Кимешек киген кейуаналар қайда?..

Кимешек – біздің ұғымымызда қазақ әйелінің басына орап, киетін ұлттық киімі. Оның тарихы да өте тереңде жатыр. Сонау ғұн бабаларымыздың әйелдері шошақ бөрікке ұқсас орамалды бастарына орап жүргенін тарихи деректер де дәлелдейді. Ұлы даланың бізге қалдырған бойтұмары да осы кимешек десек, еш қателеспейміз. *** Бертінгі заманға дейін жеткен бұл әйелдердің бас киімі көп өзгеріске ұшырады. Мұны біз әжелер ғана киеді деп көз алдымызға елестетіп келдік. Шындығында өткен ғасырлардың өзінде жаңа түскен келінге кимешек кигізу рәсімі болған. Алғашқы сәбиі дүниеге келгесін әулетке ұрпақ әкелгені қуанышпен аталып, басындағы салы, яғни шәлі шешіліп, оның орнына кимешек кигізілген. Ал, екінші бала туғасын кимешектің үстіне шылауыш байланған. Арқа өңірінде келіннің мұндайшағында басына жаулық салды дейтін дәстүр бар. Бұл да қазақы салтпен келінді келесі кезеңге өткізуді білдіреді. *** Қазақ емес, оның арғы бабалары қызды сұлулықтың символы ретінде асқақ тұтқан. Сәбиі туғаннан оқалы тақиясын кигізіп, өсе келе оны құндыз бөрікке ауыстырып, ұзатқанда сәукелесін сәндеп, келін болғанда кимешегі мен жаулығын ораған асыл бабаларымыз сол қастер тұтқан дәстүрін аяқтың астында қалдырады деп ойлады ма екен?! Тіпті, қазақ жерінде көне тарихтан сыр шертетін балбал тастарда да кимешек киген әйелдің бейнесін тасқа қашап, қалдырғанда бабалар жолынан адаспасын деген ниеттің жатқанын қалай ұмытармыз... Қала көшесінде жүретін автобусқа кимешек киген бір қарт ана мінді. Бір сәт қазақтың дархан даласының лебі есіп, еркін өлкеде кең көсілген бабалар рухы баурап жүре бергендей болды. Жүзін әжім басқан анаға бойжеткен қыз орын ысырғанымен, екі сурет ескі мен жаңаның ара-жігін ажыратқан көріністей көлбеңдеді. Ескіден қалған жұрнақтай таңсық болған кимешекке жұрттың да назары еріксіз ауды. Шыны керек, кейбіріміз мұндай кимешекті суреттен көрмесек, күнделікті өмірде кездестіре бермейміз. Кимешекті ұлттық киім үлгісі ретінде киетін әжелеріміздің соңғы жұрнағы өткен ғасырдың арнасында қалғанын несіне жасырамыз. Қаланы былай қойып, ауылға бара қалсаң, кимешек түгілі басына орамал таққан әжелерді кездестіру қиын соғады. Сосын да болар, жаңағы қоғамдық көлікке мінген қарт ананың басындағы кимешек әркімнің көзіне түрткі болғандай әсер қалдырды. «Көзге түрткі» дейтіндей жөні бар, қазір батыстың ашық-тесік киімін киген қыз балаға басу айтпақ түгілі, оның дінімізге, ділімізге сай еместігіне назар салған ешкімді көрмейсің. Себебі, бізге өзіміздің ұлттығымыздан ажырап, батыстың мәдениетіне қарай қарышты қадам басып бара жатқандай көрінеді. Кимешек киген әже автобустағыларға өткен ғасырдан қайтып оралған аяулы кейуананың кейпін елестеткендей болғаны да содан ба деп қалдым. Мұндай көрініс шынымен адамға әжептәуір әсер қалдырады екен. Сөйтсек, бұл қарт ана Моңғолиядан ата жұртына жақында оралған қандасымыз болып шықты. Оны көршісімен арадағы әңгімесінен ұқтық. «Мұнда кимешек ешкім кимейді екен» деп құтты біздің ойымызды ұққандай, өзінің ата жұртындағы алғашқы әсерімен бөлісіп жатты. Шынында, біздің әжелеріміз неге адамға жарасымды кимешекті киіп жүрмейді екен дейсің. Бұл кейінгі ұрпаққа да тәлім-тәрбиенің бір жолы болмас па еді. Осыдан кейін жастарымызды қалай сөгерсің. «Ана тұрып қыз сөйлегеннен без» дейтін тәлім болса, қыздарымыз бұлай кіндіктерін ашып жүретін халге жетпес еді ғой. Амал не, бүгінгі жағдай осы. «Көш жүре түзеледі» деп те өзімізді-өзіміз алдағымыз келмейді. Егер бүгін көштің басын түземесек, ертең бәрі кеш болады. Сан соғып қалуымыз да ғажап емес. Өйткені, біз өз арнамыздан ажырап, өзімізді-өзіміз өзектен итеріп, құлдиға қарай кетіп барамыз. – Кимешек – біздің ұғымымызда қазақ әйелінің басына орап, киетін ұлттық киімі. Оның тарихы да өте тереңде жатыр. Сонау ғұн бабаларымыздың әйелдері шошақ бөрікке ұқсас орамалды бастарына орап жүргенін тарихи деректер де дәлелдейді. Ұлы даланың бізге қалдырған бойтұмары да осы кимешек десек еш қателеспейміз. Бертінгі заманға дейін жеткен бұл әйелдердің бас киімі көп өзгеріске ұшырады. Мұны біз әжелер ғана киеді деп көз алдымызға елестетіп келдік. Шындығында өткен ғасырлардың өзінде жаңа түскен келінге кимешек кигізу рәсімі болған. Алғашқы сәбиі дүниеге келгесін әулетке ұрпақ әкелгені қуанышпен аталып, басындағы салы, яғни шәлі шешіліп, оның орнына кимешек кигізілген. Ал, екінші бала туғасын кимешектің үстіне шылауыш байланған. Арқа өңірінде келіннің мұндай шағында басына жаулық салды дейтін дәстүр бар. Бұл да қазақы салтпен келінді келесі кезеңге өткізуді білдіреді,–дейді облыстық тарихи-өлкетану музейі директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары Алма Құнанбаева. Міне, бүгінде біз мұсылманша хижаб, қазақтың дәстүрінше орамал, жаулық деп жүргеніміз осы кимешек екенін көреміз. Қазақ әйелдері жалаңбас жүрген бе? - дегенде сауал туады. «Жоқ, жүрмеген» деп айтуға толық негіз бар. Себебі, қазақ қыз баласын қонағым деп құрметтеген, ешкімнің қысастығына да бермеген. Олай болса, кимешек тек әжелерге тиесілі ғана емес, келіндер де сәукелені тастап, нәрестелі болғасын басына киетін бас киім екен. Бір жағынан, осындай бас киім арқылы қазақтар әйел адамның жасын, қоғамдағы орнын анықтаған. Оны айтып отырғанымыз, кимешектің де түр-түрі бар ғой. Кейуана мен келіннің де кимешектері әртүрлі болып келеді екен. Бір жағынан, бүгінде ата дінімізге ден қойып жатқанда жас болсын, кәрі болсын басына орамал таққаны шариғат жолымен жүргенін аңғартпар еді. Қазіргі хижаб деп қоғам талқысына түскен осы мәселенің астарында қазақтың ұлттық дәстүрі жатқанын неге ескермейді екенбіз. Кимешек немесе орамал десек, ондайларды исламға әкеліп телімес те еді ғой. Басына жаулық тартса болды, діннің теріс ағымын ұстанады деп «бүйректен сирақ» шығарғанымыздың да еш қисыны жоқ. Хижаб пен орамалдың бір-ақ киім екенін түсіне алмай жүргендіктен ондайларды мектепке түгілі, жұмысқа да жібермейтін күнге жеттік. Басына орамал таққанды көрсек, үрке қарайтын болып алдық. Қайта иманға жақын адамда адалдық болады деп оған құрмет танытсақ, даналықтың негізі сол емес пе еді. – Біздің мақсатымыз – қазақ әйелінің ажарлы, көрікті келбетін кеңінен насихаттау. Себебі, кимешек ана бойындағы имандылықты, ізгілікті көрсетеді. Бағзы замандарда жауласқан екі елдің ортасына ана ақ жаулығын тастағанда, оны ешкім аттап өтпеген. Бұл қастерлі саналған. Бір жағынан, қазір хиджаб киді деп білім ордасына сәбилерімізді жібермейді. Зайырлы мемлекет болғасын бұған қарсы уәж айту қиын. Одан да, қыз балаларымыз басына ата салтымен тақия кисе, бәлкім, оған ешкім дау айта алмас еді ғой. Бұрынғы бабаларымыз да қыз баласына жаулық орамаған, оқалы тақия кигізген. Бұл да ойланатын нәрсе, – дейді «Мұсылман әйелдер лигасы» қоғамдық бірлестігінің төрайымы Алтын Хасенова. Көкшетауда мемлекеттік қызметте істейтін бір танысым қызметі өсіп, жаңа лауазымға тағайындалғалы басындағы орамалын сыпырып алып тастады. Бір кездескенде оның себебін сұрадым, сонда ол: «Орамал таққан адамға бәрі секем алып қарайтындай көрінеді. Басшыларым сенің мұныңды айналаңдағылар түсінбейді. Орамалыңды шешіп тастасаң жөн болар еді» деп ескерту жасай бергесін жалаңбас жүруіме тура келді. Қазір ара-тұра оқитын намазымды да қойдым. Өзің білесің, әкімдіктің жұмысы не намазыңды оқып, үйіңде отырғанды, не болмаса, қызмет істеп, әлгіндей ескерту алмау зайырлы жүруге итермелейді ғой» деп ағынан жарылды. Орамал орайтын аналарға біз неге зар болып барамыз? Осындайда қор болған қазақтың орамалы-ай дейсің. Тіпті, алпысты еңсеріп, жетпісті желкелеген апаларымыз да шаштарын қолбыратып, қастарын бояп, жалаң аяқ, жалаң бас жүргенді сән көреді. Бүйте берсек, жаңағы кимешекті түптің түбінде мұражайдан ғана көретін шығармыз. – Орамал тағудың тағылымы мол. Бір жағынан ол әйел адамның шашын жасырса, екінші жағынан тазалыққа да жақсы емес пе. Баяғы ұлы аналарымыз нәрестелерін дәрет алмай емізбейтінін талай естіп өстік. Сондай ғибратты санасына түйіп өскен ұрпақ жаман болып өспейді. Елдік те, ерлік те солардың бойларына ана сүтімен дариды. Сондықтан біз өз азаттығымызды алып отырғанда баланы бесіктегі кезінен тәрбиелесек одан ұтпасақ, ұтылмаймыз. Өзім сексеннің сеңгіріне шықтым. Қазақтың ою-өрнегінің тағылымын түсініп өскен адам ретінде қазақы дәстүрді жаңғыртып, шариғат жолын бір үйлесімде ұстансақ, мұның бүгінгі жастар тәрбиесінде де орны ерекше болар еді,–дейді Көкшетау қаласының құрметті азаматы, белгілі ісмер, ақын апамыз Шәмшия Айтжанова. Ал, өзіміз сөзге тартқан тағы бір жас адам өзін Жұлдыз Қосманқызы деп таныстырды. Сосын ол: «Өз басым кимешек тек әжелерге тән бас киім шығар деп ойлайтынмын. Сөйтсем, ол мүлде олай емес екен ғой. Ертеде келіндеріміз кимешек кисе де, қазіргілер кимейді. Сәукеле дегеніңді салт-дәстүр шараларында ғана көретін болдық. Хиджабты былай қойып, орамал тақсаң, адамдар көздерін сүзе қарайды, ал, орамалды артқа байлап шықсаң, онда саған жай ғана көз тастайды. Бұл бүгінгі күннің ащы да болса шындығы» сыр ақтарады. Сонда дейміз, орамал тағып шыққан көзге түрпідей көрінсе, ал, кіндігін ашып шыққандарға неге үн қатпаймыз. Әлде бүгінгі заман адамды арынан аздырып, санасын сансыратып бара ма екен?! Қазір имандылық пен қазақы дәстүрдің бірден-бір ошағы мешіттер болып қана қалды ғой. Алланың үйіне құран оқыту үшін келетіндер әйтеуір бастарына орамал тағады. Бұған да шүкіршілік етесің. Бірақ мешіттің ішіне кірер-кірместе жалма- жан бастарын орап жатқан әйел жандыларды жиі көресің. Сосын да, мешіт орамалы «жоқтарға» арнайы кіре-беріске орамалдар мен жамылғылар іліп қояды. Бірде мынадай көріністің куәсі болдым. Жұма күні болғасын, Құран оқытатындар легі де аз емес екенін байқайсың. Осындай қысылтаяң шақта бір әйел адам молдаларға дүрсе қоя берді. Неге орамалды көптеп іліп қоймайтындықтарын еске салды. Бірақ ол өзінің иманы мешіттен ғана басталмайтынын білмеді. Мешітке кіргенде орамал тақса болды, Алла тағала оның былайғы уақытта жалаңбас жүретінін көрмейтін сияқты. Бұл өзін-өзі алдау екенін де ұқпағаны өкінішті-ақ. Әйтпесе, Жаратушы Иеміз сен қайда жасырынсаң да, сенің не істейтініңді көріп тұрады емес пе. Басыңа орамал тақпағаныңды түзде жасырмай, мешітте жасырғанмен иманды болып қаламын деу әбестік қой. Осыдан бірер жыл бұрын журналистік сапармен Сандықтау ауданында болып, ислам дінін қабылдаған бір орыс қызы туралы жаздым. Сонда сол кейіпкерім әңгіме арасында өзінің өз отбасынан, оның ішінде ата-анасынан емес, өзіміздің қаракөздерден жапа шегіп отырғанын айтты. Оның ислам дінін қабылдағанына алғашында ата-анасы қарсы болғанымен, «болған іс болып, бояуы сіңгеннен» кейін түсіністік танытқан екен. Керісінше, жұмыс істейтін жерінде қазақ ағайындар басына хижаб киді деп жұмыстан шығарып жіберіпті. Өзге ұлттың өкілі болса да, қазақтың дінін қабылдағанына қуанудың орнына, сыртқа тепкеніміз әсте дұрыс болмады. Орыстың қызы ибалықтың жолына түсіп жатқанда, біздің адасып жүргеніміз қиын-ау, осы. Баяғыда шаңыраққа келін болып түскен жас келін үлкендерге жүзін көрсетпей, төмен қарап отырып шәй құюшы еді. Көзден бұлбұл ұшқан сол күндер-ай дейсің. Мұндай тәрбиенің шет жағасын өзіміз де көрдік. Қазір мұның бірі жоқ. Келіні мен атасы, күйеу баласы мен енесі бір-бірінен ұялуды былай қойып, стақан соғыстырып, ішімдік ішетін келеңсіз көріністер әлі де біздің өмірімізде орын алып отыр. Осыдан кейін қалай біз ел болып, ұлттығымызды сақтаймыз деп айта аламыз. Мұны көрген жас ұрпағымыз көшті қайда апарады. Сол көшіміздің басы әлгіндей доңғалағы сынған арба болса, оны сүйреген аттың зорығып, ақырында арбаны тастап, өз бетімен кететінін неге түсінбейміз?! Сыртымыз қазақ, ал ішіміз басқа болып біз өркениет биігіне көтеріле аламыз ба? Әй, қайдам, мына түрімізбен не қазақ бола алмай, не мұсылмандығымызды дұрыс сақтай алмай, теперіш көрмесек етті. Қазақ емес, оның арғы бабалары қызды сұлулықтың символы ретінде асқақ тұтқан. Сәбиі туғаннан оқалы тақиясын кигізіп, өсе келе оны құндыз бөрікке ауыстырып, ұзатқанда сәукелесін сәндеп, келін болғанда кимешегі мен жаулығын ораған асыл бабаларымыз сол қастер тұтқан дәстүрін аяқтың астында қалдырады деп ойлады ма екен?! Тіпті, қазақ жерінде көне тарихтан сыр шертетін балбал тастарда да кимешек киген әйелдің бейнесін тасқа қашап, қалдырғанда бабалар жолынан адаспасын деген ниеттің жатқанын қалай ұмытармыз... ...Менің көз алдыма манағы кимешек киген қарт кейуананың кейпі тағы келді. Шынында да, сол қарт ана баяғы асыл әжелеріміздің соңғы асыл сынығы ма екен, әлде?! Бақыт СМАҒҰЛ, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі