жылқының қандай мінездері бар екенін таратып айтсақ… - Кісінейді, осқырады, оқыранады, шұрқырайды, арқырайды, үркеді, елеңдейді, ішін тартады, жөтеледі, түшкіреді, айғырлар шекіседі, тебіседі, тістеседі, жусайды, ұйықтайды, қашады, иіскейді, иіскеседі, шайнайды, таласады, есінейді, бірін-бірі іздеп кісінейді, кісінеп табысады, кісінеп танысады, «Жылқы кісінескенше, адам сөйлейкенше» деген сөз осыдан қалса керек. Жылқы өте жершіл болады. Өз мекенін іздеп қашады, өз үйірін іздеп қашады, оның айылын қатты тартсаң, тістеп не теуіп өшін алады, ұнатпай қалса, ыңғайы келгенде тебеді, жылқының аты шыққан тебегені болады, қытымыр мінезді жылқы, ақылды жылқы, ақылсыз жылқы, кең пейілді, ақ пейілді, арамза, арам ойлылары да болады. Адамды алдайтындары бар, ер мінезді батылдары бар, адамға, иесіне жанашырлық жасайтындары да болады. 1935 жылы Құсайын Бабалықұлы Үрімжі қаласынан бір қаракер атты сатып алып мініп, Шәуешек қаласына келген еді. Ат Құлжа аймағының Текес ауданынан айдалып, мың екі жүз шақырым жол жүріп, Үрімжі қаласына дейін арған. Үрімжіден 556 шақырым жүріп, Шәуешекке барған. 1937 жылы көктемде осы ат бізден қашқанда бұрын басып өткен жерлерін қайта баспай, Шәуешекке, Текеске қарай төте жолсызбен қашқан ғой, жарықтық. Текес, Шәуешек, Үрімжі үшеуі ошақтың үш бұты секілді, үш жерде орналасқан. Үрімжі мен Шәуешектің арасы – 556 шақырым, Шәуешек пен Текестің арасы – 1100 шақырым. Үрімжі мен Текестің арасы – 1200 шақырым. Сонда ол бұрын Текестен – Үрімжіге, Үрімжіден – Шәуешекке келіп отыр ғой. Бұл жолы ол тура келген жеріне қашқан. Ал осы ат жолды қалай біледі? Басып өткен жерлері – асқар тау, құм, елсіз дала, көл өзенді жерлер. Әлде жылқы аспан әлеміндегі жұлдыз, ай, күн, ауа райын есептей ме? Қалай ойласам да, осы аттың Текеске төтелеп қашуы мені қатты таңғалдырды. Табиғаттың тылсымы болар, қанша ойлансам да, бұл жұмбақты мен шеше алмадым.

- Түйекиік дейтін қандай жануар өзі? - Әлі есімде, әкем Бабалықтың айтуынша, түйекиіктің денесі біздің тайлақ түйедей ғана болады екен. Манас ойпатының солтүстік батысындағы Жайыр тауын мекендеген найман ішінде матай елінің атақты саяткері, аңкөс Абдрахман Тұрлыбайұлы әр жылы қыста аңшылар тобын құрып, Манас ойпатына келіп, салбурынға шығады екен. Қалың жиде, сексеуіл, тораңғыл мене жыңғыл, дүзген орманы арасында қарақұйрық, елік, қасқыр, бұғы, марал, түлкі, қарсақ, шибөрі секілді аңдар болады. Сондай салбурындардың бірінде «түйекиік», кейде керқұланы да көреді екен. Бір жолы керқұланы атып та алғаны бар көрінеді. Әбекеңнің айтуынша, түйекиік – екі өркешті, өңі құла сары, дене тұрқы біздің тайлақ түйедей. Өте жүйрік, адамды көрген заматында құйындай зыта жөнеледі дейді. Бұл – 1915-21 жылдар аралығында болған оқиға. Біздің қолдағы түйелердің түсі әркелкі болатын. Ақсары, ақбас, құласары, қарақоңыр шудалы. Бүкіл әлемді алып қарайтын болсақ, жабайы түйені, түйекиікті ұстап – бағып отырған жануарлар бағы жоқ. «Моңғолия жерінде түйекиік бар» деген де сыбыс естіліп қалады. 1989 жылы мен Үрімжідегі хайуанаттар бағында болдым. Әдейілеп барғам. Соғыс кезінде далада қалып, тағыланып қалған бір түйені қытайлар ұстап алып, түйекиік деп атап отыр. Қолда бағылып, жүк артылған, екі өркеші сынған, жапырық, қайшы өркешті алып қара бура екен онысы. Мен көргенде алдындағы шөпті аузын толтыра асап, тік тұрып, қылғытып жатыр екен. Жанына жақын барып едім, маған қарамады. Сескенген, жиіркенген, қауіптенген сыңай танытпады. Қытай ғалымдары Манас ойпатында түйекиік болғанын жақсы біледі. Бірақ, түйе тегінің қай уақытта жойылып біткенін білмейді. Олар мен айтқан деректерге көңіл аудармады. Мен мұны әр кез айтып жүрмін. Жылқы біткеннің арғы тегі керқұла мен тарпаң ғой. Тарпаңның соңғы тұяғы 1864 жылы оққа ұшқаны жайлы менде дерек бар. Біздің қазақ жылқы құмарларының сөзіне қарағанда, жұқа тұяқ, қазтабан, шамалы шоқтықсыздау, дене бітімі жұқалтаң, күйгелектеу, мінезі жеңілтек келетін тұқымның түрлері қазақ жылқысының ішінде некен-саяқ кездеседі. Жалпы, тарпаң тектілер аздау.

- Бүгінде қазақтың нағыз жауға шабар, көкпар тартар жылқылары азайып кетті. Олардың қазақ даласын, сайын сахарамызды қайта дүбірлетеріне сенесіз бе? - Жылқы деген ішсе – сусын, жесе – азық, мінсе – көлік. Қазақ жылқыларының төзімділігінде шек жоқ. Жаугершілік заманда бабаларымыз өздерімен бірге үйір-үйір жылқы айдап жүретін болған. Шөлдегенде қымызын ішіп, ашыққанда етіп жеп жүре берген. Әрі қашқанға да, қуғанға да, шапшаң қимылды жылқы оңтайлы. Шалт бұрылатын икемділігімен де шайқас үшін жаралғандай. Қазақ ат арқылы Үндістаннан Араб әлеміне дейін, Сахарадан Еуропаның Италия, Франция елдеріне дейін емін-еркін көшіп қонған. 1920 жылдары қазақтың кейбір шаңырағында 30-40 мыңға жуық жылқы малы болыпты. Ал бүкіл қазақ даласында жиырма миллионға тарта жылқы басы бар еді. Кейінірек Кеңес өкіметінің солақай саясатының кесірінен орыстар сол жылқылардың бәрін етке өткізіп, қырып салды. Қазақы жылқыны көбейту керек. Қазақы жылқыны сен асырамайсың, ол сені асырайды. Бір жарым метр қар жауғанның өзінде өз шөбін өзі табуға шамасы жетеді. Қазақтың көптеген қалталы ессіз байлары таза қанды жылқы асырап, қаражатын далаға шашып жатыр. Әкелген әлгі асыл тұқымдылары ұзаққа шабуға шыдамайды. Бұл турасында мен көп жаздым. Мінуге де жарамайды. Былайша айтқанда – мәңгүрт. Өйткені өз енесіне, өзінен туған байталға шаба береді. Қазақы жылқы өйтпейді, тегін сақтайды. Тек сақтайтын аң-құс санаулы. Дегенмен, тек сақтау – жаратылсытағы барлық тіршілік иелеріне тән нәрсе. Сондай-ақ аққу, кәмшат құндыздың теке сақтайтыны хақ. Америкада пума деген жолбарыс текті жыртқыш бар. ол да осы секілді өз тегіне адал. Қазақ «жылқы тектес» деп бекер айтпайды, үнемі жылқы етімен қоректенгеннен жылқы қасиетін бойына сіңірген. Қанымызға жылқы қасиеті әбден орныққан. Сондықтан біз де жеті атаға дейін қыз алысып, қыз беріспейміз. Мысалы, адам баласының қаны қазіргі ғылымның зерттеуі бойынша отыз-отыз бес мың текке бөлінеді. Қазақ халқының әйелдері «өй, тексіз неме, өңез неме» дейді ашуланғанда.

-Өңез деп тұрғаны не сонда? - Өңез шелектің ішіне жиналған кір. Шелек жуылмаса, іші кірге толып, күйе секілді болып кеткенде «өңез» деп атайды. Сонда «тегің өңіз» деп тұр ғой. Ал жаңағы ғылымның зерттеген тектерінің ішінде «өңез текті» деген бар. қазақитың қатындары қайдан білді мұны? Сондай-ақ, «ашытқы текті» деген бар. Кәдімгі ашытқы. Адам баласының бойындағы тектерді ешкім түбегейлі зерттеп, бас-аяғына шыға алған жоқ… Елімізде қасиетті қазақы жылқы тез өседі. Қазақ топырағында қазақы қой да жылдам көбейеді. Ақ қойдың біздің жерімізге бейімделуі қиын. Өзін-өзі баға алмайды. Көп күтімді талап етеді. Қазір техниканың күші жеткілікті. Осы арқылы қазақы жылқылардың өрісін кеңейтуге жол ашылмақ.

- Жылқы жануары жайында әңгіме мұнымен шектелмесі анық. бір жылдары «Маңмаңгер» дейтін журнал жарық көрген болатын. Қазір көзге түспейді бұл басылымға да атсалысқан шығарсыз? - Қазақ баспасөзінің тарихында жылқыға арнап арнайы журнал шыққаны мәлім емес. Кейбір елдің иті мен мысығына, шошқасы мен торғайына арналған журналдары бар. Ал дүниені дүбірімен дүр сілкіндірген қазақ жылқысына тән арнайы журнал шығара бастадық. Журналымыз бастан-аяқ қазақ тілінде жарық көрді. Екі-үш жылдан соң «Маңмаңгерге» Қайрат Сатыбалды мырзаның көңілі ауып, «Маңмаңгер» редакциясын Астанаға көшіруді ұсынды. Біз қарсы болмадық. Қайта мемлекеттен арқа сүйеу тапқанымызға шын ниетімізбен қуандық. «Маңмаңгер» редакциясы Астанаға көшті. Өкінішке қарай, бұрынғы бас редакторды ауыстырып жіберді. Журнал орысша-қазақша екі тілде шыға бастады. Қазақ жылқысының арғы-бергі тарихына тоқталуды мақсат тұтқан, қазақ жылқысына тән он мыңдаған түбір сөз бен жүз мыңдаған тіркес сөзді жариялауды армандаған «Маңмаңгердің» тілегі осылай орындалмай қалды. Орыс тілді авторлардың оған шамасы келген жоқ. Олардың әлі жетпейді де. Егер бұдан былай газет-журналдар қазақ жылқысы туралы егжей-тегжейлі айтып бере алса, айтқаны елге түсінікті болып, қазақ халқының игілігіне жарап, өкінішпен өткен үзік сырларды жалғасытырып жатса, нұр үстіне нұр болар еді. Бағыт бағдарымыз қасиетті қазақ жылқысына байланысты барлық сырды ашу болатын. Сонымен бірге қазақтың тілдік қорында жылқыға тән қанша атаулар мен сөз тіркестері барын шамалау еді. Бұл жұмыстың аса ауыр екендігінде сөз жоқ. Алайда, «алыс болса ауылыңа бармаймысың» дегендей, түбі бір шығаруға, айтуға тура келеді… «Інжудің құнын азабын шегіп іздеген біледі» дейді ғой. Біздің қолымыз жетпесе, келер ұрпақтың қолы жетеді деген сенімдеміз. Ниетіміз адал. Қазақ тілінің дертіне «бір тамшы» ем іздедік. Бұл бағытта көбінесе баспа бетін көруге жолы болмаған, сан-санақсыз түкпір мен елеусіз күл-қоқыс арасында шашылып, тозып, жоғалуға бет алған, әдеби айналымға кіре қоймайтын атаулар мен тіркестерді газет-журнал арқылы көрсетіп, жас ұрпаққа үйретуді қолға ала бастаған едік. Енді бүгін тек там-тұмдап жазғанымыз болмаса, көлемді дүниені жарыққа шығаруға мүмкіндік жоқ.

- Жылқы – есті жануар дедіңіз. Кейбір біз білмейтін ерекшеліктерін айтасыз ба? - Жылқының қасиетін айтып тауыса алмайсың. Ақылды жылқы өз жатырына шаппайды. Адамға сүйіспеншілкіпен қарайды. Адамды қорғайды. Жердің бедерін біледі. Адамды алдайды, өтірік жығылып қалады. Өзара бірін-бірі алдайды. Жарыста мақтанып, алға ұмтылады. Жақтырмаған қолдан, жерден, өңірден қашады. Қашудағы айласы тіпті көп. Құсайын ағамның қоңыр аты ағам қайтыс болғанда келіп, сүйекті иіскеп күрсінді. Бұл 1947 жылдың жиырма бірінші тамызы болатын. Адаммен достық қатынас орната біледі. 1943 жылы желтоқсан айында «Қызылтұз» даласындағы боранда Әубәкір Бабалықұлының (менің ағам) құла аты алты ай бұрын тоқтап өткен жерді тауып, бізді апаттан алам алып қалды. Ақылды хайуандардың бәрі жыртқыштан тараған. Жылқының да арғы тегі жыртқыш. Жылқы ашыққанда адамды жейді. Жұт болатын жылды жылқы жануары алдын ала сезеді. Жер қара, күн жылы кезінде қоңыр күзде көп жылқылар жер аударып, басқа жаққа қашып кетеді. Кейде кейбір биелер іш тастап, ішіндегі құлынынан құтылуға тырысады. Өз бойындағы күш-қуаттың құлынды аман алып қалуға шамасы жетпейтінін алдын ала сезеді. Парсылар атты «бөджан», «елжан» десе, үнділер «тахт-и-раван» дейді екен. Дағыстандықтар «жылқы адам болуға бір дүниесі сәл-сәл жетпей қалыпты» деседі. Көне қытайлықтардың айтулары бойынша, сонау Ғұндар елінде «қанатты жылқылар» болған. «қанатты жылқыны» алу үшін қытайлар ғұндарға қарсы соғыс жариялағаны туралы тарихи деректер бар. Осы бір таңғажайып аңыздар мен деректердің барлығы тек жылқы түлігіне арналған. Ал осының басты себебі – жылқы жануарының адам баласына сіңірген еңбегіне байланысты. Қазақ жылқыны «желден жаралған ер қанаты» деп бағалайды. Сүтін – сусын, етін – тамақ еткен қазақ «жылқы жұпар иісті» деп тамсанады. Он мыңдаған жылдар жылқы қаны бойына сіңген ата-бабамыз «адам жылқы мінезді» деп, жанын жылқыға таңып туыстырады. Тақымынан – ат, жайлауынан жылқы кетпеген «жылқы мінезді» сырмінез қазақ «жылқы-ақылды жануар» деп сендіре айтады. Өзінен тараған қанды білетін, жаза баспай танитын, өз енесінің иісін, өзінен тараған ұрпақ иісін жаңылмай сезетін, өз тұқымының үн-дыбысын, мінез – құлқын табатын, өзін туған енесіне, өзінен туған байталға шаппайтын қазақы жылқы тұқымының естілігін, ақылдылығын білетін қазақ «жақсы айғыр жатырына шаппайды» дейді көргенділікпен. Ертеде ата-бабаларымыз қару-жарағы мен асытндағы атына сүйеніп, елін-жерін, намысын қорғады. Бірнеше жүз мыңдаған қолды бастап, сонау Сахалиндегі татар бұғазынан Батысқа қарай, Азияны талай рет көктей өтіп, Батыс елдеріне ойран салды. Сонау түкпір Түнсібірден Оңтүстікке беттеп, талай рет Араб, Парсы, Үнді жеріне сұғынды. Шығыста Қытайды қорқытып, бес мың шақырымдық қытай «жау балшығын» — осы күнгі Қытай қорғанын салдырды. Осы бір таңғажайып жорықтар мен қыруар тарихтың жасалуы тек қана жылқы түлігінің орасан молдығы мен ат күшіне байланысты болған. Мыңдаған жылдарға созылған жорықтар мен тарихи оқиғалар қазақтың табиғи ұлт болып қалыптасуына орасан зор ықпал жасады. Қазақ – құрамалы, жасанды ұлт емес, табиғи ұлт. Табиғи ұлттың табиғатпен белсенді байланысының айғағы — жылқы. Қазақтың ұлттық ділін, қазақтың туған тілін жасасқан аса қасиетті жануар. Еренқабырғаның (Тянь-Шаньның) шығыс сілемінде жатқан, қытай мен түрік аралығы аталған, осы күнде де солай аталатын Ататүрік ауданынан батыстағы Астарахан обылысына дейінгі аралық мөлшермен бес мың шақырым деуге болады. Ал осы аралыққа тарыдай шашылған қазақты диалектсіз сөйлетіп кеткен құдіретті күш те – жылқы. Тәуелсіз қазақ мемлекетінің сан салалы оқу-ағарту ғылымы бұл күндері басқа тілде сөйлейді де, қазақ тілінде сөйлеуге қолы жетпей отыр. Отарлық езгіден құтылдық десек те, ассимилияцияға қазақ тілі әлі күнге дейін ғылым тіліне айнала алмай отыр. Бүкіл оқу-ағарту саласында қазақ этнопедагогика ғылымы өз шаңырағын көтере алмай келеді. Болашақ үшін оқу-ағарту саласына керекті қазақтың этнопедагогика ғылымын жасау жолын іздестіру керек. «алынбайтын қамал жоқ», осы ғылымның құдіретімен орысша сөйлейтін, орысша ойлап, қазақша шала сөйлейтіндерді ұлттық намысты ойлайтын адамдарға ауыстыру заманы келуі керек.

- Неге Түнсібір дейміз? - Түнсібір деп өте дұрыс айтылып тұр. Қараңғы ғой. Түн деп тұрғаны «қараңғы» деген сөз. Сібір деген жалпы басқа елдің сөзі емес. Түркітілдес халықтардың сөзі. Қазақстанның кей өңірлеріндегілер «ол жақ сібір ғой, алыс қой» дейді. Алыс деген мағынада қолданылып тұр. Қазақтың табиғи ұлт болып қалыптасуына мол үлес қосқан төрт түлікке тән тілдік қорымызды жинақтай теріп, ұлттық діліміздің қыры мен сырын ашу арқылы қазақтың ұлттық этнопедагогикасын қалыптастыруға аз да болса үлес қоссақ деймін. Осы арманға жету үшін, ең алдымен, қазақ жылқысының жібек жалына жабыстық. Жылқыға байланысты – тіл, діл, салт-сана, әдет-ғұрып, ырым, сыр-сипат, мінез-құлық, тәртіп-қағида, тыйым, талғам, ұлттық дәстүр, ұлттық намыс, ұлттық қорғану, ұлттық иелік тағы басқаларды сөз етуді ойлаймын.Қазақтың маңмаңгер жылқысына кезінде ақындар өлең арнады. Маңмаңгер кекілің келте, жалың майда, Байлаған сені сылап қалқатай да, Жүресің желмаядай жануарым, Көрейін қызығыңды осындайда, — деп жырламап па еді баяғыда жарықтық Ақан серінің өзі?!

- «Жүйрікте де жүйрік бар, қазанаты бір бөлек…» деп жатамыз. Жылқыны не үшін «қазанат» дейміз? - Кей сөздердің этимологиясын, төркінін іздеу – өзінше бір тақырып. «Қазанат» деген сөз – шыдамды, берік, мықты, тұлпар сынды, әлді, жүйрік десе жүйрік, жүріске мықты, мойымайтұғын деген мазмұнды беріп тұрған секілді. Биология, география және химия пәнінің мұғалімдеріне жарап қалар деген ниетпен жылқы жануары туралы көптген деректер жинадым. Жылқы жануарының кәделі сүйектерін атаудың анатомия ғылымына қосатын үлесі шамалы. Бірақ, тіл ғылымы тұрғысынан алғанда ассимиляцияланған қазақ тілін түзеуге қосқан үлесім болсын деймін де… Жүріс-тұрысына, түр-түсіне және жаратылысына қарай қазақ жылқы малын бірнеше түрге бөлген. Солардың бірнешеуін айтып көрейін: арғымақ, қазанат, жабы, тобышақ, текежәуміт, қазақы ат, пырақ, дүлдүл, ақалтеке, жүйрік, тұлпар, күлік (сәйгүлік), саңлақ, жорға, су жорға, төкпе жорға, айдама, айдама жорға, шайқалған жорға, аяқ ылау, жетек ат, қосақ ат, түп ат, көсем ат. Жылқы баласын құлын (бір жасқа дейінгі), жабағы (бір жасқа толмаған, жүні түспеген, тай болмаған кезі), тай(екі жасар), құнан (үш жастағы), дөнен (төрт жастағы), бесті (бес жастағы) деп жасына қарай атайды. Бұдан соң – бие (бес жаста), байтал (екі жастан бес жасқа дейінгі ұрғашы жылқы), Байталды «құнажын байтал», «дөнежін байтал» деп екіге бөледі. Биенің сауылуына байланысты да атаулар бар: бас сауым (күні бойы сауылатын биенің ең бірінше сауылған мезгілі), жебей сауу (бірінші сауымнан кейін, жарты сағаттан кейін қайта сауу), бос емшек (биенің күздігүні емшегі сүтке толған кездегі бірінші сауылымы), қосақ (күзге қарай ірі құлындарды енесінің мойынына қосақтап жіберу). Сүтіне қарай биелер мынадай түрлерге бөлінеді: Мама бие (өте сүтті бие), мәнерсіз бие (сүт шығымы аз бие), ақ тандыр бие (сүт шықпайтын бие), исіншек бие (сауар алдында құлынына жаны ашып,. Исініп, сүтін ағызып жіберетін бие). Қысырақтардың (бойдақ билелер) өзі бірнеше түрге жіктеледі: қысырақтар (құлындамаған биелер, байталдар), тұмса қулық (үш немесе төрт жасқа дейін айғырдан шықса да, құлындамай жүрген биелер), көбен бие (шоңданып, тойына бастаған бие), ақ жілік бие (құлынында енесі сауылмай, еркін емген), қара кемік бие (енесі сауылып, жүдеу болып өскен бие), нәкүс құтамсыз бие (шыққан тегі нашар, сүті аз бие), құйма тұяқ бие (тұяғы көп тасырламайтын бие). Халқымыз дене бітіміне қарап жылқы малын «қазанат» және «қара етті» деп екіге бөлген. Қазанат майды сыртына жинайды. Ал қара еттісі керісінше майды ішіне жинайды. Қазанат жүріске шыдамды, еті дәмді, қазысы қалың, іші майлы келеді. Сондықтан да қазекең қазанаттың тұқымын малдануға күш салған. Үйірді қазанаттың тұүқымынан жинаған. Жылқы үйір-үйір болып жүретін мал ғой. Бір үйірде бестен жиырмаға дейін бие не байтал болады.

- Айғырлар да осылайша бөліне ме? - Әрине, бөлінеді. Жасамалы (үш-төрт жастан асқан айғыр), құр айғыр (өмірі жүген-құрық көрмеген), сыңар ен айғыр (тумасында бір ен болып туған), шартық азбан (алты жасында піштірілгенмен, айғырлық әдетін қоймаған айғыр). Саяқ (бойдақ жылқы ат, піштірілген еркек жылқы), сақа ат (11-12 жасар), арда емген (құнанына дейін енесін емген), тел тай (өз енесі мен телінген енені бірдей емген бір жасар), қысыр емген (құлын тастаған биенің екі жасқа дейін емген төлі), шобыр (мініске, күш-көлікке мықты шабан ат), сетер ат (құлынынан қартайғанынша ер-тоқым, жүген көрмеген ат), пішпе ат (піштірілген жылқы), тағы да басқа аттың түрлері бар.

- Біздің қазақтың ұғымында «таза» деген сөз табиғаты бұзылмаған, қоспасы жоқ, алғаш жаратылған күйінде деген ұғымды білдіреді. Ал бүгінгі күні осы «таза» деген сөзді қай нәрсеге телуге болады? - Көне қазақта «таза алтын, таза күміс, таза темір, таза қымыз, таза сүт, таза бал» деген сөздер бар. Расында, бұл сөздер қоспасы жоқ, нағыз табиғи дегенді білдіреді. Ал әзіргі қазақтың «таза қанды, асыл тұқымды жылқы» дегені – түрлі-түрлі қандар қосындысы, алуан түрлі тек, нәсіл қосындысы. Көне қазақ тазы ит пен төбет ит арасында туғанды «дүрегей ит», моңғолдар «эрлэз нохай» дейді. Қазақтар бие мен есек арасында туғанды «қашыр» дейді. Қазақтар екі қан, екі тек, екі ұлттан туғандарды «дүбәра», «дүрегей», «шата», «қашыр» дейді. Моңғолдар «құрлыз», «эрлыз» дейді. Орыстар – «метис», «гибрид», қытайлар «әр-жаң-зи» деп атайды. Сонда бүгінгі қазақтың «таза қанды, асыл тұқымды» дегені кімді алдағаны? Өзін-өзі ме? Мақұл, солардың айтқаны болсын делік. Солар мақтаған «таза қанды, асыл тұқымды» жылқылардың қазақ жылқысынан артық жері бар ма? Біздіңше, «таза қанды» жылқы – бүкіләлемдік сүтқоректі жануарлар арасында ең сұлуы. Ол сұлулық жылқықұмарлардың мақтанышын қанағаттандырады. Шын мәнінде, ол сұлулық – сурет қана. Адамға еңбек ететін жылқы санатына қосыла алмайды. Әлемдік талғамда адам, дельфин, маймыл, ит, жылқы ақылы жануарлар деп аталатынын жоғарыда айттым. Оған мен қасқырды да қосқанмын. Осы қатарда «таза қанды» жылқының орны жоқ. - Онда неге «таза қанды, асыл тұқымды» деп ерекшелейміз? - «Таза қанды, асыл тұқымды» жылқының, ең алдымен, ақыл-есі кемшін келеді. Нағыз мәңгүрт. Өз тегін, өз қанын, өз нәсілін танымайды, тегін сақтай алмайды. Былайша айтқанда, айғырлары өз енесіне, өз байталына шаба береді. Бұл – оның ақыл-есінің кемістігі емей, немене?! «Таза қанды» жылқы тек қолда бағылады. Өріске жіберген соң, өзін-өзі асырай алмай, қыс кезінде қырылып қалады. Қолда бағу үшін бір айғырға бір адам керек. Өріске бағылатын қазақ жылқысының үш-төрт үйіріне бір жылқышы да жетеді. Үш-төрт үйірің – жүз қаралы тұяқ. Сонда баптау тұрғысынан алғанның өзінде, бірінен-бірі жүз есе қымбат. Айғыр өзі үйірге түсіп, жиырма-отыз биені өзі қайырып, өзі иелік етпеген соң, «асыл тұқым» аталған жылқы табиғи өсім бере алмайды. Олар тіпті көбеймейді. Жылдың төрт маусымында кең далада өрістеп, өзі қалаған жүздеген, мыңдаған шөпті таңдап, басын шалатын, мөлдір бұлақ, ағын суды өрлей жүріп ішетін қазақы жылқының сүті, қымызы, еті, майы жұпар иісті, дәмді, құнарлы, нәрлі, емдік қасиеті мол тағам қоры саналады. Ал қолда бағылып, сасық қорада тыныстап, бес-он түрлі шөппен өмір өткізетін «асыл тұқымды» жылқының сүті, қымызы, еті, майы дәмсіз, жылқыға тән иісі жоқ, нәрі мен қуаты болмайды. Қазақы жылқының тезегі адамның бойындағы бірнеше түрлі дертке дауа. Ал «таза қанды» жылқының тезегінде ондай қасиет жоқ. «Асыл тұқымды» жылқы салт мініп, ұзақ жүруге шыдамайды. Бес-он шақырым өрістеп қайтатын қойшылар үшін жарайды. Ал жиырма-отыз шақырым жердегі жылқыны қуғанда болдырып қалалды. Міне, «асыл тұқымды» жылқы ұзақ жолаушылыққа, ұзақ жортуға, жорыққа мінуге, соғысқа жарамайды. «Асыл тұқымды» жылқы аң аулауға, бүркіт салуға, салбурынға, аң қуалауға, түлкі, қасқыр, бөкен қуып, соғып алуға шыдамайды. «Асыл тұқымды» жылқы лақ, көкпар тартуға келгенде оған әлі жетпейді. - «Асыл тұқымды» жылқыны бәйгеге қоссақ қалай болар екен? - Отыз-қырық шақырым жерге зар желдіріп айдап барып, қайта жібергенде осы аралықты бар пәрменімен шауып өтетін бәйгелі жарысқа жарамайды, шапса, өліп кетеді. Алпыс-жетпіс шақырымға айдалып барып, түпке түнеп, ертеңіне сол аралықты қайта шауып өтіп, бәйге алатын жарысқа мүлде жарамайды. Мыңдаған шақырымға дамылдап шабатын, жолға түнеп шабатын аламан бәйгеге осы «асыл тұқымды» деп отырған жылқылардың тіптен шыдамы жетпейді. Олардың аламан бәйгесі – 15-20 шақырым. Одан арыға шапса, ат өледі. 1996 жылы Қырғыз елі Манастың мың жылдығын тойлады. Аламан бәйгені өткізетін жерді таңдағанда алғашында Анкара мен Таластың екі арасына жоспарланған болатын. Бірақ түрік елінде өзара қақтығыстар орын алып, Ашхабад пен Талас аралығын бекітті. Тіпті жапондар келіп ат қосты. Әлемдік аламан бәйгеде бірде-бір «таза қанды» ат қосылмады. Сол аламан бәйгенің жарыс өткізу тәртібінің жүйесін жасасқандардың бірімін. - Мұндай айтулы шараға қалай қатынасып жүрсіз? - Бұған мен сырттай қатынасып тұрмын. Осы үлкен тойды жасағалы жатқан қызрғыздар Қазақстанға өтініш қылды. «Біз Манастың мың жылдығын өткізгелі жатырмыз, соған орай ат шабысын өткізбекшіміз» деп. Сонау Анкарадан Талас жеріне дейін жалғаспақшы екен. Кендебай деген жігіт бар еді. Ұлттық ат спорты федерациясының сол кездегі төрағасы болуы керек. «Ат жарысын қалай өткіземіз» деп ақылдасайын деген ниеті ғой бауыр елдің. Сол ат жарысының жарғысы мен ережесін мен жазып бердім. Жалпы, бұл тойдың өзі мың жылдық болған соң, мың шақырымды шауып өту көзделген. Ашхабад пен Таластың екі арасы мың шақырым екен. Айтқан өтініштері бойынша жазып ұсындым. Осы айтулы шараға мені де шақырыпты. Шақырулары келгенше мен кетіп қалыппын… - Қайда кетіп қалып едіңіз? - Өзімнің ескі әдетіммен шөп іздеп, Алтай жаққа кетіп қалған едім. Қайтып келсем, бәйге өтіпті. Кендебай басы-қасында болыпты. Менің жазып ұсынған дүниелерім қазір Кендебайдың қолында тұр. Екі-үш жылдың алдында, тоқсан жылдығымда осы Кендебай мен академик Елемес Әлімқұлов сахнаға шығып, мен туралы сөйлегенде «Қырғыздың ұлы эпосы саналатын Манастың мың жылдығы құрметіне орай өткізілген ат жарысының шарттарын жазған біздің Жәкең ғой» деп жұрттың алдында мерейімді өсіргендері бар.

10466867_1447462648842603_482457107_n

- Қазақ жылқысының сиреп кетуіне не себеп? - Кеңес өкіметі алғаш құрылып жатқан кезде, 1920-30 жылдары қазақтардың ішкі қималдары мен сыртқа қашып құтылуына қазақ жылқысы үлкен үлес қосты. Осы құбылысты зерттеген орыс саясатшылары қазақты мүлде жаяу қалдыруды көздеді. Саяси астары бар осы жоспарды іске асыру үшін қазақ жылқысын жамандау басталды. «Қазақ жылқысы өңсіз, түссіз, мүсінсіз, сұлу емес. Қазақ жылқысы сыртқы саудаға жарамайды, ішкі өндірісте пайдасыз» деді де, Қазақстандағы қазақ жылқыларын түгелдей ет комбинатына айдатып, тұқым қалдырмау жағын қадағалады. ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы және басқа елдегі қазақтардың қолында «Жиырма миллионға жуық жылқы болған» деген болжам бар. Ал осы жылқының көп бөлігі Қазақстан жерінде болған. Ата-бабадан мұра болып келген төрт түліктің «падишасы» — қасиетті жылқы түлігі Кеңес өкіметінің «саяси жоспарының» құрбанына айналып, мүлде құрып кетуге бет алды. Жылқы түлігін іздеген қазақтарға «жылқы түлігінің падишасы» деп «таза қанды, асыл тұқымды» жылқы бағуды ұсынды. Кеңес өкіметі кезінде жетпіс-сексен жыл «әлпештеп» бағылған «таза қанды» жылқы саны он мыңға жетпеді. Қасиетті қазақ жылқысы өтеп келген сан салалы міндеттерді атқаруға шамасы келмеді. Осы екі түрлі жылқының табиғатындағы ерекшеліктерге көңіл аудармай жүрген қазақтар әлі де жетерлік. Империя кигізген құлдық ноқтаны сыпырып тастаудың орнына, бүкіл байлығын «таза қанды» жылқы бағуға жұмсап отырғандар бүгінде көптеп кездеседі. Он-он бес мың жыл бұрын өткен Мықтар елінде жыл санауымыздан бес ғасыр бұрынғы күндер, Сақтар елінде IV-XXI ғасырдағы Көктүріктер елінде, тіпті ХІІІ ғасырдан бастау алған Шыңғыс хан ұрпағы ақсүйектік жүйе билеген дәуірде де жылқы саны аз болмаған деген ойдамыз. Сонау Қиыр Шығыстағы Сахалиннен Италия, Францияға дейін, сонау Түнсібірден оңтүстіктегі Үндістан, Араб әлеміне дейін жүз мыңдаған қолмен баруға мүмкіндік берген негізгі күш жылқы екені анық. Сонда біздің ата-бабаларымыздың қолында қанша жылқы болды екен? Бұған мөлшерлеп те жауап айтудың өзі қиын. Осындай жан қысылғанда ел аузындағы аңыздар адам жанына медеу болады. Біздің Алакөлдің шығыс жағында, бүгінгі қытай жерінде Барлық атты тау бар. Ежелгі қазақтың мекені ғой. Бүгінде найман елі, қаракерей Қабанбай ұрпақтарының бір бөлігі сонда тұрады. Осы Барлық тауындағы Сарыбөктер жайлауының жотасында, биік жалдың дәл қыр үстінде шығыстан батысқа қарай созылған астау секілді ойыстау, ұзындығы – сегіз-он шақырым, көлденеңі бес шақырымдай науа тәрізді жерді қазақтар «Жусау» деп атаған. Жаздыгүні небір аңдар мен төрт түлік мал ертемен өрістеп, мейірлене жайылып, түс мезетінде бір ыңғайлы жерге ыңырана келіп тоқтайды да, алаңсыз жата қалып, күйіс қайырады. Күйіс қайтармайтын жылқылар тұра қалып, қалғып-мүлгіп тынығады, құлындар мен тай-тулақтар жата қалып ұйықтайды. Қоңыр аңдар мен төрт түлік мал табиғатындағы осы құбылысты қазақ халқы «жусау» деп атайды. Жер бедеріндегі «Жусау» мен жануарлар табиғатындағы «жусау» атауының түп-төркіні бір. Қасиетті Барлық тауындағы осы «Жусау» атты жер туралы аңызда ертедегі жылқылы байлардың бірі өз жылқысын басқа ұрып санай алмай, осы астаушаға айдатып әкеліп, жусатады екен. Аталған «Жусау» атты шұқыр жылқыға толса мал түгел, толмаса жылқы бөлініп кеткен шығар деп іздеу салатын көрінеді. Аңыз бойынша «Жусау» атты «науаға» жылқы иіретін қазақтың жылқысының саны отыз-қырық мың мөлшерінде болса керек.

- Неліктен «жусау» сөзін жылқыға қолданды екен? - Ұлан-ғайыр қазақ жерінің бет-бедерінде қатпар, қолтық, қаптық, қия, қысаң, қапшық, тармойнақ, дара, есік, босаға, дөң, дөңес, биесыймас деген атаулар бар. Осы атаулар жердің бет-бедері, табиғатының құбылысына сай айтылған. Аң аулап, мал бағып, тау-тас кезіп жортып жүріп, бәріне ат қойып, айдар таққан қазақ. Қазақ осы аталған жердің бәрін пайдаланған. Аңдарды қуып өткізген, малды айдап шұбатып, бір-бірлеп даралап, жетелеп өткізген, санаған, мөлшерлеген, түстеген, жоқтаған. Әсіресе жылқы жануары айқай-шу шыққанда бет алған жағынан қайтпай, басып-жаншып қиратып өтеді. Санауға, мөлшерлеуге мүмкіндік бермейді. Соған орай қазақтар табиғат күшіне сүйеніп, жер бедерін пайдаланып, жылқы түлігін игерген, көндірген. Ел аузындағы кейбір деректерде «пәленнің, түгеннің жылқылары суға түскенде бұлақтар суалып, өзендер үзіліп, кішігірім көлдер ортайып қалады» деген сөздер арқылы жылқының молдығын білдіріп жатады. Орхон-Енисей бойындағы сонау Көктүрік заманынан қалған «Сужи құлпытасының» бетінде: «Түркі ұлымын, бойла құтлық ярғанмын. Құтлық баға тарқанның ога бұйрығымын. Менің атағым күншығысқа, күнбатысқа таралды. Бай едім, он мың қара малым бар еді, жылқы сансыз еді», — делінеді. Бұл – Көне түркі құлпытастарында жазылған жазулар. Қалай айтса да, өткен дәуірдегі қазақ пен қырғыз елінде жылқының мол болғандығы рас. Мына Іле өзенінің басы – Текес, Күнес, Қас деп аталатын үш өзеннен құралады. Қазақтар осы үш өзенді – Үшбурылды мекен еткен қазақтар шетінен жылқылы болған. Олардың ең кем дегенде үш-төрт мыңдай жылқысы болған деседі. Тіпті алдына бес-он мың жылқы біткендері болған. Найман ішінде қызай елінің Күнес өзенінің бойын мекендеген Еркінбек Жайырбекұлы деген кісінің он бес мың жылқысы болыпты. Сәлім Ақалақшы деген адамға он мың шұбар жылқы біткен деген сөз бар. Бұл – 1930 жылдарға дейін өмір сүрген кісілер. Сол мол жылқыларды көрген кісінің айтуынша, 1935 жылдары осы жылқылар бар болған екен. Орталық Қазақстандағы Жаңаарқа өңірінде арғын ішінде алтай-қарпық, оның ішінде қара, бесім тайпасынан Тоқа балалары Айтқожа, Сатыбалды, Борғанай, Борғанайдан – Тәңірберді, Тәңірбердіден – Сапақ деген кісі тарайды. Осы Сапаққа жиырма мың жылқы біткен екен. Ел аузындағы кейбір дерекке сүйенсек, отыз-қырық мыңға жуық жылқысы болған деседі. «Сапақтың туысы — Қонысбай деген адамның асына үш мың жылқы сойылды, жерде май ағып жатты», — деп жазды тарихшы Сейділ Талжанов. Ақмола облысы, Атбасар өңірінде алтай руының аққошқар тайпасынан шыққан Сейдалы деген кісіге қырық мың жылқы бітіпті деген сөз бар. «Баласы Қуандықтың алтай, Қарпыққа қырық мың жылқы біткен» деген жыр шумақтары да кездестіруге болады. Сүйегі арғын, Сәкен Сейфуллиннің туыстарының бірі болып келетін, Алматы облысының Жамбыл ауданындағы «Қазақстанның ХХХ жылдығы» атындағы ұжымшарды өмірінің соңына дейін басқарған Жақия Рақымбеков дейтін ақсақал осы айтылған мол жылқы мен оның иелері 1920 жылдары осы өмірде болғанын көптеген дәлелдер келтіріп, маған айтып берген еді. Қытайдағы соцализм жүйесі 1951 жылдары жүріп жатқан кезде малшаруашылық өндіріс кооперативтері іске қосылды. Қазақ қолындағы бағып отырған төрт түлігін сол кооперативтерге өткізді. Қытай Халық Республикасы, Шыңжаң Ұйғыр автономиялық республикасының Іле Қазақ автономиялы облысы, Тарбағатай аймағының 1945-51 жылдардағы басшысы Басыбай Шолақұлы кооперативке жиырма мың қой, бір жарым мың жылқы өткізіпті. Шынын айтқанда, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы иісі қазақ қолындағы жүз жиырма миллион қойдың ең соңғы отарын, жиырма миллион жылқының ең соңғы үйірін Басыбай өз қолымен өткізіп беріп, әрең құтылған.