Әлжуаз заң мен құзыретсіз басқарма қазақ тіліне тірек бола ала ма?

Қаланың орталық көшелеріндегі көр­не­кі ақпараттар мен жарнамалардың мем­ле­кеттік тілдегі мәтіндеріндегі қателерді тек­серу мақсатында кезекті рейд Алматы қа­ласының Бостандық ауданында ұйым­дастырылды. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңының 19-21 баптарына сәй­кес, көшедегі көрнекі ақпараттар мен жар­намаларда қазақ тіліндегі мәтін жо­ға­рыда, орыс тіліндегі мәтін төменде ор­на­ласуы керек болса да, керісінше, орыс тіліне төр­ден орын беріліп, мемлекеттік тілдегі мә­тін төменгі бөліктен орын тепкен. Сон­дай-ақ аталмыш заңның талаптары бо­йынша ақпарат қазақ және орыс тілдерінде қа­тар берілуі керек болса да, көшедегі кей­бір жарнамаларда қазақ тіліндегі мәтінді бе­руді мүлдем «ұмытып», тек орыс тілін­де­гі нұс­қасы ғана жазылған. Тіпті көшенің кейбір жерлерінде ағылшын тілінде ғана жазылған жарнамалар да кездесіп қалды. Бәрін қойшы, орыс тілінде үлкен шриф­т­тер­мен жазылатын көрнекі ақпараттардың қа­зақ тіліне келгенде неліктен кішірейіп ке­тетіні де түсініксіз. Айта берсек, мем­ле­кет­тік тілдегі мәтіндерде мың қате бар. Аттап басқан сайын ана тілімізде кез­дес­кен сорақы қателерді Бостандық ау­да­ны­на қарасты Қарқара сауда орталығынан да көп кездестірдік. Алайда сауда орнын ара­лай бастағаннан сауда үйінің қыз­мет­керлері келіп, бұл аймақты бо­са­туы­мыз­ды та­лап етіп, рейдке қатысушы құ­зырлы орын өкілдері мен журналистерді әрі қарай жүргізбей қойды. Өздерінің кі­нә­сін де сезінбестен ұзақ уақыт есіктің ал­дына иіріп қойған сауда орталығының бас­шы­лары ақырында есіктен мойындарын көр­сетіп қана «қателіктерін алдағы уақытта жөн­дейтіндерін» жеткізді. Алматы қалалық Тіл­дерді дамыту, мұрағаттар және құ­жат­тама басқармасының өкілдері де оларға ес­керту беріп қана шектелді. Тиісті дең­гей­де талап пен тәртіп болмаған жерде тілдің құ­қын бұзушылардың да жауапкершілікті сезінбесі белгілі. Әйтсе де қадағалаушы органның басшылары «біздің мақсатымыз – оларды жазалау емес, ескерту беру» дегенінен танбады. Мамай АХЕТОВ, Тілдерді дамыту, мұрағаттар және құжаттама басқармасының басшысы: – Біздің мақсатымыз – біреуді жа­за­­лау, үркітіп, қорқыту емес, басқа­лар­дың көр­некі ақпаратты, жарнаманы дұ­рыс жа­зуына көмектесу, ескерту бере оты­­рып дұрыстату, неліктен осындай қате­лер кетіп жатқанының астарына үңілу. Биыл­ғы жылы күшіне енген «Оно­мас­ти­ка туралы» Заңы бойынша жер­гілікті бас­қару органдарына қатесі бар ақ­па­раттардың иелеріне ескерту бе­руге құ­қық берілді. Ал осы уақытқа дейін біз­дің оларды жазуларын «қате» деп ба­рып нұқып көрсетуге де құзы­ре­тіміз бол­маған еді. Қазір осы өзімізге бе­­рілген құзыретті пайдаланып, жыл ба­сынан бері рейд ұйымдастыруды қол­ға алдық. Ал биылғы жылы жалпы 300-ден аса қате жарнама та­был­ды. Бақылаушы органның өкілдері бүгінгі кү­ні осы заңға да шүкіршілік етіп отырған жа­йы бар. Айта кетер жайт, егер Тілдерді дамыту, мұрағаттар және құжаттама бас­қар­масы тарапынан бірнеше рет ескерту бе­рілсе де, жарымжан жарнамалар мен көше атауларындағы, көрнекі ақпарат тақталарындағы қателер жөнделмесе, 10-20 айлық есептік көрсеткіш көлемінде, ал үлкен компанияларға 50 айлық есептік көр­сеткіш көлемінде айыппұл салу көз­дел­ген. Алайда көше сайын мемлекеттік тіл­дегі мәтіндерде талай қате кездесіп жатса да, жыл басынан бері бірде-бір мекемеге айып­пұл салынбапты. Мамай Ахетов мыр­задан айыппұл салынған мекемелердің ста­тистикасын сұрағанымызда, ешқандай ме­кемеге айыппұл салынбағанын жа­сыр­мады. Заң бойынша айыппұл салуға құ­зы­реті бар бола тұра мұндай шара қолданыл­ма­ғанына таңғалдық. Өйткені ме­­ке­мелердің құр ескертуге пысқырмасы бел­гілі. Соның дәлелі әлі күнге көшелерден түс­пей тұрған қате жарнамалар мен маң­дайшадағы қатеге толы ақпараттар. Осы орайда айта кетер жайт, тіл полициясын ен­гізбейінше, мекемелер айыппұл түгіл, тиіс­ті орындардың ескертуін де елеместен, тек­серушілерге пысқырып қарамастан, тіп­ті тиісті құзырлы орын өкілдерін та­бал­ды­ры­ғынан да аттатпайтынына көзіміз жет­кендей болды. Тіпті әшейінде сатып алу­шылар ағылып кіріп шыға беретін Қар­қара сауда орталығына рейдке шық­қан­дарды кіргізбей қоюынан біз осыны ұқтық. Сондықтан ең болмаса қазақ тіліне қы­рын қараушылық тыйылғанша, тіл поли­ция­сы жұ­мыс істесе қазақ тілінің құқының тап­та­луын тыйған болар едік. Айтпақшы, Тілдерді дамыту, мұра­ғат­тар және құжаттама басқармасы ескерту бер­геннен кейін мекемелер бір жылдың ішін­де қате жарнамасы мен маң­дай­ша­сын­дағы қате жазуларды, көрнекі ақпа­рат­тарды түзетуге тиіс екен. Ал бір жылға дейін оны талай адам көріп, мемлекеттік тілдің құқы тапталып тұра бермек. Бауыржан АБДУЛЛАЕВ, Тілдерді дамыту, мұрағаттар және құжаттама басқармасының бас маманы: – Бір ескерту берілгеннен кейін бір жыл­ға дейін олар қатені жөндеуі керек. Жөнделмесе ғана айыппұл саламыз. Мұ­ның өзіне шүкір дейміз. Өйткені бұ­ған дейін жарнама иелеріне шара қол­дану туралы да заң болмаған. Бір жыл – әрине, ұзақ мерзім. Бірақ заң бол­ғаннан кейін заңның аясынан шығып кете алмаймыз. Мамандар «заң шеңберінен шыға ал­май­мыз» дейді. Ал тіл жанашырлары заң­ды қатайтпайынша, қазақ тілінің құқы таптала беретінін айтады. Әлім АМАНЖАНОВ, тіл жанашыры: – Біз көшеден қате жарнама көрсек оған жай нәрсе ретінде қарамай, ана ті­­лі­міздің, ұлттың тілінің құқы аяқасты бо­лып жа­тыр деп қарауымыз керек. Ре­сейде орыс тілінде бір сөз қате жазылса, кез келген орыс азаматы бір сөз үшін кү­ресіп, тілінің жо­лында жанын беруге бар. Ал бізде қазақ ті­лінің қате жа­зылғанына көзіміз, етіміз үй­ре­ніп бара жат­қаны соншалық – ешкім на­ра­зы­лығын білдірмей жүре береді. Қате жар­­нама да жыл бойына түзелмей тұра бе­­реді. Егер қазақ тілін қате жаз­ғандарға ау­қымды айыппұл салатын бол­сақ, ешбір ме­кеме қате жібермес еді. Басқа-басқа, тіл мә­селесіне келген­де неге төмен­шік­тейтініміз түсініксіз. Мемлекеттік тілдің мәртебесін арт­тырып, құқығының бұзылмауын талап ететін заңның әлі де болса қауқарсыз болуы қынжылтады. Тілдің құқына қатысты рейдтен біз осыны түсіндік.   Автор: Қуаныш ӘБІЛДӘҚЫЗЫ