Қазақ ой-пікіріндегі Ақыт Үлімжіұлының орны
2012 ж. 19 маусым
3684
2
Ақыт Үлімжіұлының қазақ халқы әдебиеті мен мәдениетінде алар орны ерекше. Ақыттың есімі мен оның мұралары Қазақстанда терең зерттеу нысанасына ілінбеуі ақын мұраларының Қазақстан оқырмандарына кең таралмауынан деп ойлаймыз. Ақытты қытай тарихшысы Су Бей Хай Қытайда демократ ақын, Монғолия ғалымдары Ақыт қажы ақын, Ресейде орыс түркітанушысы Н.Ф.Катанов Ахид бин Уәләд Гүлімжі Алтайский Карымсаков қазақ ақыны деп атаса, Түркияда Nergis Biray қазақ ақындары қатарына қосып, Ақыттың «Есептесер күн болар» шығармасын түрік тіліне аударып, Түркияға қазақ ақыны ретінде таныстырған, ойшыл Ақыт есімі шетелдерге тарағанмен, Кеңес кезінде Қазақстанда қазақ ақыны ретінде танылмады. Қазақстанда Ақыт есімі отандық оқырмандарға қазіргі кезге дейін таныс емес.
А.Үлімжіұлы (1868-1940 жж.) ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында Шығыс Түркістанның Алтай аймағында өмір сүрген көрнекті ақын, ағартушы. Ақыт Садық Жебенұлынан және Бұхарадан келген ұстазы Орта Азия мәдениет орталықтарында кемелді білімі бар, сол кездегі дін мен ғылымды аса терең меңгерген Махбубұлладан терең білім
алып араб, парсы, шағатай, түрік тілдерін үйреніп, Құран және Ислам негіздерін меңгереді. 1890-1900 жылы Алтай мен Қобда арасындағы почта байланысына жұмысқа орналасып, қызмет талабымен моңғол, орыс тілдерін үйренеді. Кейін Ақыт би-төрелердің хатшысы қызметінде жүргенде билер алқасының - ел басқару ісімен терең танысып, дау-
дамайларды шешу т.б. істерді үйренеді. Ақыт 18 жасынан көлемді шығармалар жазып, 1891-1910 жылдары “Тәржүмә-и”, “Ахуал-и хиямет”, “Әбият-Ғаһидия”, “Хисса-и Минахиб пиран Ғазиз-ан” т.б. еңбектерін орыс императоры Николай ІІ патшаның тұсында Қазан, Санкт-Петербург, Орынбор қалаларында бастырды. 1898 жылы Н.Катанов Ресейде шығып тұрған “Деятель” журналында Ақытты “қазақ ақыны”- деп танып, оның “Жиһан шаһ Тамуз шаһ угли” (Дозволено цензурою, Санкт-Петербургъ, 30сентября, 1897 года. Казань. Типо-литографія Императорскаго Университета) кітабын Мұхаммед Нәжиб Әли Акбаров Ресейдің Қазан қаласында 5000 данамен бастырып шығарғанын хабарлайды.
Ақыт 1907 жылы қажылық сапарға аттанғанда жолай Ресейдің Омбы қаласында белгілі қазақ ханы Абылайдың ұрпағы Ешмұхаммед Аблайхановпен кездеседі.
Ақыт қызмет бабымен 1930 жылы Қобдаға барған бір сапары кезінде Кеңес Одағы коммунисі Абай Қасымовпен танысады. А.Қасымов Ақыттың білімді, әрі ақын, жасампаз ойлы тұлға екенін байқап, Ақытқа А.Құнанбайұлының кітабын сыйға тартады. Осы тарихи кездесу Ақыт рухани дүниесінің кемелдене дамуына үлкен әсер етеді. Ақыт Абай өлеңдерін оқыған кез-келген адам Абай әлемін, оның өлеңдерінің мәні мен мазмұнын, оның философиялық ой-түйіндерін терең түсіне алмайтындығын ашық айтады. Ақыт Абайдың күрделі ойларын, дүниетанымын, Абайдың күрделі ой әлемін алдымен өзім тануым керек, осы арқылы басқаға түсіндіруім керек деген ойға тоқталады. Сөйтіп, Абай өлеңдерінің үзіндісін басына алып, күрделі лебіздерін шешу мақсатымен 66 тақта қара сөз (“Дәләйілүл ғақлия”) жазды. Ақыт:«Биссмиллә рахман рахим, Ей, мүмин, қарындастар! Қазақ ұлтының керей елінен шыққан мен әлсіз, пақыр пенде-қажы және қазы А.Үлімжіұлы, мүминдердің көңіл көзін ашуды, оларды опық жеуден сақтандыруды, кейінгі дәуірге естелік қалдыруды ниет етіп, марқұм А.Құнанбай қажыұлының кітабынан өрнек алып, осы ғақылиялық, нақылдық үндеулер кітабын жаздым. Шіркін, Абай адамның жуырда есіне түспейтін сөздерді тауып, соны өрнектеген екен. Мен де сондай есіме түсе қалған сөздерді кіргіздім. Сондай-ақ Абай өлеңдерінің үзіндісін басына алып, күрделі лебіздерін шештім. Бұл нұсқаға сонан «Дәләйілүл ғақылия» (“Ғақылиялық үндеулер”) – деп ат қойдым. Мақсатым, ел-жұртқа тағылым болса...» дейді. Құран Кәрімді алғаш қазақ тіліне аударған Ақыт шығармаларында өз ойларын Жаратқан Хақ Тағаламен сабақтастыра жырлайды. Ақыт ағарту-
шылық-ұстаздық, қазылық қыз-
метін қытай үкіметі тарапынан ұсталғанша 28 жыл атқарды. Ақыт гоминданшылар тарапынан ұсталып, Цай У Фу жазығында тірі көміліп, өлтірілген 108 адам ішінде қазақ алаш азаматтары Зият Шәкәрімұлы, Райымжан Мәрсеков т.б. бірге 1940 жылы ауыр азап шегіп 72 жасында қайтыс болды. Ақыт өзінің бүкіл саналы өмірін қазақ халқын ең дамыған алдыңғы қатарлы елдердің қатарына қосу мақсатында туған еліне адал қызмет етуге арнады. Ақырғы демі таусылғанша туған елін, жерін сүйіп, өз халқының тәуелсіздігі үшін күресіп өткен Ақыт ақынның тұлғалық болмысы мен асыл-мұралары әлі де болса Қазақстанда терең зерттеу нысанасына ілінбей отыр. Ақыттың ерлерге, әйелдерге, жігіттерге, қыздарға, балаларға, моллаларға, билерге, төрелерге, сұлтандарға, байларға, кедейлерге бөлек-бөлек шығармалар арнап, жалпы адамға ақыл кеңес беретін қанатты сөздерінің этикалық, эстетикалық қырлары, тарихи сананы қалыптастырудағы ой-пікірлерінің бүгінгі күні және келер уақыт еншісінде де өзектілігі арта беретініне сеніміміз мол. Ақыт жалпы қазақ әдебиеті мен мәдениетіне зор үлес қосып, артында өшпес мұра қалдырды. Сондықтан А.Үлімжіұлына өзінің тарихи Отаны Қазақстанда лайықты бағасын беріп, оның мұраларын зерделеуге назар аударуымыз керек. Белгілі отандық әдебиеттанушы академик Т.Кәкішев: «Ақытты әдебиетіміздің үлкен өкілі ретінде қазақ мәдениетінің тарихына кіргізуіміз керек. Ол Абайдың алғаш кітап шығаруына дейін өзінің
9 кітабын 17 рет жариялаған. Мұны ескермеуге болмайды. Октябрь революциясына дейін осындай кітап шығарған дарын иесі қазақта өте сирек. Сондықтан Ақытты Абай деңгейлес дарындар қатарында тануымыз керек» деп атап көрсетті.
2011 жылықазанда А.Үлімжіұлы шығармаларының 2 томдық толық жинағы бауырлас ел Түркияның Кония қаласында 6000 данамен басылып шықты. Еңбектердің Түркияда жарық көруіне 1935 жылы Ақыт отбасында дүниеге келген қазір Түркияның Стамбул қаласында тұратын Ақыттың ең кенже қызы Мәстура Ақытқызының баласы Абдулла Жафар Ұшар демеушілік жасады. 1937 жылы Ш.Сайдың қылышынан қан тамған кезде
2 жастағы Мәстураны бағып-қағу, аман алып қалу сол кездегі қиын, аласапыран заманда шын мәнінде қиын болғандықтан, Ақыт Мәстура қызын Кәріштәй молла мен оның әйелі Әлдибопаға аманат етіп тапсырып:«Құдай алдына дейін саған аманат, аман болса адам қылып өсіріңдер, үлкейгенде өзі таза адал адамға ұза-
тарсың, қияметте қолыңнан аламын” деген екен. Кәріштай мен әйелі Әлдибопа, Мәстураны алып отбасымен асқан қиыншылықтарды бастан өткізіп, құр жаны Пакистанға әзер жеткен. 1938 жылы 2 жасында әкесі Ақыттан тірідей айрылып, Тибет, Үндістан, Пәкістан жерлеріне қоныс аударып келген. Мәстура Пакистаннан Елісхан батыр, Зайып тәйжі т.б. бастаған көшке ілесіп, Түркия жеріне қоныс аударғанда Мәстура апа 12 жаста екен. Мәстура өзінің шын мәніндегі әкесінің Ақыт екенін, шешесінің Мәлике екенін он алты жасында, дін адамы, имам Ағзам молланың баласы Бидахметке тұрмысқа шығарында ғана білген екен. Ақыт еңбектері түріктердің атасы саналатын алғашқы Түрік мемлекетінің басшысы Мұста-
фа Кемаль Ататүрік заманында 1927 жылы Кония қаласында Ahmet Bahcivan тарапынан ашылып, сол кезден бері әлем тілдерінде миллиондаған кітаптар бастыруымен аты дүние жүзіне әйгілі “Бахчиванлар” (Bahcivanlar Basim San. A.S,de basildi. Karatay-Konya/Turkiye) кітап баспа орталығында жарық көрді.
Еңбектердің ғылыми қосымшаларын жазып, академиялық басылым үлгісімен даярлаған, құрастырушы-жауапты редактор философия ғылымдарының кандидаты Омарова Гүлнар Сейткәрімқызы.
Осы орайды пайдаланып еңбектердің Кеңесшілері: Халықаралық Жоғары Мектебі Ғылым Академиясының академигі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, филология ғылымдарының докторы Т.Кәкішевке, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ дінтану және мәдениеттану кафедрасының профессоры, философия ғылымдарының докторы Н.Байтеноваға, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының докторы З.Сейтжановқа, еңбектердің демеушісі Абдуллаһ Жафар Учарға, Түркияның Кония қаласындағы “Бахчиванлар” (Bahcivanlar Basim San. A.S,de basildi. Karatay-Konya/Turkiye) кітап баспа орталығы бас директоры Mustafa Bahciban, Аhmеt-Hakan Bahciban, Nejat Кuуucu, Nевzаt Iltекin, Mustafa Chеtin т.б. үлкен алғысымызды білдіреміз.
Біртұтас қазақ халқы рухани мұрасының бірі болып табылатын Ақыт шығармаларының Конияда шыққан 2 томдық толық жинағы академиялық басылым үлгісімен даярланған. Қазақстанға таралғалы отырған Ақыт шығармалары жаңа басылымы жүйелі, даярланған алғашқы ба-
сылым екенін айтуымыз керек. Еңбектердің көлемі: 1-ші Томы 41 б.т. құраса, 2-ші Томы 37,5 б.т. құрайды. Ағартушы, көрнекті ақын А.Үлімжіұлы жастарға білім, ұлттық, тәрбие беруге, қазақ халқы ой-пікірінің қалыптасып, дамуына терең ықпал етіп қазақ әдебиеті мен мәдениетіне зор үлес қосты. Сондықтан академик Т.Кәкішев атап көрсеткендей: «Ақытты Абай деңгейлес дарындар қатарында танып, оның қазақ әдебиеті мен мәдениетіне сіңірген еңбегі мен шығармашылығына мемлекеттік тұрғыда тиісті бағасы берілуі керек. 2. Ақыт есімін қазақ әдебиеті тарихына енгізіп, оның есімін Жоғарғы оқу орындарына арналған «Шетел қазақ әдебиеті» курсына арналған оқулықтарға, мектеп оқулықтары хрестоматияларына енгізу керек деп ойлаймыз.
Гүлнар Омарова,
философия ғылымдарының
кандидаты